جام بلاي مقربان

بررسي سنت امتحان و فلسفه آن

آزمون، سنت الهي است كه هيچ انساني از آن مستثني نيست. در اين ميان ابتلاي مومن بر پايه تقرب بيشتر به خدا و ادعاي برتري اش بيش از ديگران است. هرچه درجه قرب و تقرب انسان بيشتر باشد، آزمون ها سخت تر و بيشتر خواهد بود و از نظر كميت و كيفيت تفاوت بسياري دارد. نويسنده در اين مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه هاي اسلامي چرايي و چگونگي امتحان، آزمون و ابتلائات الهي را تبيين كند.

امتحان، سنت الهي

آزمون و امتحان يكي از سنت ها و قوانين حاكم بر انسان و جامعه است. انسان و جامعه انساني بر اساس سنت الهي همواره در حالات گوناگوني قرار گرفته و در يك حالت باقي نمي ماند. به اين معنا كه فراز و نشيب، قبض و بسط، شرح و قبض، سلامت و بيماري، خوشي و ناخوشي، دارايي و نداري و مانند آن در زندگي هر انسان و هر جامعه اي امري طبيعي و براساس قوانين تكويني الهي است. بنابراين، هيچگاه انسان در يك حالت از آغاز عمر تا پايان نمي ماند و هر از گاهي دچار حالات متضاد و متفاوتي مي شود. دگرگوني حالات انساني همانند دگرگوني آب و هوا بر اساس سنت و قوانين طبيعي است كه خداوند بر نظام آفرينش حاكم كرده است و هيچ كس را گريزي از سنت ها و قوانين الهي نيست.

در آيات قرآني بارها از سنت امتحان با عناويني چون ابتلاء، فتنه و امتحان و عبارات مفيد اين معنا، سخن به ميان آمده است و هيچ انسان و جامعه اي را بيرون از دايره سنت ندانسته است (مومنون، آيه 30؛ عنكبوت، آيه 2؛ محمد، آيه 31)؛ چرا كه قوانين تكويني و حاكم بر نظام آفرينش استثنابردار نيست و كسي نمي تواند از دايره آن بيرون باشد (مائده، آيه 71؛ توبه، آيه 16؛ هود، آيه 7؛ كهف، آيه 7 و آيات ديگر)

اصولا از نظر قرآن يكي از فلسفه ها و اهداف آفرينش انسان و استقرار وي در دنيا و زمين، آزمايش انسان هاست تا دانسته شود چه كسي در مسير آفرينش گام برداشته و خدايي و رباني مي شود و چه كسي در خلاف آن حركت مي كند. (يونس، آيه 14؛ هود، آيه 7؛ انسان، آيه 2)

تنوع در آزمون ها

انسان ها با اشكال گوناگون دچار ابتلاء و آزمون هستند. (بقره، آيه 155) تنوع در آزمون الهي چنان زياد است كه نمي توان همه را بيان كرد، ولي اين آزمون ها شامل همه چيز از خوب و بد مي شود؛ چنانكه خداوند در همين آيه از آزمون ترس روحي و رواني تا گرسنگي، نقص در مال و جان و سلامت خود و خويشان و كمبود در ميوه ها و كاهش نسل و مانند آن را به عنوان مصاديقي از آزمون الهي بيان كرده است.

البته آزمون هاي الهي تنها در شكل نقص و رنج بروز و ظهور نمي كند، بلكه گاه زيبايي مظاهر دنيا، خود مهمترين زمينه آزمايش انسان هاست. به اين معنا كه سلامت و ثروت و هر زيبايي و خوبي دنيا مي تواند خود آزموني براي انسان باشد و حتي مي توان گفت كه آزموني سخت تر و دشوارتر خواهد بود. (كهف، آيه 7)

آزمون هاي الهي نسبت به انسان، با دادن و گرفتن نعمت هاست.(زمر، آيه 49؛ فجر، آيه 89) اين گرفتن و دادن تنها به نعمت هاي معمولي اختصاص ندارد، بلكه خود زندگي و مرگ انسان ها، آزموني سخت براي انسانهاست. (ملك، آيه 2)

پس بايد توجه داشت كه تنها گرفتن ها به عنوان آزمون در سنت الهي مطرح نيست، بلكه گاه دادن ها و نعمت ها خود آزموني سخت تر و دشوارتر خواهد بود.(جن، آيات 16 و 17)

آزمون ها از طريق هاي گوناگوني انجام مي گيرد؛ گاه از طريق مردم (انعام، آيه 53؛ فرقان، آيه 20؛ محمد، آيه4)، گاه از طريق پيامبران الهي (حديد، آيه 25؛ اسراء، آيه 60) و گاه ديگر از طريق عنايت و توجه خاص الهي بطور مستقيم يا غير مستقيم انجام مي گيرد.

اين آزمون ها هم براي شناخت حقايق براي خود مردم و هم براي رشد و شكوفايي استعدادهاي آنان است. آزمايش الهي گاه براي روشن شدن انگيزه ها و خالص كردن قلب هاي مؤمنان و نيل به تقوا يعني به حوزه امور باطني و قلبي ارتباط دارد(آل عمران، آيه 154) و گاه ديگر براي رشد استعدادها و بروز و ظهور آن مرتبط مي شود.(بقره، آيه 124)

امام صادق(ع) درباره فلسفه آزمون هاي الهي به اين نكته توجه مي دهد كه آزمون هاي الهي موجب رشد و شكوفايي انسان است.

رسول خدا فرمودند: حكايت مومن حكايت ساقه گياه است كه بادها آن را به اين سو و آن سو كج و راست مي كنند. مومن هم به واسطه بيماريها و دردها كج و راست مي شود. اما حكايت منافق، حكايت عصاي آهنين بي انعطافي است كه هيچ آسيبي به آن نمي رسد، تا اينكه مرگش به سراغش مي آيد و كمرش را در هم مي شكند. (اصول كافي ج2 ص 257، باب شده ابلاء المومن حديث 25)

آزمون امت ها

از آيات قرآني به دست مي آيد كه آزمون، اختصاصي به انسان ندارد، بلكه جنيان نيز دچار همان آزمون هايي هستند كه انسان ها بدان ابتلاء مي شوند هر چند كه مي تواند تفاوت هايي در كيفيت و كميت آن داشته باشد، ولي در اصل آزمون و حتي در برخي از موارد و مصاديق آن با هم مشترك هستند(جن، آيات 16 و 17)

از سويي ديگر، تنها افراد انساني گرفتار آزمون هاي الهي نيستند، بلكه امت ها و جوامع بشري كه از افراد و اعضاي انساني ساخته مي شود، خود به عنوان يك كلي گرفتار آزمون مي شوند. هر چند كه برخي براي جوامع اصالتي قايل نيستند و جامعه را امري اعتباري محض مي دانند كه وجود خارجي ندارد، بلكه وجود ذهني داشته و منشا انتزاع آن افراد انساني است. پس سخن گفتن از آزمون خاص براي جامعه جدا از آزمون هايي كه براي افراد جامعه انجام مي شود، سخني نادرست است؛ بلكه وقتي از آزمون براي جامعه سخن گفته مي شود مراد همان آزمون براي افراد جامعه است؛ چرا كه كلي، وجود خارجي ندارد تا موضوع محمولي چون آزمون قرار گيرد. اين افراد انساني يك جامعه هستند كه گرفتار آزمون مي شوند نه خود جامعه به عنوان يك موضوع و موجود خارجي. بنابراين، وقتي سخن از آزمون امت ها و جوامع مي شود مراد همان آزمون افراد آن جامعه است. پس آياتي كه از آزمون امت ها و جوامع سخن به ميان آورده است مرادش آزمون افراد جامعه است و مي بايست بر آن حمل و تاويل و تفسير شود.

اما برخي ديگر بر اين باورند كه جامعه خود يك وجود خارجي دارد كه در نفس الامر است. پس اين گونه نيست كه جامعه تنها يك امر اعتباري محض باشد و نتوان بر آن احكام موجودات خارجي را بار كرد. اينان بر اين باورند كه احكامي كه قرآن براي جامعه بيان كرده جدا از احكامي است كه براي افراد جامعه بار كرده است.

خداوند در آياتي چند از آزمون امت ها و جوامع سخن گفته است. گاه از امتحان امت ها با جعل شرايع گوناگون از سوي خداوند سخن به ميان آمده (مائده، آيه48) و گاه ديگر فرستاده شدن پيامبران الهي همراه با كتاب و ميزان، سبب امتحان امت هاي گوناگون دانسته شده است. (حديد، آيه25) قرآن در آيه 168 سوره اعراف از آزموده شدن گروه ها و طوايف گوناگون بني اسرائيل با خوشي ها و ناخوشي ها سخن به ميان آورده و در آيه3 سوره عنكبوت در بيان فلسفه آزمون، امتحان امت هاي گوناگون را در جهت جداسازي راست گويان از دروغ گويان برشمرده است.

به هر حال در آيات قرآني احكام بسياري براي جوامع بيان كرده است كه غير از آزمون مي توان به داشتن اجل براي امت ها و جوامع انساني غير از اجل براي افراد آن جامعه اشاره كرد. (اعراف، آيه34؛ يونس، آيه49)

هر كه مقرب تر است جام بلا بيشترش مي دهند

براساس قواعد رفتاري هر كسي ادعائي دارد بايد آن را به اثبات برساند. پس كساني كه مدعي اموري بس مهم و بزرگ هستند مي بايست در آزمون هاي سخت تر و بيش تري آن را به نمايش بگذارند تا سيه روي شود هر كه در او غش باشد. امام باقر(ع) در اين باره مي فرمايد: خداوند تبارك و تعالي چون بنده اي را دوست دارد در بلا و مصيبتش غرقه سازد و باران گرفتاري بر سرش فرودآرد و آنگاه كه اين بنده خدا را بخواند فرمايد: لبيك بنده من! بي شك اگر بخواهم خواسته ات را زود اجابت كنم مي توانم اما اگر بخواهم آن را برايت اندوخته سازم اين براي تو بهتر است (اصول كافي ج2 ص253، باب شده ابلاء المومن حديث7)

انسان ها هر چه به خدا نزديكتر باشند، آزمون هاي آنان بيشتر خواهد شد. از اين رو امام صادق(ع) مي فرمايد: المومن لايمضي عليه اربعون ليله الا عرض له امر يحزنه يذكر به؛ چهل شب بر بنده مومن نگذرد مگر اينكه واقعه اي برايش رخ دهد و او را غمگين سازد و به واسطه آن، متذكر گردد. (اصول كافي ج2 ص254، باب شده ابلاء المومن حديث11)

كسي كه مي خواهد به مقام بس بزرگ برسد بايد آزمونهاي سخت تر از نظر كيفيت و بيش تر از نظر كميت را تجربه كرده و از آن به سلامت و موفقيت بگذرد. (بقره، آيه124)

اصولا دست يابي به برخي از مقامات جز با آزمون هاي سخت و بسيارشدني نيست. برخي از مقامات بهشتي جز از طريق آزمون هاي سخت در بدن و تن به دست نمي آيد. امام صادق(ع) مي فرمايد: در بهشت مقام و منزلتي وجود دارد كه هيچ بنده اي به آن نرسد، مگر به درد و بيماري اي كه در بدنش حادث شود(اصول كافي ج2 ص552، باب شده ابلاء المومن حديث 41)

آن حضرت همچنين مي فرمايد: جايگاه مومن نزد خداي عزوجل برترين جايگاه است و اين جمله را سه بار فرمود، چرا كه گاه بنده اي را خداوند به گرفتاري مبتلا مي سازد و آن گاه جانش را عضو عضو از پيكرش بيرون مي كشد، در حالي كه وي بر اين پيشامد خداوند را حمد و ستايش مي گويد. (اصول كافي ج2 ص452، باب شده ابلاء المومن حديث 31)

از نظر امام صادق(ع) چون برخي از مقامات تنها از طريق آزمون هاي خاص به دست مي آيد، مومن اگر بخواهد آن مقامات را به دست آورد مي بايست آرزو داشته باشد كه گرفتاريهاي اين چنيني را داشته باشد تا استعداد دست يابي به آن مقامات را به دست آورد. آن حضرت فرمود: اگر مومن مي دانست كه پاداش مصائب و گرفتاري هايش چه اندازه است، آرزو مي كرد با قيچي تكه تكه شود (اصول كافي ج 2 ص 552، باب شده ابلاء المومن حديث 51)

براساس آيات 61 و 71 سوره فجر افزايش ثروت و نعمت به معناي خير نيست، چنانكه كاهش ثروت به معناي شر نيست، چرا كه نعمت مي تواند خودبلايي بزرگ باشد يا نقمت و بلايي همان خير اساسي براي او باشد. انسان نمي تواند هر نقصاني را بلا بداند بلكه شايد ابتلا و آزموني است كه او را به مقامات بالا مي رساند. از اين رو امام باقر(ع) يادآور مي شود كه: خداوند عزيز و با جلال از بنده مومنش با رنج و بلا دلجويي مي كند، همچنان كه شخص با هديه اي كه از سفر آورده، از خانواده اش دلجويي مي كند و خدا مومن را از دنيا پرهيز مي دهد، همچنان كه طبيب بيمار را (از بعضي خوردني ها و آشاميدنيها) پرهيز مي دهد. (اصول كافي ج2 ص 552، باب شده ابلاء المومن حديث71)

امام صادق(ع) نيز براساس البلاء للولاء مي فرمايد كه هر كه مقرب تر است جام بلاي بيشتر و سخت تري را دريافت مي كند تا شايستگي هايش بيشتر و استعدادهايش شكوفا شود. آن حضرت مي فرمايد: در كتاب علي(ع) آمده: شديدترين بلاها در بين آفريدگان، نخست به پيامبران و سپس به اوصياء مي رسد و آن گاه به مثل و شبيه ترين مردم به آنها. مومن به مقدار نيكي هايش آزموده مي شود. هر كه دينش درست و كارش نيك باشد، بلايش شديدتر است، چرا كه خداي عزوجل دنيا را مايه پاداش مومن قرار نداده و نه وسيله عذاب كافر. اما آن كه دينش نادرست و كارش سست باشد، بلايش اندك است. بلا به انسان مومن پرهيزكار زودتر مي رسد تا باران به سطح زمين. (اصول كافي ج2 ص 952، باب شده ابلاء المومن حديث 92)

كساني كه دردوره هاي خاص براي كسب تقوا شركت مي كنند گرفتار آزمون هاي خاصي مي شوند كه درحالات ديگر، اين گرفتاري ها اصلا پيش نمي آيد. كسي كه بخواهد راه راست را برگزيند و اهل تقوا شود، دشمن دروني و بيروني به ياري هم مي شتابند تا شخص نتواند به مقصود خويش برسد. مثلا در دوره هاي تمريني ماه رمضان ومناسك حج، شرايط بگونه اي تغيير مي كند كه شخص درحالات عادي هرگز به آن گرفتار نيست. اصولا دوره هاي تمريني كوتاه و سخت است و شرايط آزمايشگاهي آن به شدت سخت گيرانه تر مي شود تا وقتي كه شخص در محيط آزاد قرار مي گيرد بتواند از عهده مسئوليت ها برآيد. از آن جايي كه ماه هاي رمضان و ذي الحجه براي تقواسازي است و آيين روزه داري و مناسك حج براي كسب اين مهم ساماندهي شده است؛ مشكلات وگرفتاري هاي شخص دراين دو زمان بيشتر مي شود. از اين رو حاجيان در مناسك حج با حدود سي محدوديت خاص آزموده مي شوند (مائده، آيه 49؛ بقره، آيه 791 و آيات ديگر) چنان كه روزه داران با موضوعاتي چون شهوت جنسي آزموده مي شوند. (بقره، آيه 781)

بنابراين شرايط و نيز براساس ادعاي قرب و بعد، شخص آزمون هاي متنوع و متعددي را تجربه خواهد كرد. هر يك از اين آزمون ها داراي ويژگي هايي است كه موجب مي شود تا شخص درمسيري كه انتخاب كرده است خودنمايي كند و عرض اندام نمايد.

بنابراين، نمي توان همه مشكلات و يا حتي خوشي ها را نقمت يا نعمت دانست؛ بلكه بايد توجه داشت كه سنت الهي برآن است كه شخص با انواع آزمون ها، هم جايگاه واقعي خود را بشناسد و هم استعدادهاي خود را آشكار سازد و هم اينكه بتواند از طريق آن به مقامات عالي برسد. آزمونهائي چون زلزله، گرسنگي و مرگ فرزندان و خويشان و يا ثروت زياد و رفاه بسيار، از سنت هاي الهي است كه نبايد از آن غفلت ورزيد و بايد هميشه هوشيار و بيدار بود و براي آزمون هاي سخت و متعدد آماده بود. (عنكبوت، آيات 2 و 3).