بهداشت و آثار مادي و معنوي آن

بررسي جايگاه و اهميت بهداشت از ديدگاه اسلام

بهداشت به معناي حفاظت بر سلامت و پيشگيري از بيماري، يكي از اصول عقلاني است. آموزه هاي اسلامي نيز بهداشت را امضا و تأييدكرده و براي تشويق و ترغيب مردم به مراقبت هاي بهداشتي به آثار مادي و معنوي و كاركردهاي دنيوي و اخروي آن اشاره كرده است. شايد بهترين تشويق براي مؤمنان جهت فعاليت هاي بهداشتي، تأثير آن در جلب محبت الهي و محبوب خداوند قرارگرفتن باشد. اما اين تنها اثر بهداشت نيست و نويسنده دراين مطلب با مراجعه به آموزه هاي وحياني اسلام بر آن شد تا ديگر آثار و كاركردهاي بهداشت را تبيين كند.

معناشناسی و مفهوم شناسی

بهداشت، به معناي حفظ صحت و سلامت است (فرهنگ فارسي، ج1، ص611، «بهداشت»)؛ يعني انسان خود را در بهترين حالت نگه دارد. اما در اصطلاح، بهداشت به مجموعه فعاليت ها و اقداماتي مي گويند كه براي بهبود و ارتقاي تندرستي و توانايي يك فرد يا جامعه انجام شود. اين اقدامات شامل همه دانش ها و روش هايي است كه به حفظ سلامت فرد و جامعه كمك كند. (ر.ك: كتاب بهداشت، زيرنظر جمعي از پزشكان، انتشارات وزارت بهداري، معاونت امور بهداشتي، سال 1363ش.)

در آموزه هاي قرآني به سلامت جسم همانند روان توجه داده شده است؛ چرا كه جسم؛ مركب راهوار روان است و حفظ بهداشت سلامت آن تأثير مستقيمي بر روان دارد؛ چنانكه بيماري هاي رواني و روحي نيز درجسم تأثير مي گذارد و آن را بيمار مي سازد و از سلامت و صحت بيرون مي برد. بسياري از آموزه هاي قرآني كه در شكل احكام و آموزه هاي دستوري صادرشده به بهداشت و سلامت تن و روان توجه دارد. واژگاني چون طيبات و طهارت، بارها در قرآن تكرارشده كه بيانگر اهميت و ارزش بسيار بهداشت و سلامت تن و روان از نظر آموزه هاي وحياني اسلام است.

در روايات نيز واژگاني چون نظافت بارها تكرارشده و به بهداشت توجه داده شده است تا امت اسلام در شرايطي به زندگي خود ادامه دهد كه بهترين حالات است تا اينگونه سلامت و صحت تن و روان خود را حفاظت كند و از بيماري ها در امان باشد. اين آموزه هاي اسلامي جهت مراقبت و محافظت و پيشگيري صادر شده است به گونه اي كه اگر كسي به تمامي اين آموزه ها التزام داشته باشد، هرگز به بيماري دچار نمي شود، چنانكه پزشكان ماهر و كارشناس به اين مسئله در گذشته و حال اذعان داشته و دارند.

آموزه هاي قرآني ميان چيزها به سبب تأثير مثبت و منفي بر عملكرد تن و روان انسان نوعي تفاوت قائل شده و آنها را به دو نوع طيب و خبيث يا طاهر و نجس دسته بندي كرده است. هريك از اين دسته بندي ها ناظر به تأثيرات جسمي و جاني است كه اين اشياء و چيزها را به جا مي گذارد.

از نظر قرآن چيزهاي پاك و ناپاك با چيزهاي پليد و غيربهداشتي يكسان و مساوي نيست؛ (مائده، آيه 100) چرا كه چيزهاي پليد تأثيرات منفي بر كاركرد تن و روان دارد و آن را از سلامت و صحت به فساد و بيماري سوق مي دهد و درعملكرد آنها اختلال ايجاد مي كند. از نظر قرآن هر آن چيزي كه با طبيعت انساني ناسازگار است، به عنوان پليد معرفي شده و در مقابل، چيزهاي سازگار و ملايم طبع و طبيعت انساني به عنوان پاك و طيب و طاهر معرفي گرديده است.

پس ملاك ارزش گذاري همان سازگاري و ناسازگاري با طبع و طبيعت بشر است كه در اصطلاحات قرآني به عنوان طيب و خبيث از آن ياد شده است. (مائده، آيه 100) خداوند در آيه 168 سوره بقره در بيان شرايط بهره مندي و بهره وري از مواهب زمين، پاكيزه و سالم بودن و سازگاري با طبع انسان را شرط اساسي در بهره وري از فرآورده هاي زمين برمي شمارد؛چرا كه طيب دراصل، چيزي است كه حواس و نفس از آن لذت مي برد. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص 527، «طيب») درحالي كه خبيث چيزي است كه حواس و نفس از آن لذت نمي برد و تاثيرات منفي و بد بر انسان و عملكرد اعضا و روان مي گذارد؛ زيرا خبيث در فرهنگ هاي لغت عربي به عنوان ضد طيب معرفي شده است. (معجم مقاييس اللغه، ج 3، ص 435، «طيب»)

بهداشت تن و روان در اسلام و چگونگي بهره مندي درست از مواهب زمين، از چنان اهميت و ارزشي دراسلام برخوردار است كه يكي از وظايف و تكاليف شرعي مسلمان و مومن، بهره مندي از طيبات و پرهيز از خبائث دانسته شده است و به مومنان سفارش اكيد شده كه در هنگام بخشش و انفاق نيز اين شرط را مراعات كنند تا ديگران نيازمند، به سبب نيازشان از خبائث برخوردار نشوند. (بقره، آيه 267)

ازآن جايي كه انسان ها به هر دليلي چون عدم شناخت، اشتباه در تطبيق،تغييردر ذائقه و طبيعت و مانند آن ممكن است در شناخت طيبات و ملايم طبع دچار خطا و اشتباه شوند، پيامبر(ص) مامور است تا طيبات را شناسايي و به مردم معرفي نمايد و بر مومنان نيز لازم است كه تنها از طيبات بهره مند شوند. (اعراف، آيه 157)

اصولا احكام شرعي درقالب حلال و حرام، جهت تبيين طيبات و خبائث است تا هر آنچه ملايم طبع و طبيعت انساني است شناخته شده و مورد استفاده قرارگيرد و هر آنچه با طبيعت ناسازگار است، از آن اجتناب و پرهيز شود.(همان)

بنابر اين، توهم است كه خداوند امري طيب و پاك را حرام كند و به جاي آن امر پليد و خبيث را حلال نمايد؛ زيرا يكي از مباني و ملاك هاي حليت و حرمت، طيب يا خبيث بودن است (اعراف، آيه 32)

به عنوان نمونه برخي از مردم خوردن گوشت خوك يا خمر را سازگار با طبيعت بدن مي شمارند و از آن استفاده مي كنند و حتي براي شراب منافعي را بيان مي كنند، اما خداوند آنها را به عنوان خبيث معرفي و حكم تحريم را درباره آنها صادر كرده است؛ زيرا حتي اگر براي بدن منافعي داشته باشد، ضرر و زيان آن به بهداشت تن و روان بيش از منفعت آن است؛ از اين رو خداوند آن را در دسته خبائث و ناسازگار با طبع و طبيعت بشر قرار داده است. (بقره، آيه 219)

خداوند به صراحت بيان مي كند كه حرام شمردن مواهب پاكيزه سالم و سازگار با طبع انسان، افترا به خداوند است (اعراف، آيه32) پس آن چيزي كه حرام شمرده بي گمان ناسازگار و پليد است و اگر كسي حلال خدا را حرام، و حرام خدا را حلال شمارد، در حقيقت پيرو وسوسه هاي شيطاني شده است؛ زيرا ابليس و شياطين گام به گام انسان را از حقيقت دور مي سازند و آنچه را مفيد و سازنده است به عنوان بد و آنچه بد و زشت است را به عنوان خوب نشان مي دهند و آدمي را اين گونه گرفتار مشكلات عديده اي مي سازند. (بقره، آيه168)

از نظر قرآن، بهره مند ساختن انسان از مواهب پاكيزه و متناسب با طبع، جلوه اي از تكريم خداوند به انسان است (اسراء، آيه70) و برانسان است كه به سبب بهره مندي اش از مواهب پاكيزه و موافق با طبع، شكرگزار به درگاه خداوند باشد. (انفال، آيه26)

به سخن ديگر خداوند برانسان منت نهاده كه چيزهاي طيب و ملايم طبع او ساخته و آن را بيان كرده تا از ناسازگارها پرهيز كند؛ چرا كه سلامت انسان براي رسيدن به مقام خلافت الهي (بقره، آيه30) و انجام مأموريت هايي چون آباداني زمين (هود، آيه61)، نقش اساسي دارد. پس اگر خداوند بر ضرورت دفن و خاكسپاري مردگان، فرمان مي دهد به منظور حفظ سلامت و بهداشت محيط و جامعه است. (مائده، آيه31) چنانكه از امام رضا(ع) نقل شده است: به دفن مرده دستور داده شده براي اينكه كسي از فساد جسد و زشتي و تغيير بوي آن مطلع و متأذي نشود. (وسائل الشيعه، ج3، ص141)

همچنين اگر خداوند غسل جنابت و وضو را تشريع كرده به هدف پاكيزگي انسان است. (مائده، آيه6) در حقيقت يكي از حكمتهاي وضو و غسل، تحصيل بهداشت بدن و شستشوي بدن است. البته لازم نيست كه اين حكمت، جامع تمام افراد باشد؛ همين كه حكمت غالبي باشد كافي است. اينكه خداوند در آيه فوق در بيان اهداف، به طاهر بودن «ولكن يريد ليطهركم»، اشاره مي كند اين هم اختصاص به جسم نداشته بلكه هدف تطهير جسم و روح در حوزه امور مادي و معنوي است.

به هر حال، بهداشت تن و روان در اسلام بسيار مهم و ارزشمند است و خداوند به حكم پيامبر دروني انسان يعني عقل، به پيامبر بيروني فرمان مي دهد تا جزئيات بيشتري را در اين باره بيان كند تا انسان به كمال بهداشت دست يابد و در موارد شبهه يا ناتواني عقل و طبيعت انساني، بتواند موارد پاك و پليد را شناسايي كند.

اقسام و انواع بهداشت

براي بهداشت اقسام و انواعي است. در آموزه هاي قرآني از بهداشت بدن سخن به ميان آمده و دستورهايي چون لزوم غسل جنابت و تطهير بدن (مائده، آيه6) و تشويق به شستشو با آب، پس از خروج مدفوع توجه داده است. در روايت است كه مردي به پيامبر(ص) عرض كرد: من با آب، استنجا (تطهير) مي كنم. حضرت فرمود: بسيار كار خوبي است و خداوند درباره تو نازل نموده: «ان الله يحب التوبين و يحب المتطهرين». (بقره، آيه222؛ البرهان، ج1، ص464)

بهداشت روح و روان از طريق تزكيه و اجتناب از گناه از جمله اقسام بهداشت رواني است كه در آيات قرآني به آن توجه داده مي شود. (بقره، آيه129؛ آل عمران، آيه164؛ جمعه، آيه2)

اسلام براي تحقق بهداشت جسم و روان به بهداشت تغذيه (بقره، آيه168)؛ مائده، آيه4؛ انفال، آيه11؛ ص، آيه42)، بهداشت لباس و پوشش (مدثر، آيه4)، بهداشت جنسي (بقره، آيه222)، بهداشت مكان و مسكن و خانه (توبه، آيه 72؛ حج، آيه 29)، بهداشت شهر و محيط زيست(نساء، آيه 43؛ سباء، آيه 15) توجه دارد. لذا بسياري از احكام در همين حوزه ها بيان شده است.

براي دست يابي به بهداشت تغذيه دستورهاي ريز و لطيفي داده شده است. از جمله مي توان به حرمت خوردن هر چيز آلوده و كثيف و غيربهداشتي (انعام، آيه 145)، لزوم پرهيز از انفاق غذاهاي نامرغوب و غيرپاكيزه (بقره، آيه 267)، زياده روي در خوردنيها (پرخوري) و آشاميدني ها و مانند آن اشاره كرد.

خداوند به غذاهايي خاص به عنوان بهترين ها و پاكترين ها اشاره مي كند تا انسان از آن استفاده كند. از جمله شير شتر و گاو و گوسفند كه نوشيدني سالم و گوارايي است (نحل، آيه 66)، يا فرآورده هاي درختان خرما و انگور كه از مفيدترين و سالم ترين غذاها معرفي شده است، (نحل، آيه 67)، يا عسل طبيعي كه به عنوان نوشيدنيهاي سالم و شفابخش است. (نحل، آيه 69)

خداوند شير مادر را براي تغذيه فرزند بهتر مي داند و نسبت به شير ديگر زنان و تغذيه هاي ديگر، آن را برتر معرفي مي كند و خواهان تغذيه كودكان از شير مادر درمدت دو سال مي شود و ناديده گرفتن اين مسئله را حكم ضروري نسبت به كودك مي داند.(بقره، آيه 233)

امام صادق(ع) درباره چگونگي بهداشت محيط خانه و اثاث آن مي فرمايد: غسل الاناء و كسح الفناء، مجلبه للرزق؛ شستن ظرف و جارو زدن جلو در منزل، باعث جلب روزي مي شود. (خصال، ص 54، ح73)

در بهداشت محيط زيست رسول اكرم(ص) سفارش مي كند: لاتؤووا التراب خلف الباب، فانه مأوي الشيطان؛ زباله را پشت در (حياط) جمع نكنيد، زيرا كه لانه شيطان (ميكرب) مي شود.(محاسن،ج2، ص 624، ح9)

بهداشت لباس و تن براي اسلام خيلي مهم است تا جايي كه بهداشت و نظافت را جزو ايمان دانسته است. رسول اكرم(ص) خود به بهداشت لباس و تن بسيار توجه داشت و ديگران را بدان سفارش مي كرد: جابر بن عبدالله گويد: رسول خدا نزد ما آمد و چشمش به مردي افتاد كه موهايش ژوليده و در هم بود. فرمودند: آيا اين مرد چيزي پيدا نكرد كه با آن موهاي خود را مرتب كند؟ و مرد ديگري را ديدند كه لباس هاي چركين به تن داشت، فرمودند: آيا اين مرد آبي پيدا نكرده كه لباسش را بشويد؟ (سنن ابي داود، ح 4062)

آثار مادي و معنوي بهداشت

از مهمترين آثار رعايت بهداشت فلاح و رستگاري در دنيا و آخرت است. (مائده، آيات 90 و 100) اين فلاح و رستگاري در آخرت همان ورود به بهشت است. رسول اكرم(ص) مي فرمايد: تنظفوا بكل ما استطعتم فان الله تعالي بني الاسلام علي النظافه ولن يدخل الجنه الاكل نظيف؛ خودتان را با هر وسيله اي كه مي توانيد پاكيزه كنيد، زيرا كه خداي متعال اسلام را برپايه پاكيزگي بنا كرده و هرگز به بهشت نمي رود، مگر كسي كه پاكيزه باشد. (نهج الفصاحه، ح1182)

از ديگر آثار مهم بهداشت، جلب محبوبيت خدا است (بقره، آيه 222) رسول اكرم(ص) مي فرمايد: ان الله تعالي جميل يحب الجمال، سخي يحب السخاء، نظيف يحب النظافه ؛ خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد، بخشنده است و بخشش را دوست دارد، پاكيزه است و پاكيزگي را دوست دارد. (نهج الفصاحه، ح690)

امام صادق(ع) نيز مي فرمايد: اِنَّ اللّه‏َ يُحِبُّ الجَمالَ وَ التَّجميلَ وَ يَكرَهُ البُؤسَ وَ التَّباؤسَ فَاِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ اِذا اَنعَمَ عَلى عَبدٍ نِعمَةً اَحَبَّ اَن يَرى عَلَيهِ اَثـَرَها. قيلَ: وَ كَيفَ ذلِكَ؟ قالَ: يُنَظِّفُ ثَوبَهُ وَ يُطَيِّبُ ريحَهُ وَ يُجَصِّصُ دارَهُ وَ يَكنِسُ أفنيَتَهُ حَتّى اِنَّ السِّراجَ قَبلَ مَغيبِ الشَّمسِ يَنفِى الفَقرَ وَ يَزيدُ فِى الرِّزقِ؛ خداوند زيبايي و خودآرايي را دوست دارد و از فقر و تظاهر به فقر بيزار است. هرگاه خداوند به بنده اي نعمتي دهد، دوست دارد اثر آن را در او ببيند. عرض شد: چگونه؟ فرمودند: لباس تميز بپوشد، خود را خوشبو كند، خانه اش را گچ كاري كند، جلوي درحياط خود را جارو كند، حتي روشن كردن چراغ قبل از غروب خورشيد فقر را مي برد و روزي را زياد مي كند.( امالى طوسى، ص 275، ح 526)

امام علي(ع) دربيان تأثير بهداشت در روح و روان آدمي، آن را عامل رهايي از غم و اندوه روحي و رواني مي داند و مي فرمايد: اَلنَّظيفُ مِنَ الثِّيابِ يُذهِبُ الهَمَّ وَالحُزنَ وَهُوَ طَهورٌ لِلصَّلاةِ؛ لباس پاكيزه، غم و اندوه را برطرف مي كند و باعث پاكيزگي نماز است. (كافي، ج6، ص444، حدیث 14)

همراهي فرشته با انسان از فوايد بهداشت است. رسول (ص) مي فرمايد: طَهِّروا هذِه الجسادَ طَهَّرَكُمُ اللّه‏ُ، فَاِنَّهُ لَيسَ عَبدٌ يَبيتُ طاهِرا اِلاّ باتَ مَعَهُ مَلَكٌ فى شِعارِهِ وَ لا يَتَقَلَّبُ ساعَةً مِنَ اللَّيلِ اِلاّ قالَ: اَللّهُمَّ اغفِر لِعَبدِكَ فَاِنَّهُ باتَ طاهِرا؛ اين بدن ها را پاكيزه كنيد، خداوند پاكيزه تان كند، زيرا هيچ بنده اي نيست كه شب با بدني پاكيزه بخوابد مگر اين كه فرشته اي در جامه او با وي مي خوابد و هيچ لحظه اي از شب از اين پهلو به آن پهلو نمي شود، مگر آنكه آن فرشته مي گويد: خدايا بنده ات را بيامرز، زيرا كه با بدني پاكيزه خوابيده است. (كنزالعمال، حدیث 26003)

از فوايد مادي و دنيوي بهداشت مي توان به روايتي اشاره كرد كه مربوط به بهداشت دهان و دندان است. رسول اكرم(ص) دراين باره مي فرمايد: تَخَلَّلوا، فَاِنَّهُ يُنَقِّى الفَمَ وَ مَصلَحَةٌ لِلِّثَةِ؛ خلال كنيد، چرا كه دهان را تميز مى‏كند و مايه سلامت لثه است.) كافى، ج 6، ص 376، حدیث 5)

هرگاه شخصي بخواهد در اماكن عمومي حاضر شود، بهتر است كه در بهداشت لباس، بويژه دهان و دندان خود بكوشد و خوش بو باشد و اجازه ندهد كه بوي بد دهان ديگران را بيازارد. اصولا ترك بهداشت دهان و دندان نه تنها انسان ها را مي آزارد بلكه حتي غيرانسان نيز آزرده مي شود. در روايت است كه كعبه از بوي بد دهان كافران به خداوند گلايه و شكايت برده است. از امام باقر(ع) روايت است كه فرمود: شَكَتِ الكَعبَةُ اِلَى اللّه‏ِ ما تَلقى مِن اَنفاسِ المُشرِكينَ، فَاَوحَى اللّه‏ُ اِلَيها: اَن قَرّى يا كَعبَةُ، فَاِنّى اُبدِلُكَ بِهِم قَوما يَتَخَلَّلونَ بِقُضبانِ الشَّجَرِ. فَلَمّا بَعَثَ اللّه‏ُ مُحَمَّدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اَوحى اِلَيهِ مَعَ جَبرَئيلَ بِالسِّواكِ وَالخِلالِ؛ كعبه از زجري كه از بوي بد نفس هاي مشركين مي كشيد، به درگاه خداوند شكايت نمود، خداوند به آن وحي كرد، تو را مژده باد كه بجاي اينان كساني را جايگزين مي كنم كه با شاخه هاي درخت خلال مي كنند. هنگامي كه خداوند حضرت محمد(ص) را مبعوث فرمود، توسط جبرئيل سفارش مسواك و خلال كردن را به او وحي كرد. (محاسن، ج 2، ص 558، ح 429)

بهداشت دهان و دندان آنقدر مهم است كه رسول اكرم(ص) سفارش فراهم آوري ابزارهاي آن را به ميزبان مي دهد و مي فرمايد: اِنَّ مِن حَقِ الضَّيفِ اَن يُكرَم وَ اَن يُعِدَّ لَهُ الخِلال؛از حقوق ميهمان است كه ميزبان او را احترام كند و برايش خلال دندان فراهم نمايد. (كافي، ج 6، ص 582، ح 3)

در بيان بهداشت دهان و دندان و آثار آن رسول اكرم(ص) مي فرمايد: لِيُبالِغ اَحَدُكُم فِى المَضمَضَةِ وَ ا لستِنشاقِ، فَاِنَّهُ غُفرانٌ لَكُم وَ مَنفَرَةٌ لِلشَّيطانِ؛ سزاوار است هر يك از شما در دهان و بيني زياد آب بچرخاند، چرا كه اين كار، مايه آمرزش شما و گريز شيطان (ميكرب) است. (ثواب الاعمال، ص 19)

درباره بهداشت موي سر نيز مي فرمايد: لا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُم شارِبَهُ وَلا شَعرَ إِبطَيهِ وَلا عانَـتَهُ فَإِنَّ الشَّيطانَ يَتَّخِذُها مَخبَئا يَستَتِرُ بِها؛ كسي از شما موهاي سيبل و موهاي زير بغل و موي زير شكم خود را بلند نكند؛ چرا كه شيطان (ميكرب) اين نقاط را پناهگاه خود قرار داده و زير موها پنهان مي شود. (وسائل الشيعه، ج 1، ص 422، ح 6)

آن حضرت درباره بهداشت مو و آثار آن مي فرمايد: مَنِ اتَّخَذَ شَعرا فَليُحسِن وَلايَتَهُ، اَو لِيَجُزَّهُ؛ هر كس مو مي گذارد، آن را خوب نگه دارد وگرنه كوتاهش كند. (كافي، ج 6، ص 485، ح 2)

بهداشت موجب افزايش ثروت مي شود. شايد براي بسيار ارتباط ميان اين دو دشوار باشد، ولي بايد توجه داشت كه اسباب و علل تاثيرگذار در جهان تنها كار و هوش و علم و عقل بشر نيست؛ بلكه امور ديگري چون تقوا يا همين بهداشت نيز تاثيرات شگرفي در زندگي بشر مي گذارند كه درك عقول آدمي به حقيقت آن نمي رسد. رسول اكرم دراين باره مي فرمايد: غَسلُ اِلناءِ وَ طَهارَةُ الفِناءِ يورِثانِ الغِنى؛ شستن ظرف ها و پاكيزگي حياط خانه مايه غناست. (نهج الفصاحه، ص 2031)

رسول اكرم(ص) مي فرمايد: لا تُبَيَّتُوا القُمامَةَ فى بُيوتِكُم وَ اَخرِجوها نَهارا، فَاِنَّها مَقعَدُ الشَّيطانِ؛ زباله را شب در خانه هاي خود نگه نداريد و آن را در روز به بيرون از خانه منتقل كنيد، زيرا زباله نشيمنگاه شيطان (ميكرب) است. (من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 5، ح 4968)

فقدان بهداشت، بيماري رواني و عصبي را نيز به دنبال خواهد داشت. برخي از افراد گرفتار فراموشي مي شوند، از جمله علل و اسباب اين امر را مي بايست در ناخن هاي بلند و آلوده جست. امام باقر(ع) مي فرمايد: انما فص الظفار، لانها مقيل الشيطان و منه يكون النسيان؛ كوتاه كردن ناخن، ازآن رو لازم است كه پناهگاه شيطان است و فراموشي مي آورد. (كافي، ج 6، ص 490، ح 6)

بهداشت با آب

حضور در حمام براي بهداشت، دو كاركرد مهم دارد كه يكي يادآوري قيامت و دوزخ است و ديگري رهايي از پليدي چرك. اميرمؤمنان علي(ع) در اين باره مي فرمايد: نعم البيت الحمام تذكر فيه النار و يذهب بالدرن؛ چه خوب جايگاهي است حمام، يادآور دوزخ است و چرك را از ميان مي برد. (من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 115، ح 237)

بهداشت با آب بسيار مهم است؛ زيرا اگر خاك هم از نظر اسلام پاك و پاك كننده است(نساء، آيه 34) ولي شكي نيست كه بهداشت با آب بهتر است. بسياري از بيماريهاي سخت درمان به سبب فقدان بهداشت پديد مي آيد. از جمله اين بيماري ها مي توان به جذام و خوره اشاره كرد. براي رهايي از اين دسته از بيماري ها بهداشت با آب سفارش شده است. امام رضا(ع) مي فرمايد: و مَنِ اغتَسَلَ مِنَ الماءِ الَّذى قَدِ اغتُسِلَ فيهِ فَاَصابَهُ الجُذامُ فَلا يَلومَنَّ اِلاّ نَفسَهُ هر كس با آبي غسل كند كه پيشتر در آن غسل شده است و به جذام مبتلا شود، كسي را جز خود سرزنش نكند. (كافي، ج 6، ص 503، ح 38)

بسياري از بيماري ها از طريق غذا به انسان منتقل مي شود. از اين رو شست وشوي ميوه ها مورد تاكيد است تا از بيماري در امان مانيم. امام صادق(ع) مي فرمايد: ان لكل ثمره سما فاذا اتيتم بها فمسوها بالماء أو اغمسوها في الماء؛ هر ميوه اي سمي دارد، هرگاه ميوه به دستتان رسيد، آن را با آب بشوييد و يا در آب فرو بريد. (كافي، ج 6، ص 350، ح 4)

امام علي(ع) درباره نقش آب در پاكيزگي و بهداشت مي فرمايد: خودتان را با آب، از بوي بدي كه ديگران را آزار مي دهد، پاك كنيد و اين كار را پيوسته انجام دهيد؛ چرا كه خداوند، از بنده آلوده اي كه هر كس با او بنشيند، بيني اش را از [بوي بد] وي مي گيرد، نفرت دارد. (خصال، ص 620، ح 10)

توجه به ابزارهاي بهداشتي مانند صابون و حنا و مانند آن در آموزه هاي اسلامي وارد شده است. به عنوان نمونه در بيان آثار بهداشت با حنا آمده كه اين بهداشت موجب خوشبويي و زيبارويي و شادابي انسان مي شود. امام صادق(ع) فرموده است: الحناء يذهب بالسهك و يزيد في ماء الوجه و يطيب النكهه و يحسن الولد؛ حنا، بوي بد عرق را از بين مي برد، چهره را شاداب، دهان را خوشبو و فرزند را زيبا مي كند. (كافي، ج 6، ص 484، ح 5)

از نظر رسول اكرم(ص) بهداشت لباس محبوبيت زيادي براي انسان به همراه خواهد داشت و اصولا لباس پاك خود تسبيح گوي خداست. از اين رو مي فرمايد: اَنَّ الثَّوبَ يُسَبِّحُ، فَاِذا اَتَّسَخَ انقَطَعَ تَسبيحُهُ؛؛ لباس، [خدا را] تسبيح مي گويد و هرگاه كثيف شود از تسبيح باز مي ماند. (كنزالعمال، حدیث 26009)