بحران ها و امنیت روانی جامعه

جامعه سالم پیش از آن که به آسایش نیاز داشته باشد، به امنیت روانی نیازمند است، زیرا در سایه امنیت و آرامش است که هر کار خرد و کلان شدنی و دست یافتنی است. از این روست که دغدغه امنیت در همه شاخه های آن به ویژه امنیت روانی و آرامش جمعی، مهم ترین مسئولیت دولت ها و خواسته ملت ها و جوامع است.

هرگونه تهدیدی نسبت به امنیت روانی جامعه به معنا و مفهوم تهدید سلامت جامعه و نابودی و متلاشی شدن همگرایی و انسجام و در نهایت می توان گفت اساس انسانیت است؛ زیرا انسان پیش از آن که به شکم توجه داشته باشد نیازمند امنیت روانی است. به یک معنا انسان ممکن است برای رهایی از گرسنگی و تشنگی تن به خطر دهد و امنیت جانی و مالی خویش را در معرض خطر قرار دهد ولی سلب امنیت روانی به حذف انسانیت است.

دشمنان هر جامعه ای به سبب آگاهی از ارزش و اهمیت امنیت روانی جامعه می کوشند تا به تخریب آن دست یازند و با ایجاد بحران های گوناگون بستر مناسبی برای فروپاشی جامعه فراهم آورند. نویسنده در این نوشتار بر آن است تا دیدگاه قرآن را درباره امنیت روانی جامعه بازخوانی کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

امنیت اجتماعی

امنيّت که حاصل و اسم مصدراست، از واژه «أمن» گرفته شده است. «أمن» ضدّ ترس و به گفته برخى نقيض آن است.(لسان العرب ؛ ابن منظور؛ ذیل واژه امن) بنابراين امنيّت به معنای آرامش و نبود ترس و وحشت می باشد.

امنیت اجتماعی هر چند در زیر مجموعه مفهوم گسترده ای به عنوان امنیت انسانی قرار می گیرد، ولی به عللی می توان گفت به معنا و مفهوم امنیت انسانی است؛ زیرا امنیت اجتماعی زمانی تحقق می یابد که همه مجموعه امنیت انسانی تحقق یابد. امنیت انسانی شامل امنیت روانی فردی و اجتماعی و امنیت ملی و بین المللی و اقتصادی و سیاسی و نظامی و امور دیگری می شود. بر این اساس نمی توان امنیت اجتماعی را در محدوده امنیت اقتصادی و یا نظامی و یا روانی و مانند آن خلاصه کرد.

به سخن دیگر، همان گونه که انسان موجودی پیچیده و شگرفی است ، امنیت وی نیز از پیچیدگی خاص و شگرفی برخوردار می باشد. این مساله به ویژه در بخش امنیت روانی خود را بیش از پیش نشان می دهد؛ زیرا روان آدمی تحت تاثیر همه علل و عوامل درونی و بیرونی واکنش نشان می دهد. از این روست که در بهداشت و سلامت روانی شخص و یا اجتماع می بایست به همه علل و عوامل توجه و اهتمام خاص شود.

امنيت واژه‌ای پيچيده و به لحاظ کاربرد از گستردگی وسيعی برخوردار است. از درونی ترين افکار و احساسات بشری گرفته تا مهمترين مسائل بين دولت ها دربرگيرنده مفهوم امنيت است. فرهنگ لغت آکسفورد امنيت (security) را چنين معنا می کند "رهايي از نگراني‌ها و ايمني در مقابل خطرات و هم چنين معيارهايی قراردادی برای تضمين ايمنی يک کشور، شخص يا چيزی که از ارزشي برخوردار است. در همین راستا ، فرهنگ معين امنيت را " ايمن شدن، بي بيمي و در امان بودن" معنا كرده است.

ازآن هنگام که انسان برای بقا و تامين معاش خود با وسايل ابتدايی و دست ساز به مقابله با عوامل طبيعی پرداخت تا اکنون که به دنبال عصر صنعتی شدن، سرعت و فن آوری رويای برتری بر همنوعان و جهان پيرامون خود را از طريق وسايل پيشرفته نظامی و اتمی در سر می پروراند، امنيت چه در بعد روانی آن و چه در بعد فيزيکی همواره يکی از دغدغه های هميشگی او بوده است.

حوادث پس از جنگ سرد، فروپاشی کمونيسم و جنگ جهانی دوم و غالب شدن ادبيات و رويکرد آمريکايی در حوزه علوم سياسی و استراتژيک جهان، مفهوم امنيت ملی (National Security) را در ادبيات سياسی اکثر کشورهای جهان وارد كرد.

متناسب با پيچيده تر شدن روابط اجتماعی در عصر مدرنيته و خارج شدن اين روابط از حالت های ساده اوليه که جنبه فيزيکی و محسوس داشت، عوامل پنهان و غير فيزيکی امنيت در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سياسی روز به روز اهميت بيشتری پيدا می کند. به همين دليل مقوله امنيت اجتماعی که مهمترين مولفه تشکيل دهنده امنيت ملی است در سالهای اخير در سطح ملی و بين المللی مورد توجه جدی قرار گرفته است. نکته مهمی که در اينجا بايد به آن اشاره کرد اين است که روز به روز از اهميت وجوه سخت افزاری امنيت کاسته می شود و بر وجوه نرم افزاری آن افزوده می گردد. به اين مفهوم که اگر در گذشته عوامل اجرايی و فيزيکی امنيت مانند پليس، قاضی، اسلحه، حفاظت فيزيکی و…. بيشترين اهميت را در تامين امنيت داشتند امروزه علاوه بر تمام اين عوامل وجوه نرم افزاری از قبيل مشروعيت نظام سياسی، يکپارچگی اجتماعی، توان تصميم سازی و تصميم گيری، مديريت قوی اقتصادی و توسعه، امور فرهنگی، اطلاعاتی…… حرف اول را در مباحث امنيتی می زنند. امروزه سياستمداران و نظريه پردازان دريافته اند که تضمين امنيت ملی يک کشور که عمدتا ناظر بر امنيت سيستم حکومتی و کارکرد درست نهادهای "دفاعی – امنيتی" در کشور است در گرو فراهم آوردن امنيت اجتماعی است که عمدتا ناظر بر امنيت مردم است و به هر ميزان که اين مولفه در ميان ساير مولفه ها نقش بيشتری داشته باشد، امنيت ملی پايدارتر، کم هزينه تر و بالنده تر خواهد بود.

سخن گفتن از امنیت انسانی نمی تواند در یک مجموعه بسته و با متغیراتی ثابت انجام پذیرد و آن را یک مجموعه بسته آزمایشگاهی محدود ساخته و به تحلیل داده ها پرداخت. از این روست که درک و فهم و نیز تحلیل رفتارهای فردی و اجتماعی شخص و یا جامعه بسیار سخت و دشوار است؛ زیرا هر متغیری می تواند آثار شگرفی در حالات انسان و یا جوامع انسانی پدید آورد که گاه به نظر غیر قابل پیش بینی است. در یک کلام انسان موجودی غیر قابل پیش بینی است و هر متغیری می تواند در شرایط متغیر انسانی واکنش های متفاوت و حالات گوناگونی را در انسان بر انگیزد.

با این همه به نظر می رسد که برخی از علل و عوامل به عنوان متغیرات اساسی تر قابل شناسایی و ردگیری می باشد. این مساله موجب می شود تا بتوان گامی بزرگ به جلو در فهم مفهوم امنیت انسانی و علل و عوامل آن برداشت. همین مساله نیز خود مهم ترین دلیل و انگیزه برای شناسایی و ردگیری علل و عوامل ایجادی امنیت انسانی شده است و قرآن نیز بر اساس همین مساله است که به تحلیل و تبیین آن ها پرداخته است.

مفهوم شناسي امنيت اجتماعي

برای امنیت اجتماعی معانی متفاوتی بیان شده است. با این همه در یک تعریف کوتاه و جامع ، امنيت اجتماعي را مي‌توان به عنوان ايمني خاص مردم تعبير كرد.

اين مفهوم دو وجه قابل تفكيك دارد. در يك وجه امنيت اجتماعي در قالب ايمني خاطر يك شهروند به عنوان نماينده (representative) تمامي مردم مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در اين بررسي امنيت اجتماعي يك جامعه (يك كشور، يك شهر و يا يك محله) بر اساس ميزان رضايتمندي satisfaction)) و آرامش خاطر يك عضو نمونه آن جامعه بررسي و ارزيابي مي‌شود. در اين نوع مطالعه، جامعه مجموعه‌اي همگنhomogenous) ) تلقي شده و از تفاوت‌ها، نابرابري‌ها و ناهمگني هاي(heterogeneity) درون جامعه صرفنظر مي‌شود.

وجه دوم امنيت اجتماعي به تعامل((interaction افراد جامعه با يكديگر نظر دارد. در اين بعد، رابطه مردم يك جامعه با دولت، نهادها(institutions ) و مردم ديگر جوامع مدنظر مي‌باشد.

اما به صورت اجمال مي توان امنيت اجتماعي را چنين تعريف کرد: "امنيت اجتماعي توانائي جامعه براي حفظ هويت، منافع و ويژگي هاي اساسي خود در برابر شرايط متحول و تهديدات و نيز توانائي ارتقاي وضعيت اجتماعي به سمت ارزش ها و آرمانهاي جامعه است"

عوامل تهدید امنیت روانی جامعه

جامعه همانند انسان نیازمند امنیت کامل و جامع است. همان گونه که انسان در یک امنیت جامع انسانی می تواند احساس این را در خود بیابد که از امنیت روانی برخوردار می باشد ، هر جامعه ای در صورتی احساس امنیت روانی می کند که همه انواع امنیت را احساس کند و تهدیدی متوجه هیچ یک از امنیت های وی نباشد.

به سخن دیگر، امنیت روانی هر جامعه ای به تحقق امنیت همه جانبه و جامع و کامل بستگی دارد و هر تهدید و یا احساس تهدید و خطری می تواند امنیت روانی جامعه را مختل و یا با بحران مواجه کند. این گونه است که تهدید غذایی و احساس ناامنی در این حوزه همانند تهدیدات نظامی در روحیه انسانی تاثیرگذار بوده و جامعه را با فقدان امنیت روانی مواجه می سازد.

انسان ها هر چند نسبت به یک دیگر متفاوت می باشند ولی همگی در برخی از امور مشترک هستند. از این روست که انگیزه و یا دغدغه های مشترکی دارند و همگان به اسباب و علل درونی و بیرونی دغدغه های خویش را اولویت بندی می کنند. برخی از دغدغه های بشری چون امنیت غذایی ( ترس از گرسنگی و تشنگی) ، امنیت جانی، عرضی و مالی در مرتبه متقدم تری است. با این همه دیده می شود که برای برخی از جوامع بشری امنیت دینی و آزادی های مذهبی از ارزش و اعتبار بیش تری برخوردار می باشد. از این روست که ملت وجامعه ای همه چیز خویش را در دفاع از عقیده و ارزش های معنوی خویش می دهد و برای وی امنیت معنوی و عقیدتی مهم تر و اساسی تر است.

بر اساس معیارهای غربی امنیت غذایی در درجه نخست از اهمیت است چنان که امنیت های جانی و مالی در درجه های بعدتر قرار می گیرد و امنیت های معنوی در درجه آخر و پایین تر قرار داده می شود. روان شناسی امروز ایران و جهان بر این پایه شکل گرفته و قوام یافته است. اما اگر به فرهنگ اسلامی مراجعه شود دیده می شود که از نظر مومنان که جامعه واحد عقیدتی به نام امت را پدید می آورند، دغدغه نخست ایشان معنویت و امنیت روحی و روانی است. این گونه است که همه چیز از جمله مال و جان را در راه کسب آن فدا می کنند و امنیت روانی و معنوی را بر هر چیزی مقدم می شمارند.

بر این اساس امنیت اجتماعی برای ایشان معنا و مفهوم دیگری می یابد. البته این بدان معنا نیست که مولفه های امنیت در جوامع متفاوت و یا متضاد باشد؛ بلکه به این معناست که در ارزش گذاری و اولویت بندی نمی توان همه جوامع انسانی را همانند یافت و تفاوت های اساسی و ماهوی میان جوامع از نظر ارزش گذاری وجود دارد.

نکته دیگر آن که علل و عوامل تهدیدی هر جامعه با توجه به شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی و امور دیگر، متفاوت است و نمی توان آن را یکسان بر شمرد. با این همه می توان به دور از شرایط و مقتضیات به وحدت علل و عوامل نیز قایل شد. به این معنا که به دور از شرایط و مقتضیات هر جامعه ، به سبب اشتراکات انسانی و فرهنگی، نوعی اتحاد در کلیت علل و عوامل ایجاد و زوال امنیت انسانی وجود دارد که می بایست بدان ها پرداخته شود.

در این جا به عنوان نمونه به برخی از علل و عوامل بحران زا در این حوزه پرداخته می شود. از جمله می توان بی اعتمادی اجتماعی به عنوان یکی از علل و عوامل زوال امنیت روانی جامعه اشاره کرد.

انسان ها در یک فضای تعامل در کنار اجتماع را ایجاد و حفظ می کنند. هر چیزی که این تعامل اعتدالی را تهدید کند به معنای تهدید اجتماع تلقی می شود. اگر افراد و اشخاص برای پاسخ گویی به نیازهای فردی و جمعی خویش به سوی یک دیگر گرایش می یابند و در یک فضای متعادل به داد و ستد در همه حوزه ها و بده و بستان می پردازند، هر گونه حرکت و یا عاملی که به این فضای اعتماد ضربه وارد سازد می تواند به عنوان عامل بحران شناسایی و ردگیری شود؛ زیرا بنیاد اجتماع بر اساس اعتماد به یک دیگر بنا می شود و آدمی بر اساس قول و قرارهای شفاهی و کتبی به زندگی در کنار هم و تبادل امور می پردازند.

اگر به برخی از عللی که در قرآن به عنوان عوامل سلب آرامش توجه شود به خوبی روشن می شود که چگونه قرآن ارتباط تنگاتنگی میان امنیت و اعتماد برقرار کرده است. به عنوان نمونه به مساله آدم ربایی در جامعه اشاره می کند و می گوید که یکی از علل سلب آرامش و امنیت فردی و اجتماعی ،‌ آدم ربایی است. اگر انسان در جامعه ای زندگی کند که احتمال ربایش وی وجود داشته باشد و نتواند در خانه و خیابان و یا حتی جنگل و بیابان آن در آرامش زیست کند ، نمی توان امید به وجود اجتماعی داشت. اعتماد به دیگری در عدم تعرض به وی است که وی را مطمئن و آرام می سازد که در یک جامعه با آرامش و امنیت زندگی کند. بنابراین هر گونه احساس خطر و بی اعتمادی نسبت به دیگری و احتمال ربایش موجب می شود که بی اعتمادی در جامعه و نیز فقدان آرامش و امنیت پدید آید و جامعه از درون دچار بحران و فروپاشی شود.

آیات 26 سوره انفال و 57 سوره قصص و نیز 67 سوره عنکبوت به آدم ربایی به عنوان عامل سلب آرامش و نگرانی آور توجه می دهد و تحلیل می کند که چگونه انسان در چنین فضای بی اعتمادی نمی تواند زندگی کند.

خداوند در آیات دیگر نیز به مساله عدم ربایش به عنوان یکی از نشانه های جامعه سالم و پاک اشاره می کند که این خود گواه و شاهدی بر این مطلب است که چگونه اعتماد به دیگری می تواند جامعه ای را به سوی سلامت کامل سوق دهد.

از دیگر مسایلی که قرآن در این حوزه بدان اشاره می کند اعتماد و اطمینان به دیگری در حوزه اخبار و اطلاعات است. بسیاری از مردم به عنوان درد دل و تخلیه فشارهای مختلف روحی، سخنان و اطلاعاتی را در اختیار دیگری قرار می دهند که ریشه در اعتماد به دیگری دارد. از این رو هر گونه افشای اخبار و اطلاعاتی که فرد به سبب اطمینان خاطرو اعتماد به دیگری در اختیار وی گذاشته است می تواند عامل بحران بی اعتمادی اجتماعی و فروپاشی آن شود. قرآن با توجه به آسیب های جدی که افشای اسرار خصوصی و شخصی به اعتماد اجتماعی و عمومی وارد می سازد در آیات بسیاری پخش هر گونه مساله خصوصی را به عنوان پخش سر و راز و افشاگری زشت شمرده و از آن باز داشته است. تاکید بر حرمت غیبت از آن روست که شخص با توجه به تعاملات خاص اطلاعاتی از رفتار و گفتار دیگری به دست می آورد که پخش آن می تواند به بی اعتمادی اجتماعی دامن زند.

در حوزه عمل اجتماعی نیز پخش هر گونه اخبار و اطلاعات نادرست و ارزیابی نشده که زمینه نفوذ دشمنان انسانیت از شیطان های جنی و انسی را سبب می شود و موجبات بی اعتمادی را فراهم می آورد به عنوان گناه و جرم تلقی شده و به شدت از آن نهی شده است.(نساء آیه 83)

در همین راستا ، نسبت به شایعه پراکنی و دامن زدن به آن هشدار داده شده است و از مردمان خواسته شده تا در برخورد با مسایل به گونه ای عمل کنند که به بی اعتمادی اجتماعی دامن زده نشود و امنیت روحی و روانی جامعه را با خطر مواجه نسازد(احزاب آیه 60)

از نظر قرآن امنیت اجتماعی از نعمت های بزرگ خداوند به هر جامعه ای است و جامعه ای که از چنین نعمتی برخوردار می باشد می بایست هماره شکرگزار و سپاسگزار خداوند باشد که از چنین خیر بزرگی برخوردار می باشد (نحل آیه 112) اهمیت و ارزش امنیت اجتماعی بوده است که حضرت ابراهیم (ع) را وادار می سازد تا برای ایجاد امنیت اجتماعی در مکه حتی برای غیر اهل ایمان ، دعا و نمایش کند(بقره آیه 126)

در همین راستا می توان به مطلوب بودن امنیت اجتماعی در جوامع اشاره کرد که حضرت یوسف (ع) در هنگام پناه دادن خانواده خویش در مصر به آنان یادآور می شود که اگر وارد مصر شوید ان شاء الله در امنیت قرار خواهید گرفت. ( یوسف آیه 99)

به نظر می رسد که آن چه دغدغه اصلی حضرت یعقوب (ع) و حضرت یوسف (ع) بوده، مشکل امنیت انسانی است که شامل همه انواع و اقسام امنیت (مائده آیه 2 و قصص آیه 57 و عنکبوت آیه 67 و آیات دیگر) بوده که امنیت اجتماعی در درجه نخست اولویت است. از این روست که حضرت یوسف (ع) امنیت آل یعقوب (ع) را در مصر تضمین می کند.

خداوند در آیات 94 تا 98 سوره کهف امنیت اجتماعی را تبلور رحمت و مظهر مهر الهی دانسته است. بنابراین هر جامعه ای که از امنیت انسانی برخوردار نباشد می توان گفت که از رحمت و مهر الهی دور افتاده و از سلامت برخوردار نمی باشد.

هر گونه ناامنی راه ها(اعراف آیات 85 و 86) و محیط ( آل عمران آیات 96 و 97 و بقره آیه 191) می تواند امنیت روانی جامعه را مختل کند که نتیجه ای جز فروپاشی درونی جامعه نخواهد داشت.

اهمیت بسیار اساسی امنیت انسانی در جوامع چنان است که دشمنان بیشترین هزینه را در این بخش می کنند ؛ زیرا فقدان هر گونه ناامنی می تواند موفقیت های چشم گیری را نصیب دشمنان نماید.

برای دست یابی به امنیت می بایست افزون بر توحید و ایمان خالص (انعام آیه 81 و 82) با هر گونه فسادانگیزان و آشوبگرانی که سلامت جامعه ایمانی را در معرض خطر قرار می دهند مبارزه و آنان را سرکوب کرد( مائده آیه 33) و با تقویت عده و عده نظامی و بنیه دفاعی کشور (انفال آیه 60) و جهاد در راه خدا (نساء‌آیه 84) مرزهای بیرونی را تقویت کرد و با مبارزه با علل و عوامل آسیب زا به اعتماد اجتماعی چون افشاگیری و شایعه پراکنی ، غیبت ، چک بی محل کشیدن ، پیمان شکنی و زیر قول و قرارهای شفاهی زدن و مانند آن، ضریب امنیت روحی و روانی جامعه را افزایش داد.