اقسام صبر و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

شاید نتوان صفتی مهم تر از صبر در زندگی فردی و اجتماعی انسان یافت؛ چرا که وجود این صفت در انسان به معنای آن است که از خشم و عجله و واکنش های عصبی، احساسی و مانند آن که موجبات پشیمانی است، خود را صیانت می کند. خداوند از مهم ترین صفات پیامبران را صبر بر شمرده و در آیاتی نشان داده که چگونه بی صبر می تواند آدمی را از بسیار از مواهب الهی چون علم لدنی محروم سازد.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا اقسام و انواع صبر و راه های کسب و آثار آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اقسام صبر مثبت و منفی

صبر به معنای تاب آوری و شکیبایی در مقابل جزع و بی تابی آمده است.( ترتيب العين، ج 2، ص 966، «صبر») کسی که بتواند در برابر فشارها، مصیبت ها، تکالیف شرعی و قانونی، فشار و اجبار معصیت و گناه خود را نگه دارد و سخت و مقاوم چون سنگ سخت باشد، انسان صابر و باتابی است. بسیاری از مردم در برابر فشارهایی که از سوی تکالیف، بکن و نکن های قانونی و شرعی، مصیبت ها و بلایای بر آنان وارد می شود بی تابی می کنند و تاب تحمل خود را از دست می دهند. اما اگر بتوانند تاب آورند در این صورت نشان می دهند که از عقل فعلی، عزم قوی و رشد عالی برخوردارند. از این روست که بالای هر چیز و سنگ سخت و مقاوم را نیز صبر می گویند؛( معجم مقاييس اللّغه، ج 3، ص 329، «صبر») چرا که نشان ارجمندی و استقامت در برابر فشارها و تاب بالای تحمل و شکیبایی است.

جالب این که امیرمومنان (ع) به شباهت صبر و سر اشاره می کند و می فرماید که چرا قسمت بالای هر چیزی را صبر گفته اند؛ زیرا صبر در کارها همانند سر در زندگی است، به طوری که اگر صبر در کاری نباشد، آن کار فساد می شود چنان که انسان بی سر تباه و نابود شده است. امیرمومنان علی (ع) می فرماید: اَلصَّبرُ فِى الامورِ بِمَنزِلَةِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ، فَاِذا فارَقَ الرَّأسُ الجَسَدَ فَسَدَ الجَسَدُ وَ اِذا فارَقَ الصَّبرُ الامورَ فَسَدَتِ الامورُ؛ نقش صبر در كارها همانند نقش سر در بدن است؛ همچنان كه اگر سر از بدن جدا شود، بدن از بين مى رود، صبر نيز هرگاه همراه كارها نباشد، كارها تباه مى گردند.(كافى، ج2، ص90، ح9)

از آن جایی که درجه عالی و برتر صبر را حلم می گویند؛ زیرا در این نوع از صبر، خرد و عقلانیت بیش تر از عمل و عزم به چشم می آید و انسان حلیم در صبر بر مدار عقلانیت زندگی خود را سامان می دهد. امیرمومنان علی(ع) چنین نوع از صبر را مانع جدی در سر راه نابودی و فساد آن چیز می داند. امیرمومنان علی (ع) در این باره می فرماید: اَلحِلمُ حِجابٌ مِنَ الافاتِ؛ بردبارى، مانعى در برابر آفت هاست.(غررالحكم، ح720)

امیرمومنان علی (ع) در جایی دیگر در باره نقش حلم در زندگی بشر می فرماید : اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَ العَقلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاستُر خَلَلَ خَلقِكَ بِحِلمِكَ وَ قاتِل هَواكَ بِعَقلِكَ؛ بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشيرى برنده است، پس عيبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخيز.(نهج البلاغه، حكمت 424)

بر اساس آن چه گذشت می توان دریافت که صبر دارای اقسام و انواع چندی است که اصلی ترین و اساسی ترین آن ها عبارتند از : 1. صبر بر مصیبت؛ 2. صبر بر اطاعت؛3. صبر بر معصیت. کسی از مقام صبر برخوردار باشد که بتواند در هر گونه فشارهایی که از درون و بیرون بر او وارد می شود تاب آورد و بی تابی نورزد؛ حال این فشار مصیبت باشد یا انجام اطاعت و تکلیفی یا فشار هواهای نفسانی و مانند آن برای هنجارزدایی، نابهنجارگرایی و مخالفت عقل و شرع و قانون.

از پیامبر(ص) در این باره روایت است که فرمود: اَلصَّبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَ المُصيبَةِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطّاعَةِ وّ صَبرٌ عَنِ المَعصيَةِ؛ صبر سه نوع است: صبر در هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر ترك گناه.(كافى، ج2، ص91، ح15)

در آیات 63 تا 75 سوره فرقان به این سه گانه صبر اشاره و توجه داده شده و در آن ها بیان شده که بندگان خدا در برابر مشكلات، طاعت خدا و ترك گناه صبر پیشه می کنند و تاب می آورند.

پیامبر(ص) در تقسیم دیگری برای صبر چهار شعبه و شاخه ذکر می کند و می فرماید: اَلصَّبرُ أربَعُ شُعَبٍ: اَلشَّوقُ ، وَالشَّفَقَةُ ، وَ الزَّهادَةُ ، وَ التَّرَقُّبُ ، فَمَنِ اشتاقَ إلَى الجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَواتِ ، وَ مَن أشفَقَ عَنِ النّارِ رَجَعَ عَنِ المُحَرَّماتِ، وَ مَن زَهِدَ فِى الدُّنيا تَهاوَنَ بِالمُصيباتِ، وَمَنِ ارتَقَبَ المَوتَ سارَعَ فِى الخَيراتِ؛ صبر چهار شعبه دارد : شوق، ترس، زهد و انتظار ، هر كس شوق بهشت داشته باشد ، از هوا و هوس دست مى كشد ؛ و هر كس از آتش بترسد، از حرام ها خود را نگه مى دارد؛ و هر كس به دنيا بى اعتنا باشد ، گرفتارى ها را به چيزى نگيرد؛ و هر كس منتظر مرگ باشد ، در كارهاى خير بكوشد .( كنزالعمال، ج1، ص285، ح1388)

در حقیقت آن حضرت (ع) بیان می کند که صبر در چهار شکل و نسبت به چهار امر خود را نشان می دهد. این تقسیم بندی با تقسیم نخست شباهتی دارد و می توان شقو و انتظار را به صبر بر طاعت، زهد را به صبر هنگام مصیبت و شفقت و ترس را به زهد از معصیت بازگرداند.

امام كاظم عليه السلام در تقسیم صبر به دو نوع از آن اشاره کرده و به آن ها فرمان می دهد : اِصبِر عَلى طاعَةِ اللّه ، وَاصبِر عَن مَعاصِى اللّه ؛ فَإنَّمَا الدُّنيا ساعَةٌ، فَما مَضى مِنها فَلَيسَ تَجِدُ لَهُ سُرورا وَلا حُزنا، وَ ما لَم يَأتِ مِنها فَلَيسَ تَعرِفُهُ، فَاصبِر عَلى تِلكَ السّاعَةِ الَّتى أنتَ فيها فَكَأَنَّكَ قَدِ اغتَبَطتَ؛ بر طاعت خدا صبر كن و در ترك معاصى او شكيبا باش ؛ زيرا دنيا لحظه اى بيش نيست . آنچه گذشته جاى شادى و غم ندارد و از آنچه نيامده نيز خبرى ندارى . پس لحظه اى را كه در آن به سر مى برى ، صبور باش چنان كه گويى خوشبخت و خوشحالى .(بحارالأنوار، ج75، ص311، ح1)

در حقیقت اگر انسان در حوزه تکالیف بتواند موفق باشد به آسانی از عهده بسیاری از امور بر می آید. از آن جایی که تکالیف به دو بخش واجبات و محرمات تقسیم می شود، صبر در انجام واجبات و تحمل تکالیف سخت الهی و پرهیز از هر گونه محرمات در حقیقت چیزی جز دست یابی به تمام کمالات الهی در دنیا و آخرت نخواهد بود.

البته برخی تکالیف الهی که واقعا کلفت و سخت است بر نمی تابند و عسر و فشار را تحمل نمی کنند و نمی توانند از لذت های زودگذر دنیا دست بردارند. این گونه است که برای یک لحظه لذت به گناه آلوده می شوند و از محرمات الهی پرهیز نمی کنند. اما اگر بدانند که سختی و عسرهای دنیا اولا کوتاه و به یسر و آسانی تبدیل می شود و ثانیا هر مصیبت و سختی پایانی دارد، دیگر بی تابی نمی کند. امیرمومنان علی (ع) می فرماید: فَصَبرا عَلى دُنيا تَمُرُّ بِلوائِها كَلَيلَةٍ بِأَحلامِها تَنسَلِخُ؛ در برابر دنيايى كه گرفتارى آن، مانند خواب هاى پريشان شب مى گذرد شكيبا باش.(بحارالأنوار، ج40، ص348، ح29)

چنان که گفته شد کمال صبر همان حلم است که ترکیبی از عقلانیت و خردورزی با عزم واراده قوی است. به این معنا که انسان بتواند جزمیات عقلانی خود را در حکمت عقلی با عزمیات در حوزه حکمت عملی و اراده جمع کند و میان عقل و قلب پیوند مستحکمی را ایجاد کند. در این صورت است که حلم از آن زاده می شود که کمال صبر و اوج آن است. البته باید توجه داشت که نباید به این هم بسنده کرد و برای موفقیت بیش تر در زندگی به علم و دانش نیز خود را مهجز کرد و آن گاه این چنین حلم با علم است که مرد را به اوج کمالات می رساند؛ چنان که امام محمد باقر (ع) درباره اختلاط و آمیختگی حلم و علم و آثار آن می فرماید: ما شیبَ شیءٌ بشیءٍ اَحسن مِن حِلمٍ بعلمٍ؛ چیزی با چیزی نیامیخته است که بهتر از حلم با علم باشد. (بحارالانوار ، دار احیاء التراث العربی ، ج 75 ، ص 172 )

صبر زیبا و زشت یا ناپسند

البته از مفهوم مخالف برخی از آیات از جمله آیات 18 و 83 سوره یوسف که از صبر با صفت جمیل و زیبا یاد شده و در آیه 5 سوره معارج به این نوع از صبر فرمان داده شده می توان دریافت که نوعی از صبر است که زیبا و زیبنده آدمی نیست؛ یعنی از ذكر وصف «جميل» براى صبر بيانگر اين است كه صبر مى تواند دو نوع داشته باشد: صبر زيبا و بجا و صبر نازيبا و نابجا.

به این معنا که همه نوع از اقسام صبر نمی تواند زیبا و پسندیده باشد بلکه برخی از اقسام آن می تواند زشت و نازیبا و نا به جا باشد. شاید از این جمله صبرها بتوان به صبری اشاره کرد که در برابر ظلم و ستم انجام می گیرد در حالی که شخص توان و قدرت دفع ظلم را دارد ولی منظلم و پذیرنده آن بوده و آن را با عنوان صبر و تاب آوری توجیه می کند.

اهمیت و آثار صبر و تاب آوری

از نظر قرآن، صبر نشانه بهره مندى از كمال انسانى و خصلتهاى نيك است.( فصّلت ، آیات 34 و 35) کسانی که به بلوغ روحی و روانی رسیده اند در برابر انواع و اقسام فشارهای درونی و بیرونی صبر می کنند و مثلا اجازه نمی دهند تا خواسته ها و هواهای نفسانی آنان را به رفتار و گفتاری سوق دهد که خارج فضلیت و کمالات انسانی و موجب پشیمانی است.

اوج صبر و کمال آن که حلم است، در همه پیامبران وجود دارد، از این روست که رسول اكرم (ص) آن را نشانه پیامبری می داند و می فرماید: كادَ الحَليمُ أَن يَكونَ نَبيّا؛ آدم بردبار به پيامبرى نزديك است.(بحارالأنوار، ج43، ص70، ح61) و امیرمومنان علی (ع) از مردم می خواهد که دست کم خودشان را حلیم نشان دهند: إن لَم تَكُن حَليما فَتَحَلَّم فَإِنَّهُ قَلَّ مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ إِلاّ أَوشَكَ أَن يَكونَ مِنهُم؛ اگر بردبار نيستى خود را بردبار جلوه ده، زيرا كمتر كسى است كه خود را شبيه گروهى كند و بزودى يكى از آنان نشود.(نهج البلاغه، حكمت 207)

از نظر آموزه های اسلامی، داشتن صبر و کمالش حلم از نشانه های ایمان است. امام رضا (ع) می فرماید: لا یستَکمِلُ عَبدٌ حقیقةَ الایمانِ حَتَّى تَکونَ فیهِ خِصالُ ثَلاثٍ: اَلتَّفقُّهُ فِى الدّینِ وَحُسنُ التَّقدیرِ فِى المَعیشَةِ، وَالصَّبرُ عَلَى الرَّزایا؛ هیچ بنده اى حقیقت ایمانش را کامل نمى کند مگر این که در او سه خصلت باشد: دین شناسى، تدبر نیکو در زندگى، و شکیبایى در مصیبت ها و بلاها.(بحار الانوار، ج 78، ص 339، ح1)

پيامبر اکرم (ص) نیز می فرماید : ثَلاثٌ مَن لَم تَكُن فيهِ فَلَيسَ مِنّى وَ لا مِنَ اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ. قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ، وَ ما هُنَّ؟ قالَ: حِلمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ وَ حُسنُ خُلقٍ يَعيشُ بِهِ فِى النّاسِ وَ وَرَعٌ يَحجُزُهُ عَن مَعاصِى اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ؛ سه چيز است كه هر كس نداشته باشد نه از من است و نه از خداى عزّوجلّ. عرض شد: اى رسول خدا! آنها كدامند؟ فرمودند: بردبارى كه به وسيله آن جهالت نادان را دفع كند، اخلاق خوش كه با آن در ميان مردم زندگى كند و پارسايى كه او را از نافرمانى خدا باز دارد.(خصال، ص 145، ح 172)

امام على (ع) هم در این باره می فرماید : إِنَّ المُؤمِنَ… إذا أَصابَتهُ شِدَّةٌ صَبَرَ… وَالمُنافِقُ إِذا أصابَتهُ شِدَّةٌ ضَغا؛ مؤمن در گرفتارى صبور است، و منافق در گرفتارى بى‏تاب.(تحف العقول، ص212)

درباره اهمیت و ارزش صبر و کمالش حلم باید گفت که اگر ادب بها و ارزش انسان را مشخص می کند ؛ چرا که نشانه اوج اخلاق و خوش خویی انسانی است، حلم که اوج صبر و کمال آن است نیز تزیین گر و از مهم ترین آرایه های انسانی است که انسان بدان خود را می آراید و زینت می بخشد. امام على (ع) در این باره می فرماید: اِنَّكَ مُقَوَّمٌ بِاَدَبِكَ فَزَيِّنهُ بِالحِلمِ؛ تو با ادبت ارزش‏گذارى مى‏شوى، پس آن را با بردبارى زينت بخش.(مشكاة الأنوار، ص 239، ح 689)

خداوند انواع آزمون ها و ابتلائات را برای انسان قرار داده تا انسان به کمال برسد. برای دست یابی به بسیاری از کمالات ضروری است که انسان نخست کمال صبر را در خود ایجاد و یا تقویت نماید. برای این که کودکی بتواند مسئولیتی را به عهده گیرد و به درستی انجام دهد، او را بارها می آزمایند و مسئولیت های خرد و آسان و سپس بزرگ و بزرگ تر و سخت و سخت تر می دهند تا به رشد برسد و با آن مانوس گردد.(نساء، آیه 6) هم چنین خداوند برای دادن مسئولیت های بزرگ این آزمون ها و ابتلائات را انجام می دهد تا شخص برای دست یابی به آن آمادگی یافته و توانایی خود را نشان دهد.(بقره، آیه 124)

این آزمونها موجب می شود تا شخص از نظر حکمت عملی به عزم قوی دست یابد و در امور حساس و مهم از عزم ارادی و همت عالی برخوردار شود. در حقیقت مصیبت ها عزم آدمی را ایجاد یا تقویت می کند و همین عزم قوی است که در نهایت موجب سربلندی انسان در انجام مسئولیت ها می شود.(آل عمران، آیه 186؛ لقمان، آیه 17)

امیرمومنان علی (ع) می فرماید: ألحِلمُ وَ ألاناةَ تَوأمانِ تُنتِجُهَما عُلو الهِمَّةِ؛ بردباری و وقار دو همزادند که از بلندی همّت زاده می شوند.(بحارالانوار ج68 ص42)

کسی که به عزم استوار دست یافت هنگام مصیبت ها و اذیت و آزار و یا تکالیف سخت و دشوار و فشارهای درونی و بیرونی استقامت می ورزد و بی تابی نمی کند و بر همه مشکلات غلبه می کند.(همان، و نیز شوری، آیات 40 و 43)

هم چنین عفو و گذشت و انتقام نگرفتن از دیگران از آثار و تبعات صبر و تاب بالای آدمی است.( شوری، آیات 40 و 43) و انسان می تواند همان طوری که مشکلات و آزمون های الهی را تحمل کند، این امکان را می یابد که فشارهای دیگران را نیز تحمل کرده و بی هیچ حس انتقام جویی از آنان بگذرد و عفو و گذشت داشته باشد. امیرمومنان علی (ع) می فرماید: اَلصَّبرُ اَن يَحتَمِلَ الرَّجُلُ ما يَنوبُهُ وَ يَكظِمَ ما يُغضِبُهُ؛ صبر آن است كه انسان گرفتارى و مصيبتى را كه به او مى رسد تحمل كند و خشم خود را فرو خورد.(غررالحكم، ج2، ص69، ح1874)

امیرمومنان علی (ع) درباره نقش صبر و حلم در مدیریت خشم و غضب می فرماید : لَيسَ الحَليمُ مَن عَجَزَ فَهُجِمَ وَإِذا قَدَرَ انتَقَمَ، إِنَّمَا الحَليمُ مَن إِذا قَدَرَ عَفا وَكانَ الحِلمُ غالِبا عَلى كُلِّ أَمرِهِ؛ كسى كه چون ناتوان شود هجوم برد و چون قدرت يابد انتقام گيرد بردبار نيست، بلكه بردبار كسى است كه قدرت داشته باشد اما گذشت كند و بردبارى بر تمامى امور او غالب باشد.(غررالحكم، ج5، ص91، ح7529)

آن حضرت(ع) بر پایه اصل مقابله به مثل می فرماید: مَن غاظَكَ بِقُبحِ السَّفَهِ عَلَيكَ، فَغِظهُ بِحُسنِ الحِلمِ عَنهُ؛ هر كس با زشتىِ سبكسرى تو را خشمگين كرد تو با زيبايى بردبارى او را به خشم آور.(غررالحكم، ج5، ص333، ح8620) این بدان معناست که انسان نمی بایست همان شیوه دیگران را در پیش گیرد و گرنه چه فرقی میان عاقل و جاهل و خوب و بد است. این که در قرآن آمده وقتی جاهل بی ادبی کرد به جای به ادبی با او مدارا کرده و با سلامت و صلوات با او برخورد کنید(فرقان، آیه 63) از همین جهت است؛ زیرا رفتار شما نشانه ای از شخصیت شماست و اگر مانند بی ادب بی ادبی کنید و مانند جاهل و نادان رفتار کنید چه تفاوتی میان عقل و جهل و خوب و بد است. پس بهترین مقابله به مثل آن است که اگر با بی ادبی شما را به خشم آورده با ادب او را مجازات و کیفر دهید.

امیرمومنان علی (ع) در باره اهمیت و ارزش صبر در میان فضایل اخلاقی می فرماید: أَشرَفُ الخَلائِقِ التَّواضُعُ وَ الحِلمُ وَ لينُ الجانِبِ؛ شريف ترين اخلاق، تواضع، بردبارى و نرم خويى است. (غررالحكم، ج2، ص442، ح3223)

در اهمیت صبر به عنوان مهم ترین عامل استعانت جویی در زندگی همین بس که خداوند آن را بر نماز مقدم داشته و گفته است که صبر چنان اهمیت و ارزشی در زندگی بشر دارد که با آن می تواند خود را برای بسیاری از مسائل سخت و دشوار آماده کند و با تاب آوری و بی تابی نکردن موفقیت های بزرگ را برای خود رقم زند؛ چنان که اسوه های صبر از پیامبران این گونه عمل کرده و موفق شدند.(بقره، آیات 42 و 153 و آیات دیگر)

امیرمومنان علی (ع) پیروزی را در گرو حلم ورزی می داند و می فرماید: مَن حَلَمَ عَن عَدُوِّهِ ظَفِرَ بِهِ؛ هر كس در مقابل دشمن بردبار باشد بر او پيروز مى شود.(كنزالفوائد، ص147)

آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: لا یَعدَمُ الصَبورُ الظَّفَرَ و اِن طالَ بِهِ الزَّمان؛ شخص صبور پیروزی را از دست نمی دهد و عاقبت به پیروزی می رسد اگر چه زمانی طولانی بر او بگذرد.(جهاد النفس، ح251)

از نظر پیامبر(ص) کسی که صبر را با رضا و دعا جمع کرده باشد، خیر دنیا و آخرت را نصیب خود کرده است. آن حضرت (ص) می فرماید: ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ جَمَعَ اللّه لَهُ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ: اَلرِّضا بِالقَضاءِ وَ الصَّبرُ عِندَ البَلاءِ وَ الدُّعاءُ عِندَ الشِّدَّةِ وَ الرَّخاءِ؛ كسى كه سه خصلت در او باشد خداوند خير دنيا و آخرت را براى او فراهم مى كند: خشنودى به مقدّرات، صبر در بلا و دعا در سختى و راحتى .(بحارالأنوار، ج68، ص156، ح71)

انسان می بایست در صبر به مقام و درجه حلم برسد؛ زیرا به طور طبیعی درجه عالی تر صبر تاثیر مثبت تری در زندگی شخص و دست یابی به کمالات دارد و او را از عصیان و طغیان به ویژه درونی باز می دارد؛ زیرا وقتی حلم در انسان باشد عقلانیت او مدیریت نفس را به عهده گرفته و دیگر جایی برای طغیان غضب و شهوت نخواهد بود، بلکه اجازه می دهد تا آن دو در جایگاه خود به دفاع و جذب بپردازند و مسئولیت خود را به طور طبیعی انجام دهند بی آن که به حقوق دیگر اعضا تجاوزی صورت گیرد. از این روست که امیرمومنان علی (ع) حلم را بسیار با اهمیت شمرده و آن را مهم ترین عامل در مدیریت قوه غضب دانسته و می فرماید: اَلحِلمُ يُطفى نارَ الغَضَبِ وَ الحِدَّةُ تُؤَجِّجُ إِحراقَهُ؛ بردبارى آتش خشم را فرو مى نشاند و تندى آن را شعله ورتر مى كند.(غررالحكم، ج2، ص123، ح20632)

آن حضرت (ع) درجایی دیگر می فرماید: مَن غاظَكَ بِقُبحِ السَّفَهِ عَلَيكَ، فَغِظهُ بِحُسنِ الحِلمِ عَنهُ؛ هر كس با زشتىِ سبكسرى تو را خشمگين كرد تو با زيبايى بردبارى او را به خشم آور.(غررالحكم، ج5، ص333، ح8620)

امیرمومنان علی (ع) در جایی دیگر نیز می فرماید: خَيرُ النّاسِ مَن اِن اُغضِبَ حَلُمَ وَ اِن ظُلِمَ غَفَرَ وَ اِن اُسى‏ءَ اِلَيهِ اَحسَنَ؛ بهترين مردم كسى است كه اگر او را به خشم آورند، بردبارى نمايد و چنانچه به او ظلم شود، ببخشايد و چون به او بدى شود، خوبى كند. (غررالحكم، ج3، ص 430، ح 5000 )

برهمین اساس امام صادق (ع) می فرماید: ثَلاثَةٌ لا تُعرَفُ إِلاّ فى ثَلاثِ مَواطِنَ: لا يُعرَفُ الحَليمُ إِلاّ عِندَ الغَضَبِ وَلاَ الشُّجاعُ إِلاّ عِندَ الحَربِ وَلا أَخٌ إِلاّ عِندَ الحاجَةِ؛ سه كس اند كه جز در سه جا شناخته نمى شوند: بردبار جز در هنگام خشم، شجاع جز در جنگ و برادر جز در هنگام نيازمندى.(بحارالأنوار، ج78، ص229، ح9)

رسول اكرم (ص) درباره آثار اوج صبر یعنی حلم می فرماید : فَأَمَّا الحِلمُ فَمِنهُ رُكوبُ الجَميلِ، وَ صُحبَةُ الابرارِ وَ رَفعٌ مِنَ الضَّعَةِ وَ رَفعٌ مِن الخَساسَةِ وَ تَشَهِّى الخَيرِوَتَقَرُّبُ صاحِبِهِ مِن مَعالِى الدَّرَجاتِ وَ العَفوُ وَ المَهَلُ وَ المَعروفُ وَ الصَّمتُ فَهذا ما يَتَشَعَّبُ لِلعاقِلِ بِحِلمِهِ؛ حاصل بردبارى: آراسته شدن به خوبيها، هم نشينى با نيكان، ارجمند شدن، عزيز گشتن، رغبت به نيكى، نزديك شدن بردبار به درجات عالى، گذشت، آرامش و تأنى، احسان و خاموشى. اينها ثمره بردبارى عاقل است.(تحف العقول، ص16)

نشانه های تاب آوری و صبر

از آن جایی که صبر از امور باطنی است تنها راه فهمیدن داشتن این فضلیت و یا میزان آن در شخص می بایست به نشانه های آن اشاره کرد؛ زیرا هر امر درونی و باطنی دارای آثاری است که می توان از راه آن ها وجود و عدم وجود یا میزان آن را دریافت و دانست.

رسول اكرم (ص) درباره نشانه های صابر می فرماید : عَلامَةُ الصّابِرِ فى ثَلاثٍ: أوَّلُها أن لا يَكسِلَ، وَالثّانيَةُ أن لا يَضجَرَ، وَالثّالِثَةُ أن لا يَشكُوَ مِن رَبِّهِ تَعالى؛ لأِنَّهُ إذا كَسِلَ فَقَد ضَيَّعَ الحَقَّ، وَ إذا ضَجِرَ لَم يُؤَدِّ الشُّكرَ، وَإذا شَكا مِن رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَد عَصاهُ؛ صبور سه نشانه دارد : اول آن كه سستى نمى كند ، دوم آن كه افسرده و دلتنگ نمى شود و سوم آن كه از پروردگار خود شِكوه نمى كند ؛ زيرا اگر سستى كند، حق را ضايع كرده، و اگر افسرده و دلتنگ باشد شكر نمى گذارد و اگر از پروردگارش شكوه كند او را معصيت كرده است.(علل الشرايع، ج2، ص498، ح1)

امام صادق عليه السلام نیز با اشاره به فضلیت حلم یعنی اوج صبر و کمال آن و این که حلم چراغ الهی است به نشانه های انسان حلیم اشاره کرده و می فرماید: اَلحِلمُ سِراجُ اللّه … وَالحِلمُ يَدورُ عَلى خَمسَةِ أَوجُهٍ: أَن يَكونَ عَزيزا فَيَذِلَّ أَو يَكونَ صادِقا فَيُتَّهَمَ أَو يَدعُوَ إِلَى الحَقِّ فَيُستَخَفَّ بِهِ أَو أَن يُؤذى بِلا جُرمٍ أَو أَن يُطالِبَ بِالحَقِّ وَيُخالِفوهُ فيهِ، فَإِن آتَيتَ كُلاًّ مِنها حَقَّهُ فَقَد آصَبتُ… ؛ بردبارى چراغ خداست… پنج چيز است كه بردبارى مى طلبد: شخص عزيز باشد و خوار شود، راستگو باشد و نسبت ناروا داده شود، به حق دعوت كند و سبكش بشمارند، بى گناه باشد و اذيت شود، حق طلبى كند و با او مخالفت كنند. اگر در هر پنج مورد، به حق رفتار كنى، بردبار هستى… .(بحارالأنوار، ج71، ص422، ح61)

رسول اكرم (ص) می فرماید: لَيسَ بِحَليمٍ مَن لَم يُعاشِر بِالمَعرُوفَ مَن لا بُدَّ لَهُ مِن مُعاشَرَتِهِ حَتّى يَجعَلَ اللّه مِن ذلِكَ مَخرَجا؛ بردبار نيست آن كه با كسى كه چاره اى جز معاشرت با او ندارد به نيكى معاشرت نكند تا اين كه خداوند براى او راه نجاتى از معاشرت با وى فراهم آورد.(كنزالعمال، ج3، ص130، ح5815)

تحمل مصیبت و صبر بر آن

چنان که گذشت، یکی از سه قسم اصلی در صبر، صبر در مصیبت و بلایا است. اما برخی گمان می کنند که خداوند مصیبت را بیش از اندازه توان و تحمل شخص می فرستاد، در حالی که این گونه نیست بلکه مصیبت بر اشخاص به میزان تحمل آنان وارد می شود و نمی توان مدعی شد که کسی بیش از توانش گرفتار مصیبت شده و یا می شود.

پس اگر افراد مصیبت زنده بی تابی و فزع نکنند و تاب آورند می توانند به سادگی از هر درجه و اندازه مصیبت بگذرند و موفق و سربلند از آزمون های الهی بیرون آمده و با صبر خویش آثار و برکات آن را در زندگی احساس کرده و به آن برسد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره میزان و سطح مصیبتی که بر افراد وارد شده می فرماید: إنَّ المَعونَةَ تَاتى مِنَ اللّه عَلى قَدرِ المَؤونَةِ وَإنَّ الصَّبرَ ياَتى مِنَ اللّه عَلى قَدرِ المُصيبَةِ؛ به راستى كه كمك از جانب خداوند به اندازه هزينه مى رسد و صبر از جانب خداوند به اندازه گرفتارى مى آيد.(كنزالعمال، ج6، ص347، ح15993)

از آن جایی که سنت الهی بر انواع و اقسام مصیبت ها و آزمون ها و تکالیف است و انسانی در زندگی دنیوی لحظه ای از این امور خالی نیست(عنکبوت، آیه 2 و آیات دیگر)، باید خود را به انواع و اقسام صبر مهجز کرده و هماره آماده باشد و از صبر برای عبور از آن ها بهره مند شود. بنابراین بی تابی کردن نه تنها سودی ندارد بلکه عبور از مشکلات را سخت تر کرده و شخص تنها به خودش آسیب می رساند. امیرمومنان علی (ع) در این باره می فرماید: إنّكَ إن صَبَرتَ جَرَت عَلَيكَ المَقاديرُ و أنتَ مَأجُورٌ، و إن جَزِعتَ جَرَت عَلَيكَ المَقاديرُ و أنتَ مَأزورٌ؛ اگر صبر كنى مقدرات الهى بر تو جارى مى شود و اجر خواهى بُرد و اگر بيتابى كنى باز هم مقدرات خداوند بر تو جارى مى شود و گناهكار خواهى بود.(جامع الأخبار، ص316، ح882)

امیرمومنان علی (ع) در جایی دیگر می فرماید:إِنَّ العَبدَ لَيَحرُمُ نَفسَهُ الرِّزقَ الحَلالَ بِتَركِ الصَّبرِ، وَ لا يُزادُ عَلى ما قُدِّرَ لَهُ؛ بنده به سبب بى صبرى، خودش را از روزى حلال محروم مى كند و بيشتر از روزى مقدّر هم نصيبش نمى شود.(شرح نهج البلاغه، ج3، ص160)

وی هم چنین می فرماید: مَن لَم یُنجهِ الصَّبرُ أهلَکَهُ الجَزَعُ؛ کسی که صبر وی را نجات نبخشد، جزع و بی تابی وی را از پای در می آورد.(جهادالنفس، ح252)