فریبکاری دنیا و آثار آن از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از ویژگی های زندگی دنیوی از نظر قرآن، فریبکاری متاع های دنیا است؛ یعنی چیزهایی که زینت های دنیا یا زینت های زندگی دنیوی و غیر قابل انتقال به آخرت است، انسان را به نام «غرور» می فریبد و این گونه چیزی که اصلا ربطی به انسان ندارد، یا اگر دارد ولی مرتبط به زندگی دنیوی و غیر قابل انتقال به آخرت است، در دل انسان لانه می کند و انسان همه سرمایه هستی خویش را برای کسب آن هزینه می کند. بنابراین، در پایان کار، وقتی شخص به داشته ها و دارایی های خویش می نگرد، می بیند داشته ای ارزشی چون سرمایه عمر را به پای کالا و متاعی ریخته است که یا اصلا ربطی به انسان نداشت یا اگر داشته غیر قابل بردن به آخرت است.

بنابراین، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بسیاری از مردم در دام غرور و فریبی می افتند که از دو حیث به انسان ضرباتی کاری و اساسی وارد می کند و او را گرفتار خسران و زیان از سرمایه هستی و عمرش می کند و در نهایت دست خالی به سرای آخرت منتقل می شود.

فرق زینت دنیا و زینت زندگی دنیوی

در آموزه های قرآنی دو اصطلاح نزدیک به هم به کار رفته که دقت در آن ها می تواند شناخت صحیح و درستی از دنیا و زندگی دنیوی برای انسان فراهم آورد تا این گونه با شناخت به ارزش گذاری پرداخته و وضعیت و موقعیت خود را نسبت به تعیین کند.

از نظر قرآن، همان طوری که انسان می بایست به شناخت و معرفت و دانش و علم این حقیقت دست یابد که غیر از عالم شهادت و دنیا عالم دیگری به نام عالم غیب و آخرت است تا مقصد و مقصود خویش را بشناسد و دنیا را پایان کار نداند، بلکه برای آخرت تلاش کند، هم چنین خدا در قرآن از مردم خواسته تا معرفت و شناختی نسبت به دو چیز در دنیا و عالم شهادت به دست آورند تا بتوانند ضمن ارزشگذاری و جایگاه و موقعیت خود را نسبت به این دو امر تعیین و مشخص کنند.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برخی از چیزها زینت دنیا است از جمله زینت آسمان و زمین است و هیچ ربطی به انسان جز بهره گیری از آن ها برایش نیست. به این معنا که اگر ستارگان زینت زمین و آسمان هستند، زینت انسان نیست و انسان تنها از آنها به حکم مشیت حکیمانه الهی بهره می برد که مشخص و معلوم است. از جمله همین ستارگان که زینت و آرایه های آسمان دنیا است و خدا برای حفظ از شیطان های سرکش در آسمان و سنگباران آنان مستقر کرده است.(صافات، آیات 6 و 7؛ فصلت، آیه 12؛ ملک، آیه 10؛ حجر، آیات 16 و 17) بر اساس آیات قرآنی، چیزهایی که در روی زمین قرار دارد، زینت زمین است(کهف، آیه 7) و خدا با آن انسان را گرفتار ابتلاء می کند تا معلوم شود که انسان چه تعامل با این امور دارد و آیا به درستی  ونیکی از آن برای آخرت بهره می برد یا نه؟(کهف، آیه 7)

از نظر قرآن، برخی از امور زینت زندگی دنیوی است؛ یعنی انسان از آنها برای آراستن در این دنیا بهره می گیرد، ولی هیچگاه نمی تواند آن را با خود به حیات آخرت ببرد و از آن به عنوان زینت بهره برد. بوستان ها و حیواناتی چون شتر و اسب و قاطر و خران و مانند آنها افزون بر سواری می تواند زینتی برای زندگی دنیوی باشد.(نحل، آیه 8) هم چنین مال و زر و سیم و دیگر آرایه های دنیوی برای انسان می تواند به عنوان زینت زندگی دنیوی قرار گیرد.(آل عمران، آیه 14) خدا در قرآن به صراحت زندگی دنیوی را در ساختار لعب، لهو و زینت و تفاخر و تکاثر در اموال و اولاد تعریف می کند که چیزهای ماندگاری نیست، بلکه از میان می رود، در حالی که چیزی که برای آخرت می ماند همان نوع تعامل انسان با این امور است. پس اگر برای آخرت بهره گیرد چنین شخصی از غرور و فریب دنیا و زینت های آنان و فریب زندگی دنیوی در امان مانده و سعادت اخروی را برایش رقم می زند.(حدید، آیه 20)

این زینت های زندگی دنیوی در سطح که مشیت حکیمانه الهی باشد، به کسانی که دنبال دنیا می روند داده می شود و پاداش اعمال خیر و نیک خویش را در همین دنیا به طور کامل می گیرند، ولی چیزی برای آخرت ندارند؛ زیرا بدان یا ایمان ندارند، یا غافل هستند یا برایشان ارزشی ندارد. این گونه اعمال خیر و نیک خویش را با بهره گیری از زینت های دنیوی احباط می کنند و چیزی برای آخرت خویش به جا نمی گذارند.(هود، آیات 15 و 16؛ احزاب، آیات 28 و 29)

از نظر قرآن، کسانی که گرفتار فریب و غرور دنیا شده اند، هماره به کسب آن مشغول شده و از آخرت غافل می شوند؛ چنین اشخاصی قابل اعتنا نیستند و نمی بایست به داشته های دنیوی آنان غبطه خورد و چشم به داشته های آنان داشت؛ زیرا این همه «زینه الحیاه الدنیا» است و انسان را از آخرت باز می دارد و شخص در آخرت دست تهی و دست خالی خواهد بود.(کهف، آیه 28) مهم ترین و اصلی ترین زینت های زندگی دنیوی، مال و پسران هستند که در آخرت معنا و مفهومی نخواهد داشت؛ زیرا این ها باقیات صالحات نیستند، مگر آن که برای آخرت آنها به کار گیرد.(کهف، آیه 46) این متاع زندگی دنیوی و زینت زندگی دنیوی هر چه زیاد باشد، در برابر خیر و ابقی آخرت هیچ است و انسان عاقل چیز ناپایدار و اندک را نمی گیرد و باقی و خیر کثیر را رها کند.(قصص، آیات 60 و 61)

از همین روست که خدا گاه از زینت دنیا و آسمان و زمین سخن به میان می آورد که اصلا زینت انسان نیست، یا از اموری سخن می گوید که زینت حیات دنیوی است، ولی انسان نمی تواند آن را برای آخرت ببرد؛ زیرا زینت این زندگی است تا مردم برای آراستن و بهره گیری برای آخرت مورد استفاده قرار دهند. این زینت های زندگی دنیا به عنوان طیبات برای انسان حلال شمرده شده و انسان نمی بایست آن را برخویش حرام کند، بلکه می بایست از آنها به درستی و راستی بهره گیرد.(اعراف، آیات 31 و 32)

البته برخی از چیزها می تواند زینت ظاهری برای بدن انسان قرار گیرد، نه زینت باطنی؛ چنان که متبرجات و جواهرات این گونه است(نور، آیه 60) اما زینت حقیقی و باطنی انسان همان ایمان و نور و محبت الهی است.(حجرات، آیه 7)

از نظر قرآن، شیطان اموری را برای انسان زینت می دهد تا بدان او را بفریبد و از آخرت بازدارد و به دنیا مشغول دارد.(انعام، آیه 43) خدا در قرآن به انسان هشدار می دهد که گاه شیطان حتی قتل فرزندان را برایشان زینت می دهد و می آراید تا این گونه نسل کشی کرده و انسان و بشری را بر زمین نگه گذارند.(انعام، آیه 137) در حقیقت شیطان گاه اعمال زشت و پلید را می آراید و زینت می دهد تا بدان امور گرایش پیدا کرده و از زینت حقیقی که همان ایمان و اعمال صالح است گریزش داشته و بدان گرایش نیابند و این گونه از راه خدا و آخرت دور مانند.(انفال، آیه 48؛ نمل، آیه 24؛ عنکبوت، آیه 38)

البته از نظر قرآن، شیطان مستقل عمل نمی کند و این گونه نیست که مرید و مختار باشد تا هر کاری را انجام دهد، بلکه شیطان نیز یکی از جنود و سربازان لشکر خدا است که همه هستی را شامل می شود. بنابراین، شیطان بر اساس مشیت حکیمانه الهی ماموریت می یابد تا به تزیین و آراستن اعمال زشت کسانی بپردازد که هدایت فطری تکوینی را نادیده گرفته و بر خلاف اصول هدایت فطری الهی عمل کرده و به دفن  ودسیسه نفس و فطریات پرداخته و امکان بهره مندی از هدایت تشریعی وحیانی را برای خویش از میان برده اند. از این روست که خدا تزیین گری در این امور را به «ما» نسبت می دهد تا نشان دهد که این شیطان تزیین گر جز خدمتگزاری برای خدا نیست؛ پس او سرخود یا مستقل بدون مشیت و اراده الهی نمی تواند کاری از جمله تزیین گری داشته باشد. در حقیقت وقتی کسی به اراده و اختیار و انتخاب خویش هدایت فطری را دفن می کند ، گرایش به کفر می یابد و در این جا شیطان به عنوان مامور او را گرفتار تزیین می کند؛ زیرا هدایت فطری برای همگان است، اما هدایت و ضلالت کیفری برای کسانی است که یا متقی به هدایت فطری هستند یا فاجر نسبت به هدایت فطری. پس کسی که هدایت فطری را برای خود نگه دارد، از هدایت پاداشی تشریعی به عنوان فضل الهی بهره مند می شود(بقره، آیات 2 و 3 و 38)، اما کسی که هدایت فطری را دفن و دسیسه کرده باشد، گرفتار ضلالت پاداشی می شود و در این هنگام شیطان به عنوان مامور و لشکر الهی به تزیین گری اعمال زشت برایش می پردازد و این گونه آخرت خویش را از دست می دهد.(نمل، آیات 4 و 5)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اموری که برای انسان زینت داده شده اموری چون محبت شدید به شهوت جنسی نسبت به زنان، ثروت و قدرت و زر و سیم و گیاه و حیوان است.(آل عمران، آیه 14)

فریبکاری دنیا و زینت های آن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دنیا را از یک جهت می بایست «غرور» نامید؛ زیرا انسان را «فریب» می دهد و او را سرگرم خود کرده و از آخرت غافل می سازد. البته دنیا به ذاته این گونه نیست، اما نسبت به انسان می تواند چنین حالتی را ایجاد کند و انسان گمان کند، چیزی که برای دنیا و زمین و آسمان زینت است، زینت برای انسان است. این جلوه گری دنیا برای انسان موجب می شود تا انسان به دام فریب دنیا بیافتد و به جای کارهایی که او را به کمال می رساند سرگرم جمع آوری زینت های دنیا برای خودش باشد؛ در حالی که این امور برای انسان چیزی را نمی افزاید و زینتی حقیقی برای او نیست.

حتی از نظر قرآن، آن بخشی که زینت زندگی دنیوی است و انسان می تواند از آن برای زندگی دنیوی استفاده و ره توشه آخرت گیرد می تواند موجب فریب شود و انسان را مشغول به خود سازد و انسان به جای استفاده ابزاری از آنها گمان کند که آنها اصالت دارد و آن را زینت خویش بشمارد. در حالی زینت اصلی انسان همان ایمان و اعمال صالح است که با استفاده از این ابزارها به دست می آورد و آخرت خویش را می سازد.

خدا در قرآن به انسان ها هشدار می دهد که شیطان «غرور» و فریب است؛ چنان که زندگی دنیوی نیز دست کمی از شیطان ندارد و می تواند در مقام «غرور» به فریب انسان بپردازد. در حقیقت کسی چون ابلیس و چیزی چون دنیا می تواند غرور و فریب باشند و اصولا حقیقت فریب را می بایست در اینها جست.(لقمان، آیه 33؛ فاطر، آیات 5 و 6؛ حدید، آیه 14؛ اعراف، آیه 22)

از نظر قرآن، علت این که انسان در دام فریب می افتند، همان متاع دنیا است که زینت و زیوری فریبا برای انسان است.(آل عمران، آیه 185؛ حدید، آیه 20)

آثار فریبندگی دنیا از نظر قرآن

از نظر قرآن، کسی که گرفتار غرور و فریب دنیا شود، آثار زیانباری برایش در دنیا و آخرت است که برخی از مهم ترین آنها عبارتند:

1. انکار آیات تکوینی و تدوینی: کسی که گرفتار فریب دنیا باشد، نسبت به آیات تکوینی و تدوینی واکنش مثبت نشان نمی دهد و به انکار آن می پردازد؛ زیرا از نظر این افراد اصولا آیات تکوینی در هستی نشانه ای از خدا و قدرت او نیست؛ و نسبت به آیات تدوینی بر این باور است که اینها بافته ها و افترائاتی است که به خدا نسبت داده شده است. دینی گرفتاران فریب دنیا چیزی جز سرگرم شدن به لعب و لهو دنیا نیست و چنان سرگرم آن می شوند که آخرت را فراموش می کنند و به انکار آیات الهی در تدوین و تکوین رو می آورند.(اعراف، آیه 51)
2. فراموشی آخرت: از دیگر آثار فریب خوردگی می توان به نسیان و فراموشی آخرت اشاره کرد. این افراد اگر هم باوری به خدا و آخرت داشته باشند، چنان سرگرم دنیا و زینت های آن می شوند که آخرت را به فراموشی می سپارند و لقاء الله در قیامت را از یاد می برند.(اعراف، آیه 51)
3. کفر: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، گرفتار شدن به فریب و غرور دنیا و زینت های زندگی دنیوی آن است که شخص دست از ایمان بر می دارد و قلب او گرفتار قساوت شده و توانایی و قدرت تشخیص حق و باطل را از دست می دهد و به انکار خدا و قیامت و آخرت می پردازد.(انعام، آیه 130)
4. هلاکت : فریب خوردگان دنیا گرفتار هلاکت می شوند و دنیا و ابدیت را از دست می دهند و خشم خدا بر آنان وارد شده و عذاب دنیوی و اخروی را می چشند.(انعام، آیه 70؛ توبه، آیه 85) این افراد فریب خورده در دنیا نیز به عذاب گرفتار می شوند و این گونه نیست که زندگی آرامی داشته باشند و آسایش آنان مفید یا برقرار باشد؛ چنان که زینت های دنیوی به قارون وفا نکرد و گرفتار خشم الهی شده و زمین او را با همه ثروت و دارایی بلعید و فرو خورد.(قصص، آیات 76 تا 82)
5. محرومیت از ولایت الهی و شفاعت: از نظر قرآن فریب خوردگان دنیا و زینت های زندگی دنیوی، چنان سرگرم دنیا و لعب و لهو آن می شوند که از ولایت الهی خارج شده و به ولایت کفر در می آیند و این گونه در دنیا و آخرت از ولایت و شفاعت محروم می شوند و هیچ کسی نمی تواند آنان را تحت پوشش ولایت و شفاعت خویش قرار دهد.(همان)
6. استهزاگری: فریب خوردگان دنیا خود را عاقل و مومنان را سفیه دانسته و کسی که به دنیا گرایشی ندارد و دنبال آخرت می رود را به تمسخر می گیرند و آیات الهی و آموزه های وحیانی شرعی و دین را به مسخره می کنند و به سخریه می گیرند.(جاثیه، آیه 35)
7. بازی با دین الهی: از نظر قرآن، فریب خوردگان دنیا دین الهی را به بازی می گیرند و دین و سبک زندگی که برای خویش می سازند، چیزی جز دین در قالب بازی و سرگرمی نیست؛ در حقیقت سبک زندگی آنان با لعب و لهو آمیخته است و هیچ آثاری از دین حقیقی و الهی در آن نیست.(اعراف، آیه 51)
8. کارهای ناروا آتش آفرین: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آخرت را عمل انسان می سازد؛ چنان که هویت اخروی هر فردی چیزی جز عقاید و اعمال نیست؛ زیرا این عقاید و اعمال است که شاکله شخصیتی شخص را می سازد. پس از نظر قرآن، انسان هم خودش را می سازد و هم آخرتی که به آن جا باز می گردد. بهشت و دوزخ چیزی جز عقاید و اعمال شخص در دنیا نیست. این عقاید و اعمال انسان در دنیا است که انسانی برتر از فرشته می سازد، یا پست از حیوان(اعراف، آیه 179؛ واقعه، آیه 89؛ کهف، آیه 49؛ آل عمران، آیه 30)؛ چنان که همین عقاید و اعمال است که بهشتی از امکانات و دوزخی از آتش و عذاب ها می سازد.(یونس، آیات 7 و 8؛ نحل، آیه 30)
9. حزب شیطان: فریب خوردگان دنیا از حزب الله خارج شده و تحت حزب شیطان وارد می شوند. بنابراین، آنان همان روش و هدفی را در پیش می گیرند که شیطان در پیش گرفته است.(فاطر، آیات 5 و 6)
10. عذاب اخروی: خدا به فریب خوردگان دنیا هشدار می دهد که سرگرم شدن آنان به متاع اندک و فریبا دنیا موجب می شود تا آخرت را از دست بدهند و گرفتار عذاب دردناک اخروی شوند و نوشیدنی هایشان از جنس آتش داغ باشد.(انعام، آیه 70)
11. نومیدی: فریب خوردگان دنیا گرفتار نومیدی می شوند، به ویژه هنگامی که متاع قلیل و زینت های زندگی دنیوی هم چون گیاهی پژمرده می شود و به دست باد پراکند می گردد، آنان وقتی این چنین با امور و تغییرات مواجه می شوند، نمی توانند آن را باور کنند و گرفتار نومیدی و یاس و سرخوردگی می شوند که در آخرت همراه ذلت خواهد بود.(یونس، آیه 24؛ کهف، آیه 45)
12. آتش دوزخ: از نظر قرآن کسانی که گرفتار فریب دنیا شده و بدان خشنود و راضی شده و از آخرت و لقاء الله غافل گردیدند، در آخرت گرفتار آتش دوزخ خواهند شد؛ زیرا این افراد غیر از کفر و بی دینی کارهایی ناروا را انجام می دهند که نتیجه و پیامد آن آتش دوزخ است.(یونس، آیات 7 و 8)