به عذر نيم شبي كوش و گريه سحري

كنكاشي پيرامون آثار و زمينه هاي دعا به عنوان آسان ترين راه تقرب به خدا

دعا و نيايش به درگاه الهي، آسان ترين راه ارتباط با خدا و تقرب به وي و هم چنين دست يابي به مقامات انساني و پاسخ گويي به نيازهاي مادي و معنوي است. ماه رمضان به سبب قداست و شرافت زماني آن، بهترين فرصت براي نيايش است و لذا ماه رمضان را فصل دعا و نيايش و مناجات مي شمارند. دست هاي مومنان و بندگان خدا براي بهره گيري از ضيافت الهي بلند است و خداوند به شرافت و كرامت اين ماه پربركت افزون بر شست و شوي مردم از گناه، فرصت هاي زايش از نو را هديه مي كند تا دوباره با ظرفيت و استعداد و توان جديد به سير كمالي و تكاملي خويش بازگردند و از نعمت خلافت ربوبي خداوند بهره گيرند و به مقامات انساني دست يابند.
نويسنده در اين نوشتار با توجه به اهميت دعا در روزها و زمان هاي خاص، كوشيده است تا تحليل قرآن از آثار و بركات نيايش در اين ماه را ارائه دهد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.

نيايش، آسان راه ارتباط و تقرب
نيايش كه در زبان عربي از آن به دعا تعبير مي شود هرچند كه از نظر لغت و ريشه مفهومي، تفاوت هائي دارد ولي يك مفهوم خاص مشتركي را بيان مي كند؛ زيرا دعا در لغت به معناي درخواست انجام دادن چيزي است (معجم الفروق اللغويه، ص 534).
اين واژه به معاني مختلفي همچون استغاثه و عبادت نيز در فرهنگ عربي و قرآني به كار رفته است. (لسان العرب، ج 4، ص 359، «دعا».)
در فرهنگ و اصطلاحات اسلامي و عربي براي دعا شروطي بيان شده است كه مي توان از آن ها به عنوان شرط تحقق مفهومي اصطلاح دعا ياد كرد. از جمله اين شروط آن است كه كسي كه از او درخواست مي شود بايد بالاتر از درخواست كننده باشد. (معجم الفروق اللغويه، ص .231)
در قرآن، دعا و درخواست از خداوند براي مقاصد گوناگون آمده است كه 1- توحيد و ثناي الهي؛ 2- طلب عفو و رحمت؛ 3- خواستن بهره دنيايي، از جمله اين موارد است. سبب نامگذاري اين شيوه از ارتباط ميان خدا و بنده از آن رو بوده است كه در هنگام دعا، انسان، كلام خويش را با «ياالله»، «يارب»، «يا رحمن» آغاز مي كند. (لسان العرب، ج 4، ص 359، «دعا».)
از آن جايي كه مفهوم دعا در كاربردها و فرهنگ اسلامي و قرآني، از نوعي عموميت و فراگيري برخوردار است، تنها شيوه خاصي، دعا شمرده نمي شود. از اين رو روش هاي ديگري كه ما از آن ها به عناوين و مفاهيم ديگري همچون استغفار، استعاذه، استغاثه و استعانت ياد مي كنيم در زير مجموعه دعا قرار مي گيرد. البته اين گونه امور گرچه به نوعي معناي دعايي دارند، ليكن از آنجا كه هر يك داراي مسايل و مطالب مهم و شرايط خاصي است به صورت مستقل از دعا مطرح مي شود و در اين جا تنها مراد و مقصود ما از دعا همان نيايش خاص است كه شخص در هنگام درخواست از واژگاني چون اللهم و يا رب و الهي و مانند آن استفاده مي كند و به شكل خاصي خداوند را مخاطب قرار مي دهد تا ارتباطي با مبداء هستي برقرار سازد.
بنابراين آنچه مقصود اين نوشتار است نيايش و دعا به مفهوم خاصي است، هرچند كه امور ديگري چون استغفار و استعاذه و استغاثه در حوزه دعا قرار مي گيرد ولي نيايش خاص شمرده نمي شود.
به هر حال دعا امري پسنديده است؛ زيرا بيانگر اين است كه انسان همواره ربوبيت و پروردگاري خداوند را در نظر دارد و او را افزون بر خالقيت و آفريدگاري به ربوبيت و پروردگاري نيز مي شناسد و از اين مقام ربوبيت مي خواهد كه مسايل و مشكلات او را حل و فصل نموده و يا امري را براي او تحقق بخشد و عنايت خاصي به وي داشته باشد.
بر اين اساس مي توان گفت كه دعا خود مهم ترين ابزار دوري بشر از غفلت از خدا است. انساني كه از غفلت رهايي يابد امكان شدن و دست يابي به مراتب كمالي و تقربي براي او فراهم تر است. از اين رو نيايش سرچشمه غفلت زدايي بشر از خدا مي باشد و اين كه انسان مي تواند با نيايش، به امور و مقدماتي دست يابد كه از راه هاي ديگر شدني نيست. افزون بر اين كه دعا موجب مي شود تا شخص با كم ترين هزينه و عمل، بيش ترين سود و بهره را ببرد و از عنايات خاص خداوندي استفاده كند.
شخصي كه مي خواهد به خداوند تقرب جويد و از اين تقرب و نزديكي بهره مند گردد مي تواند با نيايش به عنوان كوتاه ترين راه ارتباطي با خداوند بهره مند شود؛ زيرا خداوند همواره در كنار اوست و كسي كه از نسيان و غفلت رهايي يابد و حضور خداوند را در كنار خويش احساس كند به سادگي مي تواند با خداوند ارتباط برقرار كرده و از عنايات خاص او بهره مند گردد.
خداوند بارها در آيات مختلف به اين نكته توجه مي دهد كه غفلت از خداوند و يا فراموشي او، موجب مي شود تا خداوند نيز شخص را فراموش كند و توجه و عنايتي به او نداشته باشد. (حشر آيه 19 و نيز توبه آيه 67) اين در حالي كه اگر كسي به خداوند توجه داشته باشد و همواره ذكر او را بر زبان آورد و دست هاي خويش را به نيايش بلند كند همواره حضرت حق را در كنار خود (نحل آيه 77 و ق آيه 16 و واقعه آيه 85) و اجابت كننده به خواسته خود مي يابد. (غافر آيه 60) چنان كه بارها نسبت به پيامبران و اشخاصي كه دست به دامن او شده و وي را خوانده اند پاسخ مناسب و سريعي داده است. (انبياء آيات 88 و 76 و 84 و 90)

آثار دعا
باتوجه به آيات قرآني مي توان براي دعا و نيايش دست كم سه كاركرد و اثر شناسايي و معرفي كرد كه عبارتند از دفع بلا و گرفتاري يا رفع مشكل و دشواري، و يا جلب و جذب نعمت.
اين سه كاركرد نيايش را خداوند در گزارش هايي كه درباره افراد و يا اقوام بيان داشته توضيح داده است.
يكي از مهم ترين آثار دعا، رهايي انسان از گناه و خطا و در نتيجه از آثار و تبعات منفي آن است. خداوند بيان مي كند كه انسان مي تواند با بهره گيري از نيايش، خود را از شر گناه و نيز آثار و تبعات آن در امان نگه دارد. از جمله آياتي كه اين كاركرد نيايش را بيان مي كند مي توان به آيه 58 سوره بقره و آيات 147 و 148 و نيز 193 و 195 سوره آل عمران اشاره كرد.
خداوند در آيه 16 سوره قصص با اشاره به داستان حضرت موسي(ع) بيان مي كند كه آن حضرت چگونه توانست از آثار دعا براي دفع برخي از آثار خطا و ترك اولي خويش استفاده كند؛ زيرا آن حضرت با اقرار ظلم و ستم به نفس خويش در انجام درگيري به قبطي مي فرمايد: رب اني ظلمت نفسي فاغفرلي فغفر له انه هو الغفور الرحيم. اين گونه است كه خداوند او را در حفاظ و پوشش غفوريت خويش قرار مي دهد و موجب مي شود تا از آثار و تبعات ترك اولي خويش در امان ماند.
انسان با دعا به خداوند نزديك مي شود و اسباب تقرب به او را فراهم مي آورد. چنان كه گفته شد، اگر كسي خداوند را همواره به ياد داشته باشد خداوند نيز او را به ياد خواهد داشت و در هيچ حالي او را فراموش نمي كند و همين موجب مي شود تا بستر و فضايي فراهم آيد تا شخص بتواند ظرفيت ها و استعدادهاي كمالي خويش را آشكار سازد. بر اين اساس گام به گام به سوي خدا تقرب مي جويد و با اعمال و اكمال خود به مقامات كمالي خاص دست مي يابد. از اين رو در آيه 99 سوره توبه يكي از كاركردها و آثار نيايش تقرب به خداوند دانسته شده است. اگرچه آيه درباره دعاي پيامبر(ص) است كه موجبات تقرب مؤمنان انفاق گر را فراهم مي آورد ولي اين معنا را مي توان به دست آورد كه دعا از چنان خاصيت و ويژگي اختصاصي برخوردار است.
بنابراين مؤمنان براي دست يابي به تقرب مي توانند با واسطه كردن پيامبر(ص) در دعا و نيايش خويش، خود را به خداوند نزديك سازند.
از ديگر كاركردهاي دعا در راستاي نقش نخست و اصلي آن مي توان به جلب رحمت (اعراف آيه 56 و 156 و نيز مريم آيه 2 و 3 و انبياء آيه 83 و 84) و جلب عنايت خاص خداوند (انعام آيه 52 و فرقان آيه 77) و در حقيقت جلب فضل خداوندي (نساء آيه 32) اشاره كرد. به اين معنا كه شخص با نيايش، خود را به خدا نزديك مي سازد و موجبات جلب رحمت و عنايت خداوندي را فراهم مي آورد به گونه اي كه با بهره گيري از اين مقام، از فضل خداوندي سود مي برد و فراتر از آن چه حق وي بوده، خداوند به فضل خويش به وي عنايت مي كند.
مهم تر از اين مسايل كساني كه مي خواهند محبوب خداوند شوند و محبت وي را به سوي خويش جلب كنند، بهترين و كوتاه ترين و آسان ترين راه، بهره گيري از عامل دعاست كه خداوند در آيه 147 و 148 سوره آل عمران به آن اشاره كرده است.
آيات فوق به اين نكته توجه مي دهند كه اصولا يكي از مصاديق احسان و نيكوكاري، دعا است. از اين رو مي فرمايد: و ماكان قولهم الا ان قالوا ربنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا في امرنا و ثبت اقدامنا و انصرنا علي القوم الكافرين… و الله يحب المحسنين. به اين معنا كه اين گفتار و نيايش هاي آنان مصداقي از مفهوم احسان است، چنان كه دوري از اسراف در امور نيز يكي از مصاديق احسان است كه عبارت والله يحب المحسنين آن را تأييد مي كند. اين مطلب را آيه 56 سوره اعراف نيز مورد توجه و تاكيد قرار مي دهد كه يكي از آثار و كاركردهاي نيايش قرار گرفتن در جرگه محسنان است.
چنان كه گفته شد اگر بخواهيم آثار دعا را دسته بندي كنيم يكي از كاركردهاي عمده و كلي و اصلي آن، كاركرد دفعي و سپس كاركرد رفعي است. از جمله مصاديق كاركردهاي رفعي دعا مي توان به درمان و رفع بيماري ها كه در آيه 83 سوره انبياء درباره ايوب(ع) بيان شده اشاره داشت كه خداوند مي فرمايد: و ايوب اذ نادي ربه اني مسني الضر و انت ارحم الرحمين¤ فاستجبنا له فكشفنا ما به من ضر و ءآتينا اهله. البته همين مطلب به شكلي ديگر در آيه 41 و 43 سوره ص آورده شده است؛ زيرا خداوند مي فرمايد: و اذكر عبدنا ايوب اذ نادي ربه اني مسني الشيطان بنصب و عذاب¤ اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب¤ ووهبنا له اهله و مثلهم معهم رحمه منا و ذكري لاولي الالباب.
از ديگر مصاديق كاركرد رفعي مي توان به رهايي شخص از غم و اندوه اشاره كرد كه در آيه معروف به ذكر يونسي، به تفصيل آمده است و خداوند در اين آيه به صراحت مردم را اميدوار مي سازد كه اين شيوه درمان و رفع اندوه و غم و گرفتاري اختصاص به حضرت يونس(ع) نداشته و همه مؤمنان مي توانند با بهره گيري از ذكر يونسي از بلا و گرفتاري و اندوه و غم رهايي يابند: و ذالنون اذ ذهب مغضبا فظن ان لن نقدر عليه فنادي في الظلمات ان لااله الا انت سبحانك اني كنت من الظالمين¤ فاستجبنا له و نجينا من الغم و كذلك ننجي المؤمنين. (انبياء 78 و 88)
در همين دسته كاركردهاي رفعي دعا مي توان به رفع بلا و دشواري ها اشاره كرد كه آيات 04 و 14 سوره انعام و نيز 134 و 135 سوره اعراف و آيات 21 و 32 سوره يونس به آن توجه مي دهد و با ذكر مصاديق عيني و گزارش از گذشته مي كوشد تا مردم را به دعا و نيايش براي دست يابي به اين كاركرد ترغيب نمايد. البته آياتي كه به اين نقش و كاركرد نيايش توجه دارد بيش تر از آن است كه بتوان دراين مقاله به همه آن ها پرداخت.
از ديگر كاركردهاي كلي و اصلي دعا مي توان به كاركرد جلبي آن اشاره كرد كه برخي از نمونه هاي آن ذكر شد ولي براي تتميم فايده و بهره مندي و نيز تشويق و ترغيب مومنان به دعا به برخي ديگر كه در آيات مختلف قرآن بدان ها اشاره شده توجه داده مي شود.
از جمله اين كاركردها و آثار مي توان به حفظ آبرومندي در قيامت (190 تا 195 سوره آل عمران)، برخورداري از امدادهاي غيبي و خاص خداوندي (بقره آيات 250 و 251 و انبياء آيه 67 و 77) بازگرداندن خانواده (انبياء آيات 38 و 48 و نيز ص آيات 14 و 34) بهره مندي از پاداش هاي دنيوي و اخروي (آل عمران آيات 147 و 148) بهره مندي از حسنه در دنيا و آخرت (بقره آيات 201 و 202) بهره مندي از نعمت (ابراهيم آيه 43) پيروزي بر دشمن (بقره آيات 250 و 251) تامين خواسته ها و نيازها (ابراهيم آيه43 و طه آيات 52-63) فرزند دارشدن در سنين سالخوردگي و يا مواردي كه به طور طبيعي به نظر مي رسد كه امكان آن هم فراهم نيست (آل عمران آيات83-04 و نيز ابراهيم آيه 93) و نيز مصونيت يابي از گناه و انحرافات مختلف (يوسف آيات 33 و 43) اشاره كرد.
كوتاه سخن آنكه انسان هرچيزي را مي تواند از راه دعا به دست آورد و هر مشكل و گرفتاري را از پيش روي خويش بردارد و هر نعمتي را به چنگ آورد مشروط بر آنكه زمينه هاي دعا و اجابت آن فراهم بوده باشد و حكمت و مصلحت خدا نيز بر آن تعلق گرفته باشد.

زمينه هاي دعا
انسان براي هر امري از خرد و كلان مي تواند از نيايش و دعا بهره مند شود ولي برخي از امور موجب مي شود كه انسان در شرايطي خاص قرار گيرد و زمينه هاي مساعدي را فراهم آورد. اصولا همه انسان ها نمي توانند در مقام اخلاص كامل قرار گيرند و از اين رو دعاي آنان به جايي نمي رسد. اين دسته از انسان ها تنها در هنگام اضطرار و خوف و ترس، از همه چيز مي برند و تنها متوجه خدا مي شوند و اين گونه است كه نوعي اخلاص اضطراري در شخص ايجاد مي شود و همين اخلاص هرچند اضطراري موجب مي شود كه دست به دامن خداوند شوند و از روي اخلاص دعا كنند و خداوند از آن جايي كه هر مخلصي را پاسخ گوست، به دعاهاي اين اشخاص نيز پاسخ مثبت مي دهد و مشكل و يا گرفتاري ايشان را حل و دشواري را از پيش پاي آنها برمي دارد.
براين اساس مهم ترين علل و عواملي كه زمينه هاي دعا در انسان را پديد مي آورد غيراز بصيرت كه از آن انسان هاي مومن و كامل است، اموري چون اضطرار، بيماري، پيري، ترس، سختي ها و مشكلات، ناكامي، قحطي و خشكسالي، عذاب هاي دنيوي و اخروي و مشاهده عذاب و مانند آن مي باشد كه در آيات قرآني به عنوان علل و عوامل نيايش مردم بيان شده است.

زمينه هاي اجابت دعا
قرآن مهمترين عاملي كه موجب پاسخ گويي سريع خداوند به دعا مي شود را اخلاص مي شمارد و از آن جايي كه به هرشكلي مي كوشد تا مردم گرايش به توحيد پيدا كنند حتي گرايش اضطراري ايشان به اخلاص و توحيد را عاملي براي اجابت دعا و نيايش مي داند و مي فرمايد كه قرارگرفتن انسان در شرايط اضطرار و درماندگي، زمينه ساز اجابت دعاست. (انعام آيه 36 و 46 و يونس آيات 21 و 22 و نيز نمل آيه 26 و همچنين آيات ديگر)
البته خشوع و فروتني (انبياء آيه 98 و09) بيم و اميد و خوف و رجا (انبياء آيه09 و اعراف آيه 65) سبقت دركارهاي خير و نيك (انبياء آيه 09) و عمل صالح وكارهاي شايسته (شورا آيه 62) احسان و نيكوكاري (بقره آيه 85 و آيات ديگر) و نيز دوري و اجتناب از گناه و فساد و تباهي (اعراف آيه 65) از مهمترين علل وعواملي است كه بستر مناسب را براي اجابت دعا و نيايش از سوي خداوند فراهم مي آورد و يا اسباب تسريع در اجابت دعا مي شود.

ماه رمضان، ماه نيايش
بي گمان يكي از مهمترين ماهها براي دعا، ماه مبارك رمضان است كه ماه ضيافت الهي است و خداوند به مهمانان خويش كه با روزه به استقبال تقوا رفته و كوشيده اند تا خود را در مسير سازندگي قرار دهند، كمك و ياري مي رساند تا به شكل بهتري زندگي كنند و از مواهب و نعمت هاي خداوندي بهره مند گشته و از بلا و خطر و عذاب برهند.
از اين رو ماه مبارك رمضان را ماه دعا و نيايش دانسته اند تا اسباب تقرب و نزديكي به خداوند فراهم آيد.
يكي از بهترين اوقات دعا دراين ماه مبارك هنگام شام است؛ زيرا شامگاهان و هنگام خواندن نماز عشا، زماني مناسب براي دعاكردن است كه خداوند در آيه 25 سوره انعام و نيز82سوره كهف به آن اشاره كرده و مي فرمايد: ولاتطرد الذين يدعون ربهم بالغدوه والعشي يريدون وجهه (انعام 25) چنان كه همين مطلب را در آيه 82 سوره كهف اين گونه بيان مي كند: واصير نفسك مع الذين يدعون ربهم بالغدوه والعشي يريدون وجهه.
از ديگر اوقات مي توان به صبحگاهان و سپيده دمان اشاره كرد كه زمان مناسب براي دعاست. آيات پيشين به صراحت اين معنا را بيان كرده است؛ زيرا دعاكنندگان به هنگام صبحگاهان، مورد حمايت و ستايش خداوند هستند، به ويژه كه دعاي صبح و شب، موجب زدودن غفلت از ياد خدا و حضور قلب مي شود. (كهف82)
از ديگر اوقات موثر و مفيد براي نيايش، دعاي نيمه شب است كه خداوند در آيات 51 و 61 سوره سجده به آن اشاره كرده است به ويژه اگر اين نيايش ها با بيم و اميد و خوف و رجا باشد. خداوند در اين باره مي فرمايد: «انما يومن يايلتناالذين اذا ذكروا بها خروا سجدا و سبحوا بحمد ربهم و هم لايستكبرون تتجافي جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ينفقون. به اين معنا كه اين افراد در هنگام نيمه شب در رختخواب و هنگامي كه اين پهلو و آن پهلو مي شوند از روي بيم و اميد خداوند را مي خوانند و او را نيايش مي كنند.
البته اين آيه به نقش مهم انفاق براي جلب رضايت خداوند توجه داده است و اين نشان مي دهد كه براي اجابت دعا، دادن انفاقات مالي مي تواند بسيار مفيد و سازنده باشد. حافظ دراين باره خوش سروده است كه:
دلا بسوز كه سوز تو كارها بكند
دعاي نيمه شبي دفع صد بلا بكند
وي همچنين مي سرايد:
سحر با باد مي گفتم حديث آرزومندي
خطاب آمد كه واثق شو به الطاف خداوندي
دعاي صبح و آه شب، كليد گنج مقصود است
بدين راه و روش مي رو كه با دلدار پيوندي
يا
مي صبوح و شكر خواب صبحدم تا چند
به عذر نيمه شبي كوش و گريه سحري
يا
سوز دل، اشك روان، آه سحر، ناله شب
اين همه از نظر لطف شما مي بينم
يا
اي نسيم سحري بندگي ما برسان
كه فراموش مكن وقت دعاي سحرم