برخي از خصلت هاي آدمي ارتباط تنگاتنگي با امور اجتماعي دارد. به اين معنا كه مي توان اجتماعي بودن انسان را ريشه و خاستگاه وجودي اين دسته از منش هاي رفتاري دانست. از اين دسته مي توان به تفاخر و مباهات كردن به مال و مقام اشاره كرد. انسان در جامعه هرگاه خود را از ديگري برتر يافت و يا چنين توهم و گماني را در حق خود روا داشت، نوعي از رفتار و منش از خود بروز و ظهور مي دهد كه از آن به تفاخر ياد مي كنند.
آثار تفاخر
قرآن براي تفاخر دو گونه آثار اجتماعي و فردي را بيان مي كند. از آثار اجتماعي كه قرآن براي تفاخر بيان مي كند مي توان به بخل ورزي (نساء آيه 36 و 37 و حديد آيه 23 و 24) دعوت ديگران به بخل ورزي (همان)، تكبر و رخ برتافتن از مردم (لقمان آيه 18)، غرور و راه رفتن با تبختر (همان)، گرايش به لهو و لعب و هواپرستي و بازماندن از اهداف اساسي و اصلي زندگي (سوره تكاثر)، بازداشتن مردم از پذيرش حق (سبا آيات 34 و 35)، كتمان حق و فضل و بخشش خدا از ديگران (نساء همان) و ممانعت از احسان ديگران (نساء همان) اشاره كرد.
اما از جمله آثار فردي و عقيدتي كه قرآن براي تفاخر و خود بزرگ بيني اجتماعي بيان مي كند مي توان به دوري از ياد كرد خداوند و قيامت و رستاخيز اشاره كرد. شخصي كه گرفتار تفاخر شد، آنچنان از خود بيگانه مي شود كه خدا را فراموش كرده و سرگرم دنيا و لهو و لعب مي شود و حسابي براي آخرت باز نمي كند. پذيرش انديشه بي هدفي آفرينش چيزي جز ناديده گرفتن حساب و كتاب در رستاخيز نيست. از اين رو قرآن درباره اين دسته از افراد مي فرمايد كه آنان را تكاثر طلبي چنان سرگرم و مشغول داشته كه خدا را فراموش كرده و از رستاخيز بازمانده اند. (سوره تكاثر)
كفران نعمت (نساء آيات 36 تا 37)، كفر (كهف آيات 34 تا 37) و حق ناپذيري (مريم آيه 37) بخشي ديگر از آثار فردي تفاخر است كه قرآن بدان توجه مي دهد.
مصاديق تفاخر
قرآن براي تفاخر مصاديق چندي را بيان مي كند كه مي توان به تفاخر به قوم و قبيله و شمار جمعيتي (تكاثر)، تفاخر به قدرت (كهف آيات 32 و 34) تفاخر به مال (همان و قصص آيات 76 تا 79 و سبا آيه 35) تفاخر به مردگان (تكاثر) تفاخر به موقعيت اجتماعي (توبه 19 و مريم 73)، تفاخر به نعمت (حديد 23)، تفاخر به فرزند (كهف آيه 34 و سبا آيه 35)، تفاخر به نياكان (مؤمنون آيه 101 و بقره آيه 200) و مانند آن اشاره كرد.
زمينه هاي تفاخر
براي بروز و ظهور هر خلق و خوي اجتماعي در انسان چند عامل تأثيرگذار است هر چند عامل اصلي را بايد در انديشه و بينش افراد نسبت به خود و جهان جست وجو كرد، اما اين به تنهايي براي بروز و ظهور اجتماعي آن كفايت نمي كند. بسياري از انديشه ها و بينش ها (هستي شناسي و جهان بيني) آدمي امكان ظهور و بروز نمي يابند؛ زيرا زمينه هاي پيدايش آن فراهم نيست و يا نمي شود. امام خميني با توجه به مسئله استخدام گري و طبيعت آدمي مي فرمود كه در هر كسي ديكتاتوري هست كه امكان ظهور نيافته است. به اين معنا كه اگر شرايط و موانع از پيش رو آن برداشته و زدوده شود انسان به طبيعت خود اين اقتضا را دارا مي باشد كه ديكتاتور شود. همچنين است خلق و خوي تفاخرطلبي در انسان كه امري است كه در او وجود دارد و گاه به صورت يك بينش و نگرش خود را از لحاظ نظري تقويت و توجيه كرده است با اين همه باز هم به جهت موانع امكان ظهور و بروز نيافته است. دنيا در نگرش قرآني اين اقتضا را دارا مي باشد كه آدمي به سوي تفاخر كشانده شود (حديد آيه 20)، بنابراين لازم است تا خود را براي رهايي از اين مشكل آماده كند و موانعي را پيش پاي تحقق و ظهور آن ايجاد نمايد. چنان كه قرآن پيشنهاد مي دهد كه براي رهايي از آن به احسان (نساء آيه 36)، توجه به آخرت (تكاثر) و قدرت خدا (قصص آيه 78) و كيفر (تكاثر) و نيز تقدير و مشيت خدا (كهف آيات 34 تا 39) رو آورد. بنابراين همان گونه كه براي رهايي از تفاخر راه هايي است كه بايد بدان توجه داشت بايد به مسئله زمينه هاي بروز آن نيز آگاه شد تا با علم و دانش، زمينه هاي بروز آن را از خود بزدايد و يا دور نمايد.
يكي از زمينه هايي كه قرآن براي مسئله تفاخر بيان مي كند مسئله جهل مردم است كه ريشه برترنمايي و تفاخر و مسابقه رقيبان براي كسب مال و مقام است. از ديگر زمينه ها و عوامل بروزي مي توان به خودپسندي (نساء آيه 36)، ثروت زياد (كهف آيه 34 و قصص آيه 76 و سبا آيه 35)، بهره مندي از نعمت هاي زياد (هود آيه 10 و حديد آيه 23)، ريا (نساء آيات 36 تا 38)، قدرت زياد (كهف همان و فصلت آيه 15 و زخرف آيه 51) و كثرت فرزند (كهف و سبا همان) اشاره كرد.
