اخلاص، سر الهی

هر کسی عملی را می تواند با نیت های گوناگونی انجام دهد. همین نیت هاست که معنا و مفهوم عمل را تغییر می دهد. در فرهنگ اسلامی آن چه اهمیت دارد دو عنوان اساسی عمل صالح و نیت خیر است. این گونه است که مبحث حسن فعلی و حسن فاعلی در ادبیات و اصطلاحات اسلامی وارد می شود. این مبحث یکی از مهم ترین مباحثی است که سرنوشت رفتاری آدمی را تعیین می کند.

در اسلام آن چه مهم است، حسن فعلی یعنی عملی است که خود به خود دارای ارزش و مصلحت باشد. اما حسن فعلی و کار نیک به تنهایی نمی تواند سرنوشت عمل کننده اش را تعیین کند، بلکه زمانی این کار نیک وخوب ارزش واقعی می یابد و تاثیرات مثبتی در دنیا و آخرت و شخص وشخصیت کننده آن به جا می گذارد که از حسن فاعلی نیز برخوردار باشد. حسن فاعلی بدین معناست که شخص می بایست به قصد خوب و نیکی کار خوب و نیکی را انجام دهد. این جاست که مساله اخلاص به عنوان یکی از محورترین مولفه های تحقق حسن فاعلی خود نمایی می کند.

نویسنده در این مطلب بر آن شد تا بر اساس آموزه های قرآنی، نقش وکارکرد اخلاص را در تحقق حسن فاعلی و تاثیر فعل نیک و خیر تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ارزش کارها بر پایه نیت ها

از نظر اسلام هر کاری تاثیر مثبت و منفی در زندگی بشر به جا می گذارد؛ زیرا انسان موجودی در حال شدن و ساخته شدن است. این صیرورت را بارها قرآن با به کاری گیری واژه صیرورت مانند الیه المصیر(مائده، آیه 18) بیان داشته است. انسان موجودی است که با کارهایش خود و جهانش را می سازد. این خودی که با کارهای انسان ساخته می شود، خودی است که در جهان آخرت ظهور و بروز کامل می یابد و انسان بر اساس آن ساخته دست خود در قیامت ظاهر می شود. بسیاری از مردمان به شکل جمادات یا چارپایان بر انگیخته می شوند و در دوزخ عذاب می شوند؛ زیرا خود را در دنیا چنین ساخته اند و چهره و حقیقت خویش را در آینده آن چنان که ساخته اند می بینند. در حقیقت انسان شخص و شخصیت خویش را در دنیا می سازد و شاکله وجودی خویش را ترسیم می کند.

هم چنین انسان با کارهای خویش، دنیای پیرامون و محیط زیست خویش را می سازد. این ساخت محیط زیست اختصاص به دنیا ندارد، بلکه انسان جهان آخرت خویش را نیز خود می سازد. هر کاری که انسان انجام می دهد محدوده و کیفیت جهانی که در آن به سر خواهد برد، می سازد.  از این روست که در روایات از کلماتی که خشت زرین و سیمین بهشت آدمی می شود، سخن به میان آمده است.

کارهایی که تاثیرات شگرف خود را در آینده بشریت به جا می گذارد و زندگی اخروی انسان و شخصیت او را تثبیت می کند، کارهایی است که با نیت و قصد عامدانه و عاقلانه انجام می دهد. هر کار خوب و بدی که انجام از روی عمد و قصد انجام می دهد، زندگی اخروی آدمی را شکل می بخشد.

درباره تاثیر نیت و قصد همین نکته شاید بتواند گواه روشنی باشد که عمل زناشویی و زنا از نظر ظاهری هیچ تفاوتی با یک دیگر ندارند، ولی اگر همین عمل زناشویی به قصد نکاح شرعی و یا عرفی باشد، عملی درست و خوب و اگر به قصد زنا باشد، عملی نادرست و زشت دانسته می شود.

ازنظر اسلام، نقش نیت خیر و خوب، بسیار برجسته است. از این روست که می بایست هر عمل خیری با نیت انجام گیرد. در روایات بارها به اشکال مختلف بر این نقش مهم توجه داده شده است، از جمله این رسو ل الله (ص ) فرمود: انما الاعمال بالنیات ؛ ارزش اعمال به نیت آن است.(المجموع، ج 1، ص 16) هم چنین فرمود: لا عمل الا بالنیة … الا ان النیة هو العمل؛ هیچ عملی جز به نیت نیست …آگاه باشید که نیت همان عمل است.( تفسیر صافی ج 5، ص 201)

 این نیت است که عمل را معنا و مفهوم واقعی و جدیدی می بخشد و از کارهای عادی جدا می سازد. انسان ها برای این که کاری را انجام دهند که مقبول درگاه الهی باشد و آثار آن در دنیا و آخرت خود را نشان دهد، می بایست نیت نیک و خیر داشته باشند.

بر همین اساس است که پیامبر(ص) در حدیث قدسی از خداوند نقل می کند که فرموده است: قالَ اللّه  تَعالى: إِذا هَمَّ عَبدى بِحَسَنَةٍ وَلَم يَعمَلهاكَتَبتُهالَهُ حَسَنَةً فَإِن عَمِلَها كَتَبتُها لَهُ عَشرَ حَسَناتٍ إِلى سَبعِمِائَةِ ضِعفٍ وَإِذاهَمَ بِسَيِّئَةٍ وَلَم يَعمَلها لَم أَكتُبها عَلَيهِ فَإِن عَمِلَها كَتَبتُها عَلَيهِ سَيِّئَةً واحِدَةً؛ خداى والا مى فرمايد: وقتى بنده من كار نيكى اراده كند و نكند آن را يك كار نيك براى وى ثبت كنم و اگر بكند ده كار نيك تا هفتصد برابر ثبت كنم و وقتى كار بدى اراده كند و نكند بر عهده او ثبت نكنم و اگر بكند يك كار بد بر عهده او ثبت كنم. (نهج البلاغه، خطبه 178)

اگر انسان همان اعمالی که در روزه فرض و واجب شده را به عنوان یک عمل بدون نیت انجام واجب انجام دهد، هر چند که از برخی از فواید امساک و روزه بهره مند می شود، ولی از آثار کامل دنیوی آن نیز بهره مند نخواهد شد، چه رسد که از آثار اخروی آن بهره مند گردد. انجام حرکات نمایشی چون نماز همراه با خواندن و گفتن کلماتی تنها یک نرم و ورزش خواهد بود، اما این نیت نماز است که نماز را نماز می سازد و تاثیرات مثبت آن را بر شخص و شخصیت در دنیا و آخرت به جا می گذارد، هر چند که انجام آن حرکات به حکم ورزش و نرمش، آثاری برای فاعل و کننده آن دارد.

در حقیقت از نظر اسلام، ارزش کارها بر اساس نیت هاست. این گونه است که: نیه المومن خیر من عمله ، نیت مومن بهتر از عملش دانسته شده است؛(فقه الرضا ، ص378) زیرا انسان با نیت خیر و خوب خود هر چند ناقص می تواند بهتر از آن چه انجام دهد، به کارش اعتبار و ارزش بخشد. با آن که مومن در پی کار خیر و نیک است، ولی گاه به اسبابی آن کار خیر وی کامل و تمام نیست، ولی نیت خیرش است که این کار نیک ناقص را به تمام و کمال می رساند و آثار و پیامدهای اخروی اش را نیز به همراه دارد.

در روایتی دیگر از پیامبر(ص) نقل شده که فرموده است: نيَّةُ الْمُؤمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نيَّةُ الْكافِرِ شَرُّ مِنْ عَمَلِهِ وَ كُلُّ عامِلٍ يَعْمَلُ عَلى نيَّتِهِ؛ نيت مؤمن بهتر از عمل او، و نيت كافر بدتر از عمل اوست و هر كس مطابق نيت خود عمل مى‏كند.(كافى، ج 2، ص 84 ، ح 2)

درباره نقش نیت در روایات مطالب بسیاری آمده است. از آن جمله می توان به این روایات اشاره کرد. پیامبر گرامی(ص) می فرماید: اَلنِّيَّةُ الحَسَنَةُ تُدخِلُ صاحِبَهَا الجَنَّةَ؛ نيت خوب صاحب خويش را به بهشت مى برد. (كنزالعمال، ج13، ص151، ح36472) از امام على عليه السلام روایت است که فرمود: وُصولُ المَرءِ إِلى كُلِّ ما يَبتَغيهِ مِن طيبِ عَيشِهِ وَأَمنِ سَرَبِهِ وَسَعَةِ رِزقِهِ، بِحُسنِ نيَّتِهِ وَسَعَةِ خُلقِهِ؛ آدمى با نيّت خوب و خوش اخلاقى به تمام آن چه در جستجوى آن است، از زندگى خوش و امنيت محيط و وسعت روزى، دست مى يابد. (كنزالعمال، ج10، ص143، ح28731)

امیرمومنان علی(ع) می فرماید: لا يَفوزُ بِالجَنَّةِ اِلاّ مَن حَسُنَت سَريرَتُهُ وَخَلُصَت نيَّتُهُ؛ به پاداش بهشت نمى رسد مگر آن كس كه باطنش نيكو و نيّتش خالص باشد. (غررالحكم، ج6، ص423، ح10868)

هم چنین پیامبر(ص) فرمود: قالَ اللّه  تَعالى: إِذا هَمَّ عَبدى بِحَسَنَةٍ وَلَم يَعمَلهاكَتَبتُهالَهُ حَسَنَةً فَإِن عَمِلَها كَتَبتُها لَهُ عَشرَ حَسَناتٍ إِلى سَبعِمِائَةِ ضِعفٍ وَإِذاهَمَ بِسَيِّئَةٍ وَلَم يَعمَلها لَم أَكتُبها عَلَيهِ فَإِن عَمِلَها كَتَبتُها عَلَيهِ سَيِّئَةً واحِدَةً؛ خداى والا مى فرمايد: وقتى بنده من كار نيكى اراده كند و نكند آن را يك كار نيك براى وى ثبت كنم و اگر بكند ده كار نيك تا هفتصد برابر ثبت كنم و وقتى كار بدى اراده كند و نكند بر عهده او ثبت نكنم و اگر بكند يك كار بد بر عهده او ثبت كنم. (نهج البلاغه، خطبه 178)

پیامبر هم چنین فرمود: ما اَسَرَّ عَبْدٌ سَريرَةً اِلاّ اَلْبَسَهُ اللّه‏ُ رِداءَها اِنْ خَيْرا فَخَيْرٌ وَ اِنْ شَرّا فَشَرٌّ؛ هيچ كس نيتى را در دل پنهان نمى‏كند، مگر اينكه خداوند آن نيت را (در رفتار و كردار او) همانند لباس ظاهر مى‏كند، با نيت خوب ظاهر خوب و با نيت بد ظاهر بد خواهد داشت.(كنزالعمّال، ح 5275)

امام کاظم (ع) می فرماید: كَما لا يَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَيَّةِ فَكَذلِكَ لا يَقومُ الدّينُ اِلاّ بِالنِّيَّةِ الصّادِقَةِ وَ لا تَثْبُتُ النِّيَّةُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛همان گونه كه قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام ديندارى هم تنها به نيّت پاك است و نيّت پاك، جز با عقل حاصل نمى‏شود.(تحف العقول، ص 396)

اصولا هر انسان عاقلی وقتی کاری را انجام می دهد، نیت و قصد از انجام آن دارد. این قصد که عامل و انگیزه درونی و دافع به سوی انجام آن کارست، همان نیت است. از این رو، ارتباط نیت با قصد باطنی و قلبی که دافع عمل است، ارتباط تنگاتنگ است و آن چه بر زبان می آید، بیانی از نیت درونی است نه خود نیت؛ زیرا نیت همان خواسته و قصد باطنی و قلبی می باشد. این نیت درونی و باطنی برای انجام آن عمل و قصدی که از آن دارد، نیت همان شخص را شکل می بخشد.

اخلاص، نیت خدایی شدن

چنان که گفته شد، انسان در دنیا در حال شدن است و این شدن های انسانی با نیت و اعمال تحقق می یابد. بر اساس آموزه های قرآنی و اسلامی، این شدن و صیرورت می بایست به قصد و نیت خدایی شدن انجام گیرد؛ زیرا خداوند برای آفرینش هستی و انسان، فلسفه و هدفی را بیان کرده است که آن متاله و ربانی شدن انسان و قرار گرفتن در مقام خلافت الهی است. بر این اساس، همه آموزه های عقلانی و وحیانی، مسیری را نشان می دهد که انسان بتواند متاله و خدایی شود و مظهر تمام و کمال ربوبیت الهی قرار گیرد و خلافت الهی را بروز دهد.

آن چه از نظر عقل و شریعت به عنوان حسن و نیک دانسته و شناخته شده، کارهایی است که انسان را خدایی می کند و آن چه از نظر عقل و شریعت به عنوان قبیح و زشت معرفی شده ، کارهایی است که انسان از خدایی شدن باز می دارد و دور می سازد.

انسان ها می بایست همواره شدن های کمالی به شکل تمامیت آن را در نظر داشته باشند. این همان چیزی است که ما از آن به اخلاص در نیت تعبیر می کنیم. به این معنا که اگر برای هر کاری فواید و آثار چندی باشد، انسان می بایست تنها قرب الهی یعنی خدایی و متاله شدن را در نظر گیرد و فواید و آثار جنبی شخص را وسوسه نکند و یا متوجه خود نسازد. هر چه انسان هدف اصلی را در نظر گیرد، از اخلاص کامل تر و بهتری برخوردار خواهد بود و به همان اندازه اگر غیر خدا و متاله شدن را در نظر گیرد، از اخلاص دور شده و به ریا، شرک و کفر و مانند آن دچار می شود.

نیت کامل وتمام نیت خالص است. از این روست که مخلصین تنها کسانی هستند که از همه آثار عمل خویش بهره می برند؛ زیرا مقصد و مقصود خویش را در هر کاری خداوند و خدایی شدن قرار می دهند. اینان کسانی هستند که دستور الهی را انجام داده و بر اساس فلسفه آفرینش و صراط مستقیم او عمل می کنند. خداوند می فرماید: و ما امروا الا لیعبدوالله مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلوة و یوتو الزكوة و ذلك دین القیمة ؛ در حالى كه دستورى را دریافت نكرده بودند جز این كه با كمال خلوص به آیین توحید، خدا را پرستش كنند، نماز را بر پا دارند و زكات بدهند، این است آیین راستین.(بینه ، آیه 5)

بنابراین، اخلاص در دین به معنای حرکت در مسیر خدایی شدن با انجام این کارهایی است که خداوند آن را صالح اعمال و اعمال نیک دانسته و معرفی کرده است. اصولا دین با این خلوص به دست می آید و انسان دین دار واقعی کسی است که خدا را مقصد و مقصود خود قرار دهد. از این روست که می فرماید:الا لله الدین الخالص؛ آگاه باشید که دین خالص برای خداست(زمر ، آیه 3) به این معنا که مقصد خالص می بایست خداوند باشد و انسان در این سبک زندگی که از آن به دین یاد می شود، خدا را قصد کند و خدایی شدن را در نظر گیرد.

از این روست که در تعریف اخلاص گفته اند که اخلاص سرّى الهى است كه تنها در قلب بندگان محبوب الهى قرار مى‌گيرد.(مجمع‌البيان، ج‌1‌ـ‌2، ص409) چرا که تنها بندگان محبوب الهی هستند که تنها خداوند را مقصد و مقصود قرار داده و از همین دنیا خداوند و خداوند شدن را منظور داشته اند. این گونه است که در آخرت ظهور این معنا به شکل نظر به خداوند تجلی می یابد: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ. إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ( قیامت، آیات 21 و 22)

این خصلت خلوص آن چنان اهمیت دارد که خداوند پيامبران بزرگ خويش را با اين صفت ستوده است (مريم، ص 51) و آن را سبب عدم سلطه شيطان بر ایشان معرفى مى‌كند (ص، آیه 83)

ناگفته نماند که كلمه اخلاص از ريشه خلص به معناى پيراستن از آميختگى و برگزيدن مى‌باشد.(لسان العرب، ابن منظور، ذیل واژه خلص) و حقيقت آن، بيزارى از غير خدا است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه) بنابراین، اگر کسی به جای آن که خدا را مقصد و مقصود سیر و کارهایش قرار دهد، هر چیز دیگری را مقصد نیت خویش قرار دهد، از خلوص واخلاص بیرون رفته است. از این روست که اهل اخلاص تنها خداوند را منظور حرکت و سیر و کار خویش قرار می دهند و خداوند در وصف آنان در قیامت بیان می کند که ایشان هیچ توجهی به غیر خدا نداشته و تنها به خداوند نظر می دارند(قیامت، آیات 21 و 22) چرا که حتی بهشت با همه زیبایی هایش برای آنان مقصد نهایی و واقعی نیست، زیرا وقتی به بهشت آفرین می نگرند دیگر بهشت برای آنان ارزشی ندارد. از این روست که در بهشت هستند ولی ناظر به بهشت آفرین می باشند و سرور و نضرت ایشان به سبب این نظر به خداوند و بهشت آفرین می باشد.

شاعر از این مقام می سراید:

گر مخیر بکنندم به قیامت که چه خواهی

دوست ما را و همه جنت و فردوس شما را

امیرمومنان (ع) نیز در این باره می فرماید: گروهی خدا را به امید بخشش پرستش کردند که این عبادت بازرگانان است؛ گروهی او را از روی ترس عبادت کردند که این عبادت بردگان است؛ و گروهی خدا از روی سپاس گزاری پرستیدند که این عبادت آزادگان است.

این مقام اخیر مقام محبوبان و مخلصان است که تنها مقصد هر عملی را خداوند و خدایی شدن خود قرار داده اند. از این روست که خداوند تنها عملی را ارزش مند می شمارد که با خلوص و اخلاص همراه باشد. اگر کار نیکی انجام می گیرد می بایست نیت نیک شخص خداوند باشد و این که شخص با این عمل به خداوند تقرب جوید و خدایی شود و اسمای سرشته در ذات خویش را فعلیت بخشد.(بقره ، آیه 112؛ نساء، آیه 125؛ آل عمران، آیات 162 و 163؛ اسراء، آیه 82؛ لقمان، آیه 22)

بر اساس آیه 22 سوره لقمان، راه مطمئن به حقیقت و خدایی شدن، اخلاص است. به این معنا که از همه چیز بگریزد و به سوی خداوند فرار کند ، هر چند که آن چیز بهشت باشد؛ زیرا نضرت و سرور واقعی خدایی شدن است و نگاه به خداوند و نظارت اوست. پس با اخلاص از هر آن چه غیر خداست باید گریخت.(ذاریات، آیه 50)

در آیات قرآنی به مساله اخلاص به عنوان یک سر بزرگ اشاره و توجه داده شده است. اگر کسی بخواهد مفهوم واقعی اخلاص را درک کند، می بایست حقیقت فلسفه آفرینش یعنی خدایی شدن را درک کند و خدا را مقصد هر عمل نیک و خیر خویش قرار دهد و هر چیز دیگر حتی بهشت را به عنوان مقصد در نظر نگیرد. این تنها گوشه ای از حقیقت اخلاص بود که از آیات بیان شده است.