تعاون امت در عمل اجتماعی و اقتصادی

بسم الله الرحمن الرحیم

تعاون به معنای همکاری و یاری از اصطلاحات قرآنی است. اسلام همکاری را مبتنی بر دو اصل برّ و نیکی و تقوا دانسته و از هر گونه تعاونی و همکاری در انجام گناه و عدوان بازداشته است. از این اصل می توان دریافت که حوزه معاونت در کارها همه زندگی انسان را در بر می گیرد. با این همه نویسنده با توجه به مناسبت سال به تعاون در امور اجتماعی و اقتصادی توجه داده و مباحث قرآنی را در این حوزه مطرح کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تعاون، نشانه ای از همدلی و هم فکری

تعاون مصدر تفاعل از مادّه «عون» به معناى يارى و پشتيبانى كردن يكديگر آمده است.( مفردات الفاظ قرآن کریم،‌ راغب اصفهانی، ص‌598، «عون») البته در آموزه های قرآنی غیر از واژه عون و تعاون واژگانی دیگر چون «ظهير» و «انتصار» در برخى موارد با قراينی در معناى ياد شده به کار رفته است.

تعاون بر اساس آموزه های قرآنی می تواند در همه امور اتفاق افتد. بنابراین نمی توان آن را امری ارزشی دانست؛ زیرا همیاری کردن می تواند در کارهای خوب و بد انجام گیرد. پس آن چه تعاون را به یک امر ارزشی تبدیل می کند، تعاون در کارهای خیر و نیک است.

خداوند در آیه 2 سوره مائده می فرماید: و تعاونوا علي البرّ و التقوي و لاتعاونوا علي الاثم و العدوان؛ و شما بايد در نيكوكاري و پرهيزكاري به يكديگر كمك كنيد نه بر گناه و ستم كاري.

از این آیه و آیات دیگر به دست می آید که تعاون یکی از نشانه های مهم در شناسایی افکار و اندیشه های افراد نیز است؛ زیرا کسانی که هم فکری و همدلی دارند، به یاری یک دیگر می شتابند و به یک دیگر در کارها کمک می رسانند و در انجام امور پشتیبانی می کنند. این گونه است که امت کافر و شیاطین نیز در کارهای زشت و نابهنجار دست به دست هم داده و به یک دیگر یاری می رسانند. واژه امت نیز بیانگر همین معناست؛ زیرا امت به گروه های انسانی و غیر انسانی گفته می شود که به هدفی واحد گرد هم می آیند و جامعه ای را شکل می دهند. در امت آن چه اصالت می یابد همان هم فکری و هم یاری در رسیدن به هدف مشترک است. این گونه است که از همه افراد جامعه انسانی از خرد و بزرگ، زن و مرد، قوم و قبیله ، رنگ و نژادی دور هم گرد می آیند و برای رسیدن به هدف مشترک اقدام مشترک داشته وهمکاری و همیاری می کنند. این گونه است که امت هایی چون امت کافران در برابر امت مومنان شکل می گیرد و رهبری آنان را امامان کفر به عهده می گیرند تا همه منابع و توانمندی ها را در یک جهت سامان دهی کرده و همسو نماید.(توبه،‌آیه 12؛ قصص، آیه 41 و آیات دیگر)

پس می توان گفت که تعاون و معاونت در امور و کارها بیانگر همدلی،‌ هم فکری و انسجام و وحدت است. به این معنا که اگر بخواهیم جلوه ای از وحدت فکری و عملی را در میان افراد بیابیم می بایست به تعاون به عنوان یک نشانه مهم و اساسی توجه کنیم. این گونه است که مومنان بر تقوا و نیکی و کافران بر گناه و دشمنی متحد شده و با یک دیگر همکاری و همیاری می کنند.

پس اتحاد در جامعه اسلامی نشانه ای از انسجام فکری و روحی و همدلی امت اسلام است و از این راه می توان میزان انسجام و وحدت امت را سنجید و ارزیابی کرد. هر چه تعاون بیش تر باشد نشان می دهد که میزان اتحاد و وحدت و انسجام اجتماعی جامعه بیش تر است و کاهش تعاون و معاونت به معنای بحران در وحدت و انسجام اجتماعی و همدلی و همفکری است.

تعاون در چارچوب مقررات

آموزه های اسلامی بر تعاون به عنوان یک امر اجتماعی تاکید دارد؛‌ زیرا انسانها برای تأمین سعادت خود در زندگی و وصول به کمال نیازهایی دارند که به تنهایی نمی توانند آنها را بر آورده سازند، ازینرو باید جامعه تشکیل دهند و به یکدیگر یاری کنند؛ بنابراین ، اساس اجتماع مدنی تعاون و همکاری و مبادله منافع و بهره گیری از ظرفیت ها و توانمندی های یک دیگر و جبران نواقص یک دیگر است .

به سخن دیگر علت ایجاد جامعه همان تعاون و همکاری است؛ از این رو گفته می شود که تشکیل دادن جامعه و تعاون برای انسانها جنبه فطری دارد (بقره ، آیات 213 و 251؛ انبیاء، آیات 18 و 19)؛‌زیرا تفاوتهای افراد جامعه از نظر توانایی های جسمی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و مانند آنها اقتضا دارد که انسان ها در ابعاد گوناگون زندگی یاور یکدیگر باشند تا بتوانند نیازهای خود را برآورده سازند و به شکل یک بده و بستان دایمی سود دوسویه برند.

از آن جایی که هر یک از انسان ها در جست و جو سود بیش تر و بهره مندی بهتر است،‌ ممکن است در تعاون و همکاری در راستای سوددهی و سودبری، به نوع تضاد منافع گرفتار شوند؛ این جاست که مقررات و قوانین برای تنظیم و ساماندهی تعاون و همکاری ها مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.

خداوند در آیات 1 و 2 سوره مائده نیز ساماندهی تعاون اجتماعى را علّت برقرارى مقررات در جامعه دانسته است؛ زیرا فرمان خداوند به تعاون در انجام دادن كارهاى نيك پس از بيان مقرّرات اجتماعى و الهى که فرموده است: أوفوا بالعقود… لاتحلّوا… در حقیقت رهنمودى براى پياده كردن آن مقرّرات پیشین است. به این معنا که نیاز طبیعی انسان به تعاون موجب شده تا به عنوان جامعه گرد هم آیند و تضاد منافع و لزوم ساماندهی و برقراری عدالت در تعامل و بده و بستان ها موجب شده تا مقررات و قوانین اجتماعی وضع شود.

تعاون و همکاری میان افراد یک جامعه و یا با جوامع دیگر امری طبیعی است و می تواند مفید و مطلوب باشد به شرط آن که تابع قوانین و مقرراتی باشد که تعادل و عدالت را برقرار سازد و منافع و سود مشترک و دو سویه را به همراه آورد.

البته از آیات قرآنی به دست می آید که این تعاون می تواند بین انسان و جنیان نیز برقرار گردد؛ چنان که حضرت سلیمان نبی(ع) از قدرت جنیان برای امور گوناگون مانند ساخت ابزارها و جابه جایی اشیا و مانند آن به کار گرفته است.(نمل ، ایه 39؛ سباء آیه 13)

از آیه 88 سوره اسراء و آیه 6 سوره جن به دست می آید که این تعاون میان انسان و جن اختصاص به یک دوره و یا یک شخص نداشته است، ‌بلکه انسان و جن در هر دوره ای می توانند به این تعاون و همکاری ادامه دهند؛ هر چند که در برخی از امور این تعاون و همکاری ثمراتی نخواهد داشت، مانند تعاون در تحدی به قرآن و همانند آوری نسبت به آن.

در آیاتی از قرآن این معنا به دست می آید که میان انسان و فرشتگان نیز تعاون شدنی است؛ چنان که این تعاون میان جبرئیل (ع) و محمد(ص) در آیه 4 سوره تحریم گزارش شده است.

تعاون بر تقوا و نیکی

از آن جایی که تعاون نوعی گرایش فطری و طبیعی در انسان ها برای برآورد نیازهای یک دیگر است، لزوما تعاون نیک و خوبی و خیری نیست،‌ بلکه می تواند تعاون برای تجاوزگری باشد؛ چنان که دیروز و امروز قدرت های استکباری با بهره گیری از توان یک دیگر، به ظلم و ستم می پرداختند و می پردازند.

خداوند از مومنان می خواهد تا در تقوا و نیکی به یک دیگر تعاون برسانند.(مائده، آیه 2) یک جامعه اسلامی که مقصد خویش را تعالی روح و روان انسان ها قرار داده و بر آن است تا شرایط مناسبی برای همگان فراهم آید؛ زیرا تفاوت روحی و جسمی بشر می طلبد که هر یک جبران ضعف دیگری بوده و به عنوان تکمیل کننده یک دیگر عمل کنند. تعاون این شرایط را فراهم می آورد که چنین تعامل و بده و بستانی رخ دهد.

البته مفهوم قرآنی تقوا اختصاص به پرهیزگاری از زشتی ها ندارد،‌ بلکه به معنای وقایه و پرهیز از آتش دوزخ و غضب خشم الهی و جلال و جبروت اوست. شکی نیست که این وقایه و پرهیز باید با پرهیز و اجتناب از گناه و انجام واجبات الهی همراه شود؛ زیرا این دو است که خشم و غضب الهی را از بنده دور می کند و محبت و مهرش را موجب می شود.

پس مراد از تقوا در آیه به معنای اجتناب از زشتی و گناه نیست، بلکه مراد اعم از ترک منهیات و فعل واجبات است. پس مومنان در جامعه اسلامی تلاش می کنند تا هر یک بتواند از زشتی ها پرهیز کرده و به واجباتش بپردازد و این گونه خود را به کمال رضایت الهی برساند.

اما این که خداوند بر واژه «برّ» تاکید می کند،‌ از آن روست که بر به معنای نیکی خاص است که بدون منت و از روی ایثار و گذشت باشد؛‌چنان که در سوره انسان درباره احسان و ایثار اهل بیت عصمت و طهارت(ع) آنان را به عنوان ابرار ستوده است. این بدان معنا خواهد بود که تعاون انسان تنها در محدوده محرمات و واجبات نخواهد بود،‌ بلکه فراتر از آن می بایست از روی نیکوکاری و احسان خاص و گذشت و ایثار باشد.

به سخن دیگر، تعاون در حوزه امور اجتماعی باید تعاونی فراتر از دایره عدالت باشد که نوعی بده و بستان متعادل و هم سطح است، بلکه گاه مومن می بایست از خود گذشت کرده و بی هیچ منتی پیش از آن که دیگری طلبی نماید از حق خود به او بدهد. نه این که پس از طلبیدن به او نیکی کند و یا حقش را بدهد و یا او را عفو نماید. چنین امری به معنای تعالی روح و دست یابی به مقام مکارم اخلاقی است که نه تنها به حسن و احسان بلکه به فراتر از آن به احسن احسان و برترین برترین ها توجه دارد و به کرامت می بخشد و می دهد.

از نظر قرآن تعاون با کافران و دشمنان حرام است؛ زیرا دشمنان جز به قصد بستن راه مومنان و تلاش های جامعه اسلامی هدف و قصدی ندارند. از این روست که تعاون با هر کسی که قصد دارد که به گناه و عدوان رو آورد و این کار را انجام دهد حرام است؛ چه این عامل مومنی باشد(مائده، آیه 2) یا کافری باشد که دشمنی می ورزد.(ممتحنه ،‌آیه 9)

آثار تعاون اجتماعی

چنان که گفته شد خداوند در آیه 2 سوره مائده بر تعاون در محور تقوا و بر تاکید کرده است. این مساله خود نشان می دهد که محور تعاون امور مرتبط با جامعه و ارتباطات اجتماعی است که شامل امور گوناگون فرهنگی، اقتصادی،‌ فکری، تولیدی، توزیعی، مصرفی، سیاسی،‌ اخلاقی، تربیتی و مانند آن می شود.

از جمله امور اجتماعی،‌ مساله هنجارها و رفتارهای اجتماعی نیک و خوب است. این که هماره یک نظارت ولایی دایمی در جامعه برقرار باشد و هر کسی در حد و اندازه خود مسئولیت و نقش اجتماعی را به عهده گیرد و به درستی انجام دهد. این گونه است که جامعه در مسیر تعالی حرکت کرده و از هر گونه رفتارهای زشت و نابهنجاری ها فاصله می گیرد.

از مهم ترین دستورهایی که اسلام در حوزه تعاون اجتماعی صادر کرده است،‌ نظارت دایمی بر رفتارها یک دیگر به قصد تربیت و تشویق و تنبیه گفتاری و طردی افراد نابهنجار و زشتکار از جامعه است. از آن جایی که تقوا شامل حوزه فعل و ترک می شود، در نظارت اجتماعی نیز می بایست این مطلب مراعات شود و افراد به معروف دعوت شده و از منکر نهی گردند. این گونه است که جامعه در مسیر رشد و تعالی و سعادت جمعی حرکت خواهد کرد. پیامبر صلی الله علیه وآله دربیان تاثیر این حرکت اجتماعی و تعاون اجتماعی و فرهنگی می فرماید :لایَزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما أمَرُوا بِالمَعرُوفِ و نَهَوا عَنِ المُنكَرِ و تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی؛ مردم همیشه در خیر خواهند بود تا وقتی كه امر به معروف و نهی از منكر می‏كنند ، و در نیكی و پرهیزكاری یكدیگر را یاری می‏رسانند.(تهذیب الأحكام ، ج ۶ ، ص ۱۸۱ )

از نظر اسلام هر کسی برای اقامه و برپایی حق باید تلاش کند و دیگران را نیز به یاری گیرد. وقتی در جامعه حقی ضایع می شود نشانه آن است که جامعه به بلوغ نرسیده است؛ زیرا باید افراد جامعه حق طلب باشند و از حق خوری اجتناب کنند. اگر حقی ضایع شد دیگران را برای آن بخوانند و دیگران نیز به حق طلب پاسخ مثبت دهند نه آن که کناره گیری کنند. از نظر اسلام معاونت در حق گیری امری بسیار پسندیده است؛ زیرا این امکان را به جامعه می دهد که هر کسی حق خود را به راحتی بطلبد و در صورت نیاز مشکلی در معاونت نداشته باشد. امیرمومنان امام علی علیه السلام می فرماید:طَلَبُ التَّعاوُنِ عَلی إقامَةِ الحَقِّ دِیانَةٌ و أمانَةٌ؛ درخواست همكاری برای برپا كردن حق ، نشانه دیانت و امانت [داری ]است.( عیون الحكم والمواعظ ، ح ۵۵۶۳)

در حقیقت جامعه با پاسخ گویی به طلب تعاون در حق، نشان می دهد که اهل دیانت و اصول اخلاقی ابتدایی چون امانت داری است؛ زیرا حق امانتی در نزد انسان هاست چنان که دین داری این گونه است(احزاب، آیه 72) پس اگر این طلب شدنی باشد و تعاون نیز در پی داشته باشد گویی انسان بر فطرت اخلاقی و دینی خود است و در غیر این صورت نشان می دهد که فطرت خود را از دست داده یا دسیسه و دفن کرده است.(شمس، آیات 7 تا 10)

آن حضرت در جایی دیگر همین مطلب را این گونه مورد تاکید قرار می دهد و می فرماید: مِن واجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی العِبادِ النَّصیحَةُ بِمَبلَغِ جُهدِهِم وَ التَّعاوُنُ عَلی إقامَةِ الحَقِّ بَینَهُم؛ از حقوق واجب خدا بر بندگان ، خیرخواهی به اندازه توان ، و یاری كردن یكدیگر برای برپایی حق در میان خود است.(نهج البلاغه ، خطبه ۲۱۶ )

اصولا مومنان باید در کارها به یک دیگر کمک کنند و بر انجام نیازهای یک دیگر بپردازند؛ زیرا این یک اصل ابتدایی برای تحقق جامعه و امت است و امت اسلام می بایست گام های ایثاری و احسانی و ابراری بردارد؛ پس یک امر طبیعی است که به کمک و تعاون یک دیگر اقدام کنند.

البته از نظر آموزه های اسلامی، پیش از آن که دیگران از تعاون شما بهره برند خودت بهره برده ای؛ چرا که در روایت است: المؤمنون اخوة يقضي بعضهم حوايج بعض فيقضي اللّه لهم حاجتهم؛ مؤمنان با يكديگر برادرند و نيازهاي يكديگر را برآورده مي كنند. خداوند نيز نياز آنان را برآورده مي سازد.

همچنين پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: من اعان مؤمنا نفس اللّه عزوجل عنه ثلاثا و سبعين كربة واحدة في الدنيا واثنتين و سبعين كربة عند كربة العظمي، قال حيث يتشاغل الناس بانفسهم؛ كسي كه با مؤمنان، همكاري و تعاون كند، خداوند متعال هفتاد و سه ناراحتي را از او رفع مي كند، كه يكي از آن ها در دنياست و بقيه در اندوه بزرگ (روز قيامت) او است؛ زماني كه همه ي مردم به خودشان مشغول هستند.( الوسايل، ج 16، باب 29، ص 372)

پس همان طوری که امام صادق عليه السلام مي فرمايند باید به گونه ای عمل کرد که همگان از یک دیگر بهره مند شوند و موجبات بهره مندی از مواهب الهی را بیش از پیش فراهم آورند؛ چنان که امام می فرماید: المسلم اخو المسلم لايظلمه و لايخذله و لا يحرمه فيحقّ علي المسلمين الاجتهاد فيه و التواصل و التعاون عليه و المواساة لاهل الحاجة و العطف منكم تكونون علي ما امراللّه فيهم رحماء بينكم متراحمين؛ مسلمانان با هم برادرند، نبايد به يكديگر ستم كنند يا همديگر را خوار دارند. نبايد به محروميت هم رضا دهند. مسلمانان بايد در اين راه بكوشند و مواسات و تعاون كنند و به نيازمندان مدد رسانند. همانا خداوند به رحمت و عطوفت ميانشان فرمان داده است.( بحارالانوار، ج 74، ص 256)

اصولا یک جامعه اسلامی، امت متحد ومنسجمی است و باید این گونه باشد که پیامبر(ص) فرموده است: مثل المؤمنين في توادّهم و تعاطفهم و تراحمهم مثل الجسد اذا اشتكي منه شي ء تداعي له سايرالجسد بالسّهر و الحمّي؛ مَثَل مومنان در پيوند و دوستي و محبت و رحمت به هم (و اهميت دادن به سرنوشت يكديگر) مثل يك پيكر زنده است كه اگر چيزي از آن به درد آيد، ديگر اجزاي پيكر نيز با آن هم دردي مي كنند.( مستدرك الوسايل، ج 12، باب 32، ص 424)

پس هر کسی باید بکوشد تا گام های محکم و استواری برای دیگری بردارد تا در آخرت گام هایش محکم باشد؛ چنان که امام باقر عليه السلام مي فرمايند: من مشي في حاجة لاخيه المسلم حتي يتمها اثبت اللّه قدميه يوم تزل الاقدام؛ كسي كه براي برآوردن نياز برادر مسلمانش حركت كند و بكوشد تا آن را به پايان برساند، خداوند متعال، گام هاي او را در روزي كه قدم ها مي لرزد، ثابت و استوار خواهد كرد.( بحارالانوار، ج 74، ص 332)

اما اگر این طور نباشد نباید خود را انسان بداند چه رسد که خودش را مسلمان نامد. از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: من اصبح ولايتهم بامور المسلمين فليس منهم و من سمع رجلاً يناي يا للمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم؛ كسي كه صبح كند و اهتمامي به امور مسلمانان نداشته باشد، از مسلمانان نيست. هر كسي كه بشنود مردي با نداي خود، طلب ياري مي كند و او را پاسخ نگويد، مسمان نيست.( الكافى، ج 2، ص 163)

در روایات است که امامان (ع)‌در همه امور اجتماعی به فریاد دیگران می رسیدند و به وظیفه انسانی و اسلامی خود عمل می کردند. از جمله امام سجاد(ع) به طور ناشناس در کاروان‌ها شرکت می­‌کرد و نیازمندی‌های کاروانیان را برآورده می ساخت.(بحارالانوار، ج۴۶، ص ۶۹)

این همکاری اجتماعی در اجتماع کوچک باید نخست نهادینه شود و همسران و فرزندان آن را در عمل بیاموزند و تعلیم دهند و بدان تربیت شوند. چنان که اسوه های کامل این گونه عمل می کردند. روزی رسول اکرم(ص) وارد منزل امیر مؤمنان(ع) شد. او و حضرت زهرا(س) مشغول آسیاب کردن غله هستند، پرسید: کدام یک از شما خسته است؟ حضرت علی(ع) پاسخ داد: ای پیامبر! فاطمه خسته است. حضرت به او فرمود: دخترم! برخیز. او برخاست و پیامبر(ص) به جای او به آسیاب کردن پرداخت.(بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۰)

آثار تعاون در عمل اقتصادی

شاید مهم ترین جلوه تعاون را می بایست در حوزه عمل اقتصادی دید؛ زیرا نیازهای ابتدایی بشر به خوراک و پوشاک و امور آسایشی و رفاهی باز می گردد. تامین این نیاز یک ضرورت اساسی است؛ زیرا جامعه بدون اقتصاد سالم و شکوفا نمی تواند پایه دار باشد به ویژه که در نظر آموزه های قرآنی اقتصاد عامل قوام بخش جامعه است.(نساء، آیه 5)

اگر تعاون و همکاری در حوزه عمل اقتصادی تقویت شود به همان میزان نیز جامعه شرایط مناسب تری می یابد تا در حوزه های دیگر موفق شود.

ائمه معصومین(ع) همواره خواهان رفاه و آسایش مردم بودند. به همین دلیل بخش مهمی از همکاری معصومین(ع) با آنها در امور اقتصادی صورت می­‌گرفت. امام صادق(ع) می­‌فرماید: مومنی که بمیرد و بدهکار باشد، ما وامش را می­‌پردازیم و خانواده­‌اش را اداره می­‌کنیم.( اصول کافی، ج۷، ص۱۶۸)

در شرایط کنونی کشور و جامعه تعاون یک اصل است. بر این اساس می بایست با همان عزم ملی و مدیریت جهادی جامعه را به سمت و سویی کشاند که همه توانمندی های اقتصادی خود را آشکار کرده و به ظهور رساند. تعاون در قالب عزم ملی می بایست یک فرهنگ در آید ؛ زیرا حجم عظیم توان اقتصادی نهان است و استعدادها تنها در زمان یک مدیریت جهادی است که می تواند شکوفا شود. سخن در این باره بسیار است ولی بیرون از حوصله این مقال و باید در مطلبی دیگر بدان پرداخته شود. پس به همین میزان بسنده می شود.