باید و نبایدهای استفاده از شبکه های اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

هر فعالیتی از جمله فعالیت در شبکه های اجتماعی به هر شکلی به معنای یک فعل از افعال مکلفین شامل قوانین اخلاقی و شرعی است که می بایست شناخت و بر اساس آن عمل کرد؛ زیرا انسان مسئول کارها و افعال خود است و می بایست بداند که آثار آن در دنیا و آخرت به شکل عزت و ذلت و عذاب و مانند آن ها خودنمایی می کند و کسی نمی تواند از آثار و تبعات مثبت و منفی افعال و فعالیت های خود حتی درفضای مجازی و شبکه های مجازی در امنیت باشد.

جایگاه و اهمیت شبکه های اجتماعی در جهان امروز

شبکه های اجتماعی به عنوان فضای فعالیت های انسانی در جهان معاصر مطرح است. این شبکه ها فضایی برای فعالیت های اقتصادی و کسب کار، خبری، آموزشی، ارتباط عاطفی و مانند آن شده است به طوری که برخی از مردم گویی نمی توانند بدون این شبکه ها زندگی کنند؛ زیرا عصر فن آوری با همه امکاناتی که در «شتاب» امور ایجاد کرده است، نوعی اجتماع گریزی و جمعی گریزی را در برخی از افراد تشدید کرده به گونه ای که جز از طریق فضای مجازی نمی توانند «هویت» و حقیقت وجودی خویش را اثبات کنند؛ زیرا این افراد در واقعیت اجتماعی نمی توانند خود را نشان دهند؛ بنابراین، وجود آنان تنها در فضای مجازی معنا می یابد و بدون حضور در فضای مجازی احساس عدم وجود می کنند.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر گونه فعالیتی از فعالیت های انسانی تحت یکی از عناوین احکام پنج گانه واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح قرار می گیرد. از آن جایی که حضور در شبکه های اجتماعی، فعلی از افعال مکلفین است، تابع یکی از احکام آن خواهد بود.

حضور در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی می تواند به اشکال گوناگونی چون «مدیریت»، «ترویج» و «مصرف» محتوا انجام شود. البته مدیریت محتوا به دو شکل «کلی و جزیی» است که در شبکه های اجتماعی جهانی این مدیریت در اختیار گروهی خاص است، اما در شبکه های دیگر می تواند به شکل جزیی در اختیار همگان باشد.

پس حضور در هر شکلی از اشکال مدیریتی، ترویجی و مصرفی می بایست مبتنی بر احکام و اصول اخلاقی و بایدها و نبایدهای شرعی باشد.

با توجه به تهدیدها و ظرفیت هایی که فضای مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی برای امت فراهم آورده است می توان گفت که همان اندازه که شبکه های اجتماعی می تواند موجب گسترش اباحی گری، بی بندو باری، فساد جنسی و اخلاقی، ناامنی روانی ، هنجارشکنی و قانون گریزی و قانون شکنی و مانند آن ها باشد، می تواند ابزاری مناسبی برای گسترش علم و اخلاق و دین و نیکی و نیکوکاری باشد. این امر بستگی به نوع کاربر و فعالیت های او دارد که چگونه از این فضای مجازی برای گسترش فرهنگ حقیقی و اخلاق و قانون و علم بهره می گیرد و در خدمت رشد و کمال بشر قرار می دهد. شناخت این بایدها و نبایدها و مانند آن ها کمک می کند تا کاربران شبکه های اجتماعی با شناخت و آشنایی با فضای فرصت یا تهدید عمل و فعل مناسب معقول و مقبولی را داشته باشند و از خطر آسیب های آن در امان بمانند.

ويژگي اصلي شبكه هاي اجتماعي مجازي، پويايي آنهاست كه با توجه به ابزارهايي كه در اختيار كاربران قرار مي دهند، سبب ميشوند تا افراد بهتر بتوانند گرايشهاي سياسي و مذهبي‌شان را نشان دهند. برخي ديگر از ويژگي‌هاي شبكه‌هاي اجتماعي، عبارتند از: به اشتراك‌گذاري، بسيج‌كنندگي و سازمان‌دهي، دوستي، اعتماد، حلقه‌هاي مخاطبان، استناد و تعميم، چند رسانه‌اي ‌بودن، گپ، نقد بي‌رحمانه، دنبال ‌كردن و دنبال ‌شدن، پرستيژ، باز انتشار، خرد جمعي، جهاني ‌بودن، سرگرمي، ساختار دمكراتيك، قدرت سرمايه اجتماعي، تحرك اجتماعي، ابتكار و نوآوري.

در فضاي مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی، انواع تهديدهاي اخلاقي، اجتماعي، امنيتي، رواني، فرهنگي، قابل تصور است و هر عقل سليمي مي­پذيرد كه از خطر بايد دوري و در صورت امكان، از آن پيشگيري كرد. به فرموده مقام معظم رهبري: «امروز اينترنت و ماهواره و وسايل ارتباطي بسيار متنوع وجود دارد و حرف، آسان به همه جاي دنيا مي‌رسد، ميدان افكار مردم و مؤمنان، عرصه كارزار تفكرات گوناگون است، امروز ما در يك ميدان جنگ و كارزار حقيقي فكري قرار داريم. اين كارزار فكري به هيچ وجه به زيان ما نيست. به سود ماست؛ چراكه اگر وارد اين ميدان بشويم و آنچه را كه نياز ماست، از مهمات تفكر اسلامي و انبارهاي معارف الهي و اسلامي بيرون بكشيم و صرف كنيم، قطعاً برد با ماست». (بيانات مقام معظم رهبري در ديدار علما و روحانيون كرمان، 11/02/84)

امروزه اين ويژگي‌ها سبب شده است كه شبكه­هاي اجتماعي مجازي، براي همه دولت­ها در جامعه اطلاعاتي چالشي مهم به شمار آيند. براي نمونه، گفته مي‌شود شبكه­ هاي اجتماعي براي كاربران خود فضايي را ايجاد مي­كنند كه فرد به جاي آنكه به دنبال فعاليت­هاي واقعي اجتماعي برود، در چنين وضعيتي، قدرت‌هاي سلطه­ گر داخلي و خارجي مي­توانند احساسات كاربران شبكه را كنترل و به سمت و سوي خاصي كه مورد نظر دارند، هدايت كنند. بنابراين، حضور ناآگاهانه در شبكه­ هاي اجتماعي مجازي، تضعيف ارتباطات واقعي را در پي خواهد داشت.

شبكه­ هاي اجتماعي موجود در فضاي مجازی، به ويژه آن دسته كه كاربردهاي عمومي و غيرتجاري دارند، مكان­ هايي در دنياي مجازي هستند كه افراد مي­توانند خود را معرفي و دوستان جديدي بيابند، با ديگران در زمينه­ هاي مورد علاقه ارتباط برقرار كنند، باورها و نظرات خود را با يكديگر به اشتراك بگذارند و در يك كلام، اجتماعي جديد را تجربه كنند.

در كنار شبكه­ هاي عمومي، كه شمار آنها بسيار است، شبكه­ هاي تخصصي متعددي نيز پديد آمده‌اند كه افزون بر امتيازهاي عمومي اجتماعات مجازي براي كاربران، امكان برقراري ارتباط ميان متخصصان يا علاقه‌مندان يك يا چند حوزه علمي يا هنري را نيز به وجود آورده­اند. حضور افرادي با علايق و تخصص­هاي گوناگون در يك شبكه و به اشتراك گذاردن اطلاعاتشان، حجم زيادي از اطلاعات را به وجود مي­آورد كه مي‌تواند براي متوليان حوزه­ هاي سياست، تجارت، فرهنگ، بسيار ارزشمند باشد. از‌اين‌رو، در كنار منافعي كه حضور در اين شبكه­ ها براي اعضا مي‌تواند داشته باشد، مانند هويت، سهولت ارتباط و يافتن دوستان جديد، منافع مهمي نيز براي گردانندگان و مدیران ارشد اين شبكه‌ها قابل تصور است. اساساً به همين دليل است كه شركت­هاي بزرگ بر سر تصاحب برخي شبكه­ هاي مشهور و پر مخاطب، رقابت مي­كنند؛ زیرا میزان داده ها واطلاعات رد و بدل شده در شبکه های اجتماعی نظر از کمی وکیفی و نیز ارزش چنان بالا است که هر دولتی خواهان دست یابی به این حجم عظیم اطلاعات مفید و به هنگام و به روز است که می توان بر اساس آن افکار را مدیریت و مهار کرد و اهداف دولت های خود را تامین نمود. از همین روست که امروزه بیش ترین شرکت های بزرگی که در عرصه فضای مجازی و مدیریت شبکه های اجتماعی وارد شده اند، استکبار جهانی و شیطان بزرگ آمریکا و ایادی و اذناب اوست.

شبکه های اجتماعی عامل مهم در ایجاد هویت و شخصیت افراد، اشتراک گذاری، بسیج مردم، سازماندهی، دوست یابی، اعتمادسازی، جهان سازی، سرگرمی، ارضای لذات و شهوات، اطلاع رسانی و خبررسانی، شفاف سازی، آگاهی بخشی، ابتکار و نوآوری، ارتباط دو سویه و چند سویه چند رسانه از شامل دیداری و شنیداری و مانند آن ها است. بنابراین شبکه های اجتماعی حجم عظیمی از فعالیت های انسانی را در جهان امروز در اختیار گرفته است و کسی نمی تواند بدون آن زندگی کند؛ از همین روست که سواد امروزی به سواد فضای مجازی گره خورده است و فاقدان این ابزار و کاربری از آن به معنای بی سوادن همانند هستند.

باید ها و نبایدها از نظر آموزه های قرآنی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، از مهم ترین اموری که می بایست مکلف به آن توجه کند تا بتواند حضوری مناسب با حکمت الهی در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی داشته باشد، موارد زیر است:

1. عقلانیت: از نظر قرآن، هر شکلی از حضور در هر کاری از جمله فعالیت در شبکه های اجتماعی، می بایست بر اساس عقلانیت و عالمیت باشد. به این معنا که شخص می بایست عقل خویش را به کار گیرد؛ زیرا عقل انسانی به گونه ای خلق شده که قدرت تشخیص حسن و قبح چیزها را دارد؛ چنان که این قوه در نفس انسانی گرایش به خوب و بد را نیز مشخص می کند؛ پس هم در حوزه شناختی و هم در حوزه عمل و انگیزه نقش اساسی دارد. این بدان معناست که هر عاقلی می بایست در هر کاری بر اساس «عقل» عمل کند و بر اساس تشخیص و گرایش آن رفتار نماید. از همین روست که خدا از هر کسی از جمله کسانی که در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی فعالیت دارند می خواهد تا براساس عقل، به تولید و ترویج و مصرف محتوایی اقدام کنند که اخلاقی باشد و به نیکی و نیکوکاری از جمله اصول اخلاقی امانت و صداقت و عدالت و وفا سوق می دهد و هر از گونه زشتکاری از جمله خیانت و دروغ و غیبت و مانند آن ها باز می دارد.(بقره، آیه 44؛ انعام، آیه 151؛ انفال ، آیه 27) بنابراین، کسانی که به تولید و ترویج و مصرف اموری چون فحشاء و منکرات می پردازند، به عنوان انسان های مخالف عقل و عقلانیت شناخته می شوند و می بایست با آنان مبارزه و مقابله کرد. خدا در این باره به صراحت افراد را تهدید می کند و می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ به راستی کسانی که دوست می دارند که فحشاء در میان مومنان شیوع پیدا کند و آن را گسترش می دهند، برای آنان عذاب دردناک در دنیا و آخرت است و خدا می داند و شما نمی دانید.(نساء، آیه 19) از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هرگونه کاری که بر اساس بی عقلی باشد، جهالت عقلی و سفاهت است. بنابراین، کسانی که در شبکه های اجتماعی بر اساس اصول عقلی از جمله اصول اخلاقی عمل نمی کنند، بلکه به جای تولید نیکی و نیکوکاری به تولید و ترویج و مصرف بدی و بدکاری و زشتکاری اقدام می کنند، انسان های سفیه و بی خرد و بی عقلی هستند که مجازات آن در دنیا خواری و ذلت و در آخرت عذاب دردناک الهی است.
2. عالمیت: هر کسی که هر کاری را انجام می دهد می بایست بدان علم داشته باشد؛ بنابر از نظر قرآن، هر گونه جهالت علمی و نادانی می تواند آسیب زا برای شخص و دیگران باشد.(حجرات، آیه 6) از نظر قرآن، حتی کسانی که بر اساس «ظن » و گمان به کاری اقدام می کنند، کاری بس اشتباه می کنند؛ زیرا «گمان و ظن» نمی تواند انسان را از خطر انجام کارهای باطل از جمله ظلم و تعدی دور نگه دارد و حقی را تحقق بخشد. پس کسانی که با گمان و ظن اقدام به تولید یا ترویج محتوا در شبکه های اجتماعی می پردازند، کاری باطل و ظالمانه انجام می دهند؛ زیرا چنین سطحی از علم موجب نمی شود که انسان بدان اعتماد کند و کاری را انجام دهد که به ضرر خود و دیگران خواهد بود.(نجم، آیه 23؛ ) اگر ظن و گمان مجوزی برای فعالیت ها و کارها از جمله خبررسانی نیست، به طور اولویت می بایست گفت کسی که با شک یا ظن خلاف اقدام به کاری از جمله تولید محتوا در شبکه های اجتماعی می کند، بسیار خطرناک تر است و این شخص می بایست به سبب جهالت علمی ، خود را برای خشم و غضب مردم و خدا آماده کند. کسانی که به هر دلیلی بر اساس جهالت عقلی یا علمی به تولید و ترویج محتوا در شبکه های اجتماعی می پردازند، می بایست نه تنها توبه و استغفار کنند، بلکه می بایست به «اصلاح» محتوای باطل خود بپردازند و در همه سطح به اصلاح بپردازند، و گرنه می بایست خود را برای خواری وذلت و عذاب دنیوی و اخروی آماده کنند.(نساء، آیه 17؛ انعام، آیه 54؛ نحل، آیه 119) از نظر قرآن، بسیاری از کارهای باطل و غلط از جمله تولید و ترویج و مصرف محتواهای شهوانی حرام و گناه است و می بایست از آن اجتناب کرد؛ زیرا چنین رفتارها و فعالیت هایی بر اساس شاخص عقلانیت و عالمیت نیست بلکه بر اساس جهالت عقلی و علمی است.(نمل، آیه55)
3. اجتناب از هواهای نفسانی: چنان که گفته شد، هر گونه فعالیتی می بایست بر اساس عقلانیت و عالمیت باشد. بنابراین، کسانی که بر اساس هواهای نفسانی و خواسته های آن عمل می کنند، گرفتار جهالت عقلی و عملی هستند. این بدان معناست که کاربران شبکه های اجتماعی نمی بایست برای ارضای خواسته های نفسانی به حضور و فعالیت در آن بپردازند. پس کسانی که برای شهوت شهرت، تفاخر، ارضای شهواتی جنسی، تجسس، غیبت، و مانند آن ها در شبکه های اجتماعی حضورمی یابند، کاری حرام انجام می دهند و مرتکب گناه می شوند که در دنیا و آخرت برای آنان ذلت و عذاب را به دنبال خواهد داشت. به این معنا که اگر کسی در فضای واقعی اجتماع رفتار تحریک آمیز جنسی دارد، گناه می کند(نور، آیات 19 و 31 و 32؛ احزاب، آیه 32)؛ چرا که به بی عفتی و بی حیایی دامن می زند و مردم را از راه راست دور می سازند؛ اگر در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی چنین کاری را انجام دهد به عنوان تولید کنندگان و ترویج کنندگان و مصرف کنندگان این عمل منافی عفت، مجازات می شوند.(نور، آیه 19) از نظر قرآن، دشمنان انسان و انسانیت برای جلوگیری از ایجاد اجتماع و امت عاقل و عالم، تمام تلاش خود را می کنند تا اخلاق مردم را تغییر دهند.(نساء، آیه 119) بنابراین، دشمنان برای تغییر ذائقه مردم واخلاق آنان از گرایش فطری عقلانی، تمام تلاش خود را می کنند تا مردم به شهوات به ویژه شهوات جنسی مبتلا شوند. پس از نظر قرآن، کسانی که در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی به تولید و ترویج و مصرف محتوای جنسی مخرب می پردازند، در حقیقت تلاش می کنند که تا این گونه میل عظیم جنسی در میان مردم ایجاد کنند و آنان را این گونه از اهداف اصلی خلقت و آفرینش یعنی کمال یابی بر اساس عقل و علم دور سازند.(نساء، آیه 27) از نظر قرآن، هر گونه عاملی که موجب تحریک جنسی دیگران می شود، حرام و گناه است؛ حتی کسانی که با «صدا» موجب تحریک می شوند می بایست از این گونه فعالیت در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی اجتناب کنند؛ زیرا آن چه حرام است تحریک جنسی دیگران به هر شکلی و نوعی است.(احزاب، آیه 32)
4. پرهیز از کیش شخصیت: از نظر آموزه های وحیانی، انسان ها در دام وسوسه های شیطانی و هواهای نفسانی ممکن است اعمال و رفتارهایی را ازخود بروز دهند که شخصیت آنان را به گونه ای دیگر جلوه می دهد. خودنمایی، خودبرتربینی ، تفاخر نسبت به دیگران یا تحقیر دیگران بر اساس عجب و غرور می تواند نمونه های از این رفتار باطل و غلط اجتماعی باشد. شبکه های اجتماعی فضایی را فراهم آورده که شرایط را برای ایجاد یا تشویق به آن چه از آن به کیش شخصیت می گویند، بیش تر از فضای واقعی تشویق و ترغیب می کند. به نظر می رسد که کسانی که کمبود شخصیت دارند و از عقده حقارت شخصیتی خویش رنج می برند، برای جبران آن در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی مکانی بهتر نمی توانند پیدا کنند. این افراد برای خودنمایی و بزرگ نمایی فراتر از آن شخصیت حقیقی و واقعی خویش، رفتارهایی را در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در پیش می گیرند که بسیار خطرناک است و می تواند ایشان را از حقیقت خودشان دور کند و گرفتار بیگانگی از خویشتن شوند. بنابراین لازم است که فعالان و کاربران در این شبکه های اجتماعی خود را از چنین دام خطرناکی دور سازند.(غافر، آیه 35)
5. اجتناب از محتوای ظنی: از نظر آموزه های وحیانی، در هر کاری از جمله فعالیت در شبکه های اجتماعی می بایست محتوایی را مورد نظر قرار داد که علمی و عقلی باشد؛ زیرا گاه انسان علمی را می داند ولی از لحاظ عقلی لازم است تا آن محتوا در اختیار دیگران قرار نگیرد؛ زیرا امنیت اجتماعی یا شخصی یا اصول اخلاقی با آن مخدوش می شود و به کس یا کسانی یا اجتماعی آسیب می رسد. بنابراین، این که امری در فضای مجازی به شکل گسترده ای نشر شده به معنای علم یقینی نیست؛ زیرا فضای مجازی بستری برای تواتر سازی و افکار سازی و فریبکاری است که اگر انسان عقل درست نداشته یا آن را به کار نگیرد ممکن است در دام فریبکاری رسانه ای بیافتد و اموری نادرست را حق و درست بشمارد و بر اساس آن عمل و رفتار کند.(نجم، آیه 23 ؛ حجرات، آیه 6 و آیات دیگر)
6. همکاری اخلاقی و قانونی: از نظر قرآن، انسان ها می بایست در چارچوب «برّ و تقوا» با یک دیگر تعاون و همکاری داشته باشند.(مائده، آیه 2) بنابراین، فضای مجازی و شبکه های اجتماعی می تواند شبکه ای از همکاری میان افراد اخلاقی و قانونگرا ایجاد کند و بستری مناسب برای نیکوکاری و ترویج و تشویق آن باشد. چنان که همین فضا می تواند برای جامعه پذیری و قانونگرا به یک دانشگاه و مدرسه حقیقی و واقعی تبدیل شود و مردم را به سمت اطاعت از خدا و شریعت و قانون سوق دهد؛ چنان که همین فضا می تواند بستری برای فسق و فجور و گناه و قانونگریزی و هنجارشکنی شود. از نظر قرآن، هر گونه فعالیتی از جمله فعالیت در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی می بایست در راستای نیکوکاری و همکاری در قانونگرایی و اطاعت از نظام سیاسی و اجتماعی باشد که خدا به عنوان شریعت بیان و از طریق عقل سلیم و نقل وحیانی به انسان رسانیده است.(همان؛ ممتحنه، آیات 8 و 9)
7. اجتناب از محتوای ضد امنیتی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فعالیت امت و انسان می بایست در هر جایی از جمله فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در راستای تامین امنیت فردی و جمعی و اجتماعی و شخصی باشد. بنابراین، هر گونه اخبار و اطلاعاتی که بر اساس مستندات غیر موثق و از طریق افراد فاسق در اختیار انسان قرار می گیرد نمی بایست مورد توجه و ترویج و مصرف قرار گیرد؛ زیرا می تواند به امنیت فردی و جمعی آسیب برساند و مردم را به جان هم اندازد.(حجرات، آیه 6) از نظر قرآن، برخی از اجتماع در خدمت دشمنان هستند و با تجسس وجاسوسی یا انتقال اخبار و اطلاعات به دشمن در خط مقدم دشمن عمل می کنند که از آن جمله می توان به منافقان اشاره کرد.(مائده، آیه 42) از آن جایی ابزارهای نوین از جمله گوشی های تلفن همراه به سادگی امکان حتی فیلم برداری و نشر مستقیم و مباشر را دارا است، می تواند اطلاعات و اخباری را از مراکز حساس منتشر کرد که آثار ضد امنیتی دارد. این اخبار و اطلاعات می تواند به موج شایعه سازی و شایعه پراکنی دامن بزند و امنیت اجتماعی و روانی مردم را به مخاطره افکند.(احزاب، آیه 60) امروزه شبکه های اجتماعی مجازی مانند شمشیر دولبه ای هستند که می توانند مجموعه ای از کنش های مثبت و منفی را در محیط سیاسی – امنیتی ایجاد نمایند. در وضعیت فعلی به علت رهاشدگی و سیاستگذاری جزیره ای فضای مجازی، شبکه های اجتماعی آسیب پذیری مردم به ویژه امت اسلام را در برخی مؤلفه های امنیت روانی و اجتماعی برجسته کرده است. این شبکه ها هم اکنون به طور جدی در جهت تخریب و القای ناکارآمدی ‌نظام های اسلامی، هنجارسازی معارض و مخالفت با اصول اخلاقی و قوانین شرعی، مشروعیت زدایی ساختاری از نظام سیاسی ولایی، تضعیف انسجام ملی و شکاف بین جامعه و حاکمیت و ایجاد زمینه تقابل مردم با نظام سیاسی و تضعیف باورهای دینی فعالیت می کنند و در حوزه امنیتی نیز با کارکرد جاسوسی و پایش اطلاعات کاربران، مهیاسازی ابزار ارتباطی گروه های برانداز و ساختار شکن و هنجارشکن، جمع آوری اطلاعات افراد و مشاغل خاص، آموزشهای مخرب در بستر شبکه های اجتماعی و انتقال اطلاعات طبقه بندی در جهت مخدوش سازی امنیت ملی فعالیت می کنند. بنابراین ، با توجه به این ظرفیت بسیار بالا و خطرناک از یک سو می بایست توجه داشت که حضور در چنین شبکه هایی می بایست همراه با عقلانیت و عالمیت باشد، تا کاربر به یک هدف از سوی دشمنان تبدیل نشود تا جایی که به عنوان مزدوران و بردگان در یک جنگ نرم علیه نظام سیاسی ولایی و اسلام و اصول اخلاقی و قانونی قرار گیرد.

آن چه بیان شده تنها گوشه ای از بایدها و نبایدهای حضور در شبکه های اجتماعی و فعالیت در این فضا است، که اگر مراعات نشود موجب ذلت و خواری و عذاب الهی در دنیا و آخرت خواهد شد.