تعصبات اجتماعی علیه عدالت اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

تعصب به معنای تقدم پیوندهای خویشی در فکر و رفتار یک کنش اجتماعی است که در گام نخست عدالت را تهدید می کند و بستر اجرایی آن را از میان بر می دارد و به ظلم و بی عدالتی دامن می زند. از همین روست که در آموزه های وحیانی قرآن از تعصب اجتماعی به شدت پرهیز داده شده و از مومنان خواسته شده تا در یک اجتماع قرآنی به جای تعصبات خویشی بر اخوت و برادری ایمانی اهتمام شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا بخشی از ابعاد تعصبات و عوامل و آثار آن را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار خطرناک تعصبات اجتماعی

تعصب برگرفته از عصبيّت، خصلتى است كه فرد‌ را به حمايت از خويشان خود وادار كند، حال چه ظالم باشند يا مظلوم.(لسان‌العرب، ج‌9، ص‌233، «عصب».) جایگاه تعصبات قلب و روان آدمی است.(فتح، آیه 26)

البته تعصب بر حق امری خوب و پسندیده است و اصولا انسان وقتی به مطلب حقی رسید باید از آن دفاع کند و نسبت به آن تعصب ورزد؛ اما تعصب به معنای پیش گفته نه تنها پسندیده نیست، بلکه عامل مهم در انحراف شخص و جامعه از مسیر درست و راست و سازنده آن است و شخص و جامعه به جای آن که در تحقق سعادت جمعی تلاش کند علیه آن قرار می گیرد؛ چرا که معیار حق کنار گذاشته می شود و تعصبات خویشاوندی جایگزین معیار حق می شود. این گونه است که عدالت از جمله عدالت اجتماعی در معرض خطر قرار می گیرد و جامعه با بحران ظلم گام در فروپاشی می گذارد؛ چرا که جامعه بدون عدالت محکوم به فنا است.

پس وقتی ما از تعصب ناروا سخن می گوییم، تعصباتی است که معیار فکر و عمل، پیوندهای خویشاوندی است. امام سجّاد(عليه السلام)در این باره مى‌فرمايد: تعصّبى كه به سبب آن، انسان، گناهكار شمرده مى‌شود اين است كه شخص اشرار قوم خويش را بهتر از نيكان ديگر اقوام بداند.( الكافى، ج‌2، ص‌233.)

در آیات قرآنی از تعصب های خویشاوندی ناروا و ناحق با عنوان «حميّت جاهلیت» یاد شده است.(فتح، آیه 26) زیرا در نظام جاهلی پیش از اسلام که عقل فطری و نقل وحیانی حاکم نبوده، معیارهای رفتار با دیگران تعصبات خویشاوندی بوده است و اشخاص در کنش ها و واکنش های اجتماعی نه بر مدار و محور حق و عدالت بلکه بر مدار خویشاوندی دست به اقدام و عمل می زنند. این گونه بود که علیه حق و عدالت گاه قیام می کردند و حقوق عادلانه دیگران را تنها به جهت پیوندهای خویشاوندی تضییع و تباه می کردند.

مهم ترین آثاری که تعصبات اجتماعی و حمیت جاهلی در اجتماع ایجاد می کند، اموری بسیار خطرناک است که از جمله آن ها عبارتند از:

1. ظلم و بی عدالتی: اگر معیار در افکار و رفتارها به جای حق و عدالت، تعصبات خویشاوندی و هم چنین حزب و جناحی باشد، به طور طبیعی، انحراف از عدالت و حق رخ می نماید و مردم به جای آن که قیام به قسط و عدالت کنند، به ظلم و ستم گرایش می یابند. از نظر قرآن، جامعه انسانی باید بر اساس حق وعدالت سامان یابد و جامعه قرآنی نه تنها باید قیام به عدالت داشته باشد، بلکه باید قوامین به عدالت و قسط باشد و همه مومنان در همه ابعاد به عدالت قیام کنند. خداوند به مومنان می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد قوامین به عدالت قسطی باشید و پيوسته بدان قيام كنيد و براى خدا گواهى دهيد هر چند به زيان خودتان يا به زيان پدر و مادر و خويشاوندان شما باشد. اگر يكى از دو طرف دعوا توانگر يا نيازمند باشد، باز خدا به آن دو از شما سزاوارتر اس،ت پس از پى هوس نرويد كه درنتيجه از حق عدول كنيد؛ و اگر به انحراف گراييد يا اعراض نماييد، قطعا خدا به آنچه انجام مى‏ دهيد، خبیر و آگاه است. (نساء، آیه ۱۳۵)  در این آیه به صراحت بیان می شود که تعصبات و گرایش های خویشاوندی موجب انحراف از قسط می شود و مومن باید مواظب این نکته باشد؛ چنان که تفاوت های در اقشار اجتماعی از نظر اقتصادی نباید موجب شود تا انسان از حق و عدالت عدول کند و در مواردی که فقیر و غنی در برابر هم قرار گرفتند، امتیاز اقتصادی موجب عدول از حق و عدالت شود. به سخن دیگر، تعصبات خویشاوندی از یک سو و تفاوت های قشرهای اجتماعی مهم ترین عامل در عدول از حق و عدالت است و مومنان نباید در چنین دامی بیافتند و باید مواظب باشند تا پیوسته به حق وعدالت حکم و رفتار کنند و عدالت خواهی و حق طلبی و اجرای آن باید جزو مقوم ذات مومن باشد. البته قرآن عامل سومی را نیز به عنوان عامل عدول از حق و عدالت مطرح می کند که دشمنی است. به سخن دیگر، عوامل موجب می شود تا انسان از حق و عدالت منحرف شود و آن را معیار قرار ندهد که شامل : الف: تعصبات خویشاوندی؛ ب: امتیازات اجتماعی؛ ج. دوستی و دشمنی است. خداوند می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، براى خدا به داد برخيزيد و به عدالت‏ شهادت دهيد و البته نبايد دشمنى گروهى شما را بر آن دارد كه عدالت نكنيد، عدالت كنيد كه آن به تقوا نزديكتر است و از خدا پروا داريد كه خدا به آنچه انجام مى‏ دهيد و خبیر و آگاه است.(مائده، آیه 8)
2. حق ناپذیری: تعصّبات خویشاوندی، سدّى در برابر حق‌گرايى و رشد افراد در جامعه است. کسانی که گرفتار چنین تعصبات هستند، بر اساس معیار حق و عدل عمل نمی کنند و عقل و هدایت را کنار می گذارند. این گونه است که از مسیر رشدی دور می شوند و عقل گرایی و تعقل در آنان می میرد و از اجتهاد و تحقیق بی بهره می مانند.(بقره، آیه 170؛ یونس، آیه 78؛ زخرف، آیه 22)
3. تقلید کورکورانه: تعصّب خویشاوندی، زمينه‌ساز تقليد كوركورانه از ديگران است. از این روست که شخص گرفتار تعصبات خویشاوندی از اجتهاد و تحقیق در فکر و عمل سود نمی برد و همان گونه عمل می کند که خویشاوندان به ویژه بزرگان خویشاوند عمل می کنند. بر این اساس کورکورانه در مسیری گام می گذارد که در بسیاری از موارد بیرون از حق و عدالت است.(بقره، آیه 170؛ مائده، آیه 104؛ یونس، آیه 78؛ هود، آیات 62 و 86 و 109؛ ابراهیم، آیه 10؛ انبیاء، آیات 52 تا 54 و آیات دیگر)
4. خشونت: تعصبات موجب می شود تا شخص از رحمانیت دور شود و گرفتار خشونت های کلامی و رفتاری شود. بر این اساس، حاضر است براساس حمیت جاهلی اهل حق و عدالت را سرکوب کند و امیال و خواسته های خویش و خویشاوندان را تحقق بخشد. تحرکات خشونت آمیزی چون سنگسار، قتل و کشتن بی گناهان در راستای دفاع از خویشاوندی و عقاید و افکار باطل و ظالمانه آنان از جمله رفتارهایی است که بازتابی از تعصبات جاهلی است.(مریم، آیات 42 و 46؛ انبیاء، آیه 68؛ عنکبوت، آیات 17 و 24؛ صافات، آیات 85 و 86 و 97) رفتارهای بسیاری از مردم در مناطق قبیله ای بر اساس چنین نگره ای شکل می گیرد و جنگ ها و خشونت های طائفه ای و مذهبی و جناحی و حزبی نیز برآیندی از چنین تعصبات است. البته تعصبات غیر خویشاوندی نیز در همان حد تعصبات خویشاوندی موجب خشونت و تولید و ترویج آن است؛ چنان که جنایات گروه های تکفیری چون داعش و القاعده و بوکوحرام به سبب ساختار تعصبات حزبی شکل و انجام می شود؛ چرا که : كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ؛ هر حزبی به داشته هایش سرمست است(مومنون، آیه 53) و همین سرمستی حزبی موجب رفتارهای تعصب آمیز از جمله خشونت آمیز می شود. همین تعصبات حزبی است که باورها و اعتقادات و نیز روش ها و شیوه های دیگری را رد می کند و بدون تحقیق و بررسی آن را مردود می شمارد و تنها به عقاید و روش های خود دل بسته است.(همان) هم چنین، از نظر قرآن، فرعون به سبب تعصبات حزبی و غرور و استکبارش نه تنها حاضر به پذیرش حق نبود، بلکه رفتارهای خشونت آمیزی را علیه اهل حق ساماندهی و برنامه ریزی کرد.(غافر، آیه 26) باید توجه داشت گروه هایی از جمله مترفان و مستکبران و مجرمان بر اساس تعصبات نژادی و حزبی و مانند آن از حق و عدالت اجتناب می کنند و نیز به تعصبات دامن می زنند؛ زیرا با تقویت و افزایش تعصبات می توانند مقاصد ناروا و بد خود را در جامعه گسترش دهند.
5. گمراهی: تعصّبات از جمله تعصبات خویشاوندی و اجتماعی، زمينه‌ساز فرو رفتن در گمراهى و گردابى هلاكت‌بار است؛ زیرا چنین افراد به جای آن که حق و عدالت را محور و مدار قرار دهند، تعصبات خویشاوندی و غیر خویشاوندی را محور قرار می دهند و این گونه است که از حق و عدالت دور شده و گرفتار گمراهی و گرداب آن می شوند به طوری که هر چه بیش تر تلاش می کنند بیش تر از حق دور می شوند و از عدالت به ظلم گرایش می یابند.(مومنون، آیات 53 و 54؛ فرقان، آیات 41 و 42)
6. گناه: تعصّبات انسان را همان طوری که از حق و عدالت دور می کند، از اسلام و قوانین شریعت باز می دارد و موجب می شود تا شخص گرفتار انواع و اقسام گناه شود. خداوند به مومنان هشدار می دهد که تعصب ورزيدن به روش پدر و مادر، موجب انجام دادن گناه از سوی متعصب می شود.(اعراف، آیه 28) اصولا تعصبات خویشاوندی موجب می شود تا انسان گرفتار تقلید شود و همین تقلید در خوب و بد او را به گناه می کشاند و از قوانین و مقررات الهی باز می دارد؛ این گونه است که گرفتار ظلم و ستم به خود و دیگران می شود و زشتی ها و ناشایست ها و نابهنجارهای را به تبعیت از خویشاوند به ویژه والدین مرتکب می شود.(همان) تعصبات غیر عقلانی و عقلایی از هر نوعی می تواند دامنه فحشاء و هنجارشکنی را افزایش دهد و جامعه را به سوی تباهی بکشاند.
7. مانع ایمان: تعصبات خویشاوندی و حزبی و مانند آن ها موجب می شود تا شخص از حق و عدالت دور باشد و تن به ایمانی ندهد که عقل و فطرت و پیامبران بدان می خواند. از همین روست که تعصّبات، سدّى، در برابر حق‌گرايى و ايمان آوردن به انبيا بوده (یونس، آیه 78) و افراد متعصب حاضر به پذیرش توحید نشده (انبیاء، آیات 52 و 53) و آموزه های وحیانی از جمله قرآن را نپذیرند و به انکار آن بپردازند.( شعراء‌، آیات ‌198‌و‌199 ؛ بقره، آیه 170؛ مائده، آیه 104؛ لقمان، آیه 21) خداوند در آیات 198 و 199 سوره شعراء می فرماید که تعصبات نژادی قوم عرب خود عامل جدی در سر راه ایمان آوری آنان بود، به طوری که اگر قرآن به زبان دیگری نازل می شود هرگز آنان ایمان نمی آورند.
8. مانع شناخت: تعصبات ناروا موجب می شود تا امکان شناخت حق و باطل از متعصب گرفته شود. از همین رو، تعصّب و تقليد كوركورانه از نياكان و خویشاوندان، مانع شناخت درست حقايق و ره‌يابى به آن است(مومنون، آیه 24) و اصولا متعصب گوش به حرف نمی دهد تا حق و باطل را دریابد و برای فهمیدن حق تلاش کند؛ بلکه به تبعیت کورکورانه از خویشاوندان و نیاکان بسنده می شود و از شنیدن حق ابا می ورزد و خود را از فهمیدن حق محروم می سازد.(هود، آیه 91)
9. مانع فعالیت های خوب دیگران: کسی که گرفتار تعصب های جاهلی و ناروا است، نه تنها خود بر اساس حق و عدالت رفتار نمی کند، بلکه سد راه اهل حق و عدالت می شود و اجازه نمی دهد تا دیگران کارهای حق و خوبی داشته باشند. به عنوان نمونه تعصّب جاهلى و غرور كافران مكّه، مايه بستن راه مسجدالحرام بر مؤمنان در حديبيّه شد و اجازه نداند حتی آنان به کار عبادی بپردازند.(فتح، آیات 25 و 26)
10. ناخشنودی و نارضایتی از حق وعدالت: متعصب نه تنها به حق گرایش ندارد و از عدالت دور است، بلکه از بسیاری از مسایل طبیعی نیز منزجر است و نسبت به اموری که در زندگی اش اتفاق می افتد ناخرسند است با آن که آن امور حق و طبیعی است. به عنوان نمونه از داشتن دختر ناخشنود است و بر اساس تعصبات ناروای جاهلی پسر دوستی او را به سمت نارضایتی از دختر داشتن می برد و حتی ممکن است به گناه قتل نیز سوق داده شود.(نحل، آیه 58؛ زخرف، آیات 16 و 17) خشم و نارضایتی از اموری که بیرون از دایره تعصبات اوست یک امر طبیعی در این گونه افراد است. پس باید گفت متعصب از هر چیزی که خلاف تعصبات او باشد، ناراضی و ناخشنود است.
11. کینه توزی: تعصبات ناروا از جمله تعصبات نژادی و قومی موجب می شود که شخص خود را برتر بداند و نسبت به دیگر اقوام و نژادها کینه توزی داشته باشد.(اعراف، آیات 11 تا 17؛ حجر، آیات 31 تا 39؛ اسراء، آیات 61 و 62 و آیات دیگر) امروز در جهان به ظاهر متمدن مردمان همانند ابلیس گرفتار تعصب نژادی بوده و نسبت به نژادها و اقوام دیگر کینه توزانه عمل و رفتار می کنند.
12. نافرمانی : تعصبات ناروا موجب عصیان از قانون و نافرمانی از خدا و قوانین او می شود؛ چنان که تعصبات ناروای ابلیس این گونه امری را موجب شد.(اعراف، آیه 12؛ اسراء، آیه 61 و آیات دیگر)
13. کفرورزی: کسانی که به امری تعصب می ورزند حاضر به پذیرش ضد و نقیض آن نخواهند بود حتی اگر ادله و برهان قطعی به نفع امر مخالف باشد. از همین روست که بسیاری از مردم به سبب تعصبات گوناگون از حق و عدالت و اسلام دور شدند و حاضر به پذیرش آن نیستند.( آل‌عمران‌، آیات ‌72‌و‌73)
14. کیفر الهی: کسی که گرفتار تعصبات ناروا است باید خود را آماده کیفر الهی در دنیا و آخرت بکند؛ چرا که تعصبات جاهلی در قلب افراد موجب خشم الهی و کیفر است.(انعام، آیه 124؛ فرقان، آیه 42؛ لقمان، آیه 21)

بسترهای تعصب ناروا و راه های مبارزه با آن

اموری موجب می شود تا در قلب آدمی تعصب ایجاد شود. از جمله این امور می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. استكبار: از مهم ترین بسترهای تعصب های ناروا تکبر درونی افراد است که در قالب استکبار رفتاری خودنمایی می کند. از این روست که مخالفان پیامبران متکبران مستکبر هستند که حق و عدالت را بر نمی تابند.(صافات، آیات 35 و 36)
2. انحصارطلبى: انحصارطلبى، عامل تعصّب های ناروا در افراد است؛ کسانی که به هر دلیلی خود را برتر می دانند و انحصار هر چیزی را به خود می دانند، نمی توانند حق را در جایی دیگر بر تابند و اجازه نمی دهند تا دیگری در جای حق خودنمایی کند. از همین روست که خود را محور حق می دانند نه آن که حق را محور رفتار خود قرار دهند. احزاب و گروه های اعتقادی و نژادی سرمست از خودبرتربینی این گونه عمل می کنند.(بقره، آیه 135؛ آل عمران، آیات 72 و 73) :
3. جهل: جهل به هر دو معنای فقدان تعقل و فقدان علم مهم ترین زمينه‌ساز پيدايش تعصّب های ناروا در افراد و گروه های اجتماعی است.(فتح، آیه 26)
4. سلطه‌گرى: منافع مادّى و سلطه‌گرى اشراف، منشأ تعصّب آنان به معبودان‌باطل و مخالفت با آيين پيامبران بوده است. پس باید سلطه گری را یکی از بسترهای ایجادی تعصبات بر شمرد.( ص، آیات 5 تا 7؛ نوح، آیات ‌21‌و‌23)
5. كفر: از دیگر عوامل و زمینه های تعصّبهاى جاهلى، کفر به خدا و غیب است. (فتح، آیه 26)

با توجه به این که بسترهای ایجادی اموری از این دست است باید با این بسترها و زمینه ها به عنوان عوامل ایجادی تعصبات ناروای اجتماعی مبارزه کرد. به این معنا که اگر بخواهیم جامعه ای به دور از تعصبات ناروا داشته باشیم و عدالت و حق معیار عمل و اجرا باشد، باید این بسترها از جامعه حذف شود و افراد با خودسازی بسترهای ایجادی آن را بردارند.

اما راهکار مقابله با تعصبات ناروا و کسانی که به این مساله گرایش داشته و بدان دامن می زنند آن است که با نوع رفتار و کنش های مناسب اجازه داده نشود تا متعصبان در جامعه قدرت داشته و اعمال نفوذ بکنند. از همین روست که خداوند در راستای تقابل با متعصبان بر اموری از جمله آرامش و بردبارى به عنوان سلاحى كارآمد در رويارويى با تعصّب جاهلانه افراد جامعه سخن به میان آورده است. پس صبر در قالب استقامت و حفظ آرامش می تواند مانع از غلبه متعصبان بر جامعه و اجرای مقاصد ناروای آنان باشد.(فتح، آیه 26) مومنان با الزام به تقوا و پیروی از حق و عدالت و اسوه حسنه ای کامل چون حضرت محمد(ص) و امامان معصوم(ع) و ترک لجاجت می توانند خود را از تعصبات جاهلی و ناروا مصون نگه دارند و قوامین به عدالت قسطی باشند.

به هر حال، راه رهایی از تعصبات جاهلی پیوند جامعه با عقلانیتی است که بر اساس اصول اسلامی سامان یافته و نفس و جان و جامعه از بی تعقلی و بی علمی رها شده و تحقیق و حق و عدالت معیار سنجش افکار و رفتار قرار داده شده است.