اسراف ؛ رويکرد ضد هنجاري در حوزه عمل اجتماعي

اشاره: در بينش و نگرش قرآني بر برخي مفاهيم تاکيد شده و آيات بسياري درباره ابعاد مختلف آن وارد شده است. از اين دسته مفاهيم مي توان به اسراف اشاره کرد. در نگرش قرآني به اين مفهوم مي توان به ناهنجاري بودن آن بي هيچ ترديد و گماني حکم کرد. اما از آن جايي که ابعاد آن چنان که بايد و شايد روشن و تبيين نشده و همه جوانب آن با رويکرد تحليلي مورد بررسي قرار نگرفته است در اين نوشتار تلاش شده است تا به اين موضوع در ابعاد مختلف آن پرداخته شود و در نهايت به جهت مهم بودن مسايل اجتماعي و تبيين اصول و موارد هنجاري از ضد هنجاري به جنبه اجتماعي آن بيشتر پرداخته خواهد شد.

گستره مفهومي اسراف

کاربرد عرفي اين واژه در معنا و مفهوم اقتصادي آن موجب شده است که به ابعاد و جوانب ديگر مساله اسراف کم تر پرداخته و يا به طور کلي ناديده گرفته شود. در حالي که در بينش و نگرش قرآني و نيز کاربردهاي واژه نشان مي دهد که دامنه و گستره مفهومي آن نه تنها ابعاد اقتصادي و هنجاري و اخلاقي را شامل مي شود بلکه در حوزه اعتقادات نيز مي بايست به مساله اسراف توجه داشت. بنابراين در حوزه هاي کلامي و اعتقادي و جامعه شناسي و روان شناسي و اصول اخلاقي و تربيتي و اقتصادي مي توان از اسراف سخن گفت و به بررسي موارد و نيز علل و عوامل آن پرداخت.

اين واژه که بيش از 23 بار در آيات متعدد و مختلف قرآن در اشکال مختلف به کار رفته است، به معناي هر گونه کوتاهي و زياده روي و تجاوز از حد اعتدال و گرابش به سوي افراط و حتي تفريط است. ( لسان العرب ؛ ابن منظور؛ ج 6 ص 243 و نيز مجمع البيان ؛ طبرسي ؛ ج 5 ص192 و التحقيق؛ ج 5 ص 110) از اين رو تنها در معناي افراط و تفريط نيست و اختصاصي به کوتاهي و يا زياده روي ندارد. هر چند بيش در معناي زيادروي و افراط به کار مي رود ولي اين موجب نمي شود که از اطلاق آن دست برداشته شود و اختصاص به خروج از اعتدال به سمت و سوي زياده روي بدهيم بلکه شامل و دربردارنده هر گونه خروجي به سوي کم يا زياده است. کمينه و يا بيشنه در هر امري را مي توان اسراف دانست.

در کاربردهاي قرآن اسراف اختصاص به امر خاص مانند امور اقتصادي نداشته و ندارد بلکه چنان که گفته شد اين واژه در آيات قرآني به معنا و مفهوم هر گونه خروج و تجاوزي از اعتدال و ميانه روي در مسايل بينشي ، منشي و کنشي به کار رفته است.

از اين روست که گاه با مساله قوام (حد وسط و اعتدال ) هم معنا و مفهوم است و خروج و تجاوز از حد وسط و ميانه را اسراف دانسته است.(فرقان آيه 67) و گاه ديگر با مساله فساد ارتباط مستقيمي پيدا مي کند(شعراء ايه 151 و 152) ؛ زيرا هر گونه امري که برهم زننده تعادل در امور باشد به معنا و مفهوم اسراف خواهد بود و فساد نيز يکي از اين حالات خروج و برهم زننده است .

به نظر مي رسد که در کاربردهاي قرآني واژه اسراف ارتباط ژرفي ميان مفاهمي چون کفر و ظلم و فسق و مانند آن وجود دارد.

چنان که تبذير با اسراف از اين جهت نوعي ارتباط مفهومي پيدا مي کند ؛ زيرا تبديز به معناي ريخت و پاش دانه و بذري در شرايط نامناسب و به روشي نادرست است که اين خود نوعي خروج از ميانه و اعتدال و عدالت است. (التحقيق ج 1 ص 238)

به هر حال در کاربردهاي قرآني اسراف مفهومي فراگير است که دربردارنده هر گونه خروج از اعتدال است. بنابراين انحراف و خروج از حق و عدالت در امور اعتقادي و اخلاقي و اجتماعي و اقتصادي و مانند آن مي تواند به عنوان امري اسرافي مورد سرزنش و نکوهش قرار گيرد و از آن باز داشته شود.

به نظر مي رسد که تفاوتي در اين معنا نيست که تجاوز و خروج از اعتدال در کارهاي مباح باشد يا کارهاي غير مباح ؛ به اين معنا که حتي اگر کسي در امور مباح مانند خوردن و آشاميدن از حد و اندازه بگذرد به عنوان مسرف شمرده مي شود و مي بايست از انجام آن خودداري ورزد و خود را به ميانه و اعتدال نزديک سازد.

اشکال و انواع اسراف

چنان که بيان شد در آيات قرآن و کاربردهاي وحياني از واژه اسراف مي توان به اين نتيجه رسيد که اين واژه در حوزه مسايل مختلفي به کار رفته و هدف از آن در همه موارد بيان خروج از اعتدال و حد ميانه در مسايل و امور بوده است. در اين جا به برخي از مسايل و موارد مورد اشاره در آيات قرآن درباره اسراف اشاره مي شود.

اسراف اعتقادي

شرک به خدا و بت پرستي و يا کفر به خدا و عدم اعتقاد و باور به توحيد به عنوان مصاديقي از اسراف مورد اشاره و سرزنش قرار گرفته است.(طه آيه 124 و 127) در بينش و نگرش قرآن ، اين گونه نگرش به هستي و جهان بيني امري نادرست و به دور از اعتدال و حقانيت است. پيامد چنين نگرشي در دنيا و آخرت گرفتاري هاي متعدد و نابينايي و عدم درک درست مسايل ديگر است. کسي که ناتوان از درک هستي و نقش خداوندگاري است، در مسايل روزانه خويش نيز نمي تواند تحليل درستي از مسايل داشته باشد و در نتيجه آن رفتار و کنش ها و واکنش هايش وي را از رسيدن به مقصد دور مي سازد و همواره با دست خويش خود را گرفتار و مبتلا به اموري مي سازد که جز بدبختي برآيندي نخواهد داشت. به عنوان نمونه کسي که خدا و نقش او را در مديريت و اداره دنيا و پروردگاري به درستي در نيابد با ايجاد کوچک ترين مشکلي به اندوه دچار مي شود و يا هرگاه مالي را از دست دهد غمگين و اندوهگين مي شود. اين گونه است که عدم درک و تحليل درست از هستي و بينش نادرست نسبت به خدا و جايگاه او موجب مي شود که در امور دنيوي و گرفتاري هاي آن خود را ببازد و بر مشکلات خويش بيافزايد. افزون بر آن که در آخرت نيز مي بايست پاسخگوي رفتار و اعمال و عقيده خويش باشد و به عذاب هاي دردناک گرفتار آيد.

اسراف اخلاقي و هنجاري

اسراف اخلاقي به معناي گرايش به ماديات و قطع علاقه از خداوند به عنوان يک صفت اخلاقي و منشي است. آيات قرآن بسياري از صفات انساني را که موجب مي شود تا به گناه دست زند ، به عنوان امري اسرافي مورد بررسي و تحليل قرار داده و از آن بازداشته است.

اسراف در حوزه اخلاق فردي و اجتماعي به اين معناست که شخص صفاتي را درخود پديد آورد که وي را از حالت اعتدال و ميانه روي بيرون برد. برخي از صفات مانند تکبر و بخل و مانند آن را مي توان از مصاديق بارز اسراف در حوزه اخلاق شناسايي و ردگيري کرد.

در حوزه عمل اجتماعي نيز وقتي سخن از اسراف به ميان مي آيد مراد از آن رفتارهاي ناشايست و نابهنجاري است که از فرد سر مي زند. به عنوان نمونه استکبارورزي که از نابهنجارهاي زشت اجتماعي و بازتاب صفت زشت اخلاقي تکبر است از جمله نمونه هاي خروج از اعتدال و تجاوز از حد و حدود است که به شکل نابهنجاري در حوزه عمل اجتماعي بروز و ظهور کرده است.

انحراف جنسي ( اعراف آيه 80 و 81 و ذاريات آيه 32 و 34) و انجام اعمال زشت و نابهنجار مانند استبداد ، خودکامگي ، استکبار ، استثمار و خون ريزي و ستم و هرگونه فساد و تباهي اجتماعي از مصاديق بارز اسراف به شمار مي رود. ( تفسير نمونه ، آيت مکارم شيرازي و مفسران ؛ ج 15 ص 307)

اسراف در حوزه قضاوت و داوري نيز در همين هنجارشناسي اجتماعي قرار مي گيرد که قرآن از آن باز داشته و آن را امري نادرست و نابهنجار بر مي شمارد.( غافر آيه 28)

قرآن تاکيد مي ورزد که مجازات مجرمان مي بايست عادلانه باشد و از هر گونه اسراف و تجاوز از حدود در اين حوزه خودداري شود.(اسراء آيه 17)

تجاوز به حقوق ديگران در حوزه حقوق خصوصي وعمومي از مصاديق ديگر اسراف در حوزه عمل اجتماعي است که مي تواند ناظر به مباحث اقتصادي وغير اقتصادي باشد.(اسراء آيه 26 و 27 و نساء آيه 6) به اين معنا که تصرف در اموال يتيم و يا ناديده گرفتن حقوق ديگر اجتماعي ( ازدواج و مانند آن) مي تواند به عنوان مصداقي از اسراف در حوزه عمل اجتماعي مورد شناسايي و تاکيد قرار گيرد. قرآن با اشاره به اين نگرش از مردمان مي خواهد که از اسراف در اين مساله خودداري ورزيده و به اعتدال و ميانه روي در مساله حقوق يتيمان در همه حوزه ها توجه کنند.(نساء آيه 6)

از آن جايي که آثار اجتماعي اسراف در حوزه هنجاري بسيار زياد و تاثيرگذار است، خداوند از مومنان مي خواهد که همواره اعتدال و ميانه روي در امور را سر لوحه خويش قرار دهند و با اسراف خويش موجبات تباهي و فساد در جامعه و زمين را فراهم نياورند.( شعراء آيه 152)

بي گمان اسراف در همه حوزه آثار زيان باري از خود به جا خواهد گذاشت که مي توان از جمله به دوري از محبت خدا(اعراف آيه 31 و انعام آيه 141) و نيز سستي و ضعف در رسيدن به موفقيت در حوزه هاي مختلف زندگي اشاره کرد.( آل عمران آيه 147)  چنان که اسراف در حوزه اقتصادي موجب اتلاف منابع ثروت مي شود و رفاه فردي و عمومي جامعه را با خطر مواجه مي سازد.

به هر حال قرآن ، اسراف را به عنوان يک رويکرد ضد هنجاري شناسايي و مورد تحليل قرار مي دهد و با اشاره به ابعاد مختلف و مصاديق و موارد گوناگون و آثار زيان بار در دنيا و آخرت ، از مومنان مي خواهد که خود را از آن رهايي بخشند و با دوري از شهوت پرستي ( اعراف آيه 81) و ياد کرد خدا( کهف آيه 18) و پرهيز از روحيه ناسپاسي و کفران نعمت (اسراء آيه 26) و تکبر و خودکامگي و استعمار و سيطره جويي ( يونس آيه 31 و دخان آيه 44 و نمل آيه 34) و عجب و خودبيني ( يونس آيه 12) خود را از آن برهاند.