ابزارهای تبلیغ در اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

تبلیغ به معنای رساندن کامل یک پیام به مخاطب، ابزارهای مناسبی را می طلبد که آموزه های اسلامی به آن اشاره دارد. همان گونه که یک پیام می بایست از نظر محتوا بهترین و از نظر پیام رسان نیکوترین باشد از نظر ابزارهای تبلیغی نیز می بایست بهترین ها مورد استفاده قرار گیرد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا ابزارهای تبلیغ و چگونگی استفاده از آن را در تبلیغ اسلام بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ابزارهای متنوع در تبلیغ

تبلیغ از واژه بلوغ گرفته شده است. بنابراین معنای تبلیغ این خواهد بود که یک پیامی به مخاطب آن با ابزارهای مناسب رسیده شود. کودکان از گریه و برخی از آواها برای رساندن پیام هایی چون گرسنگی، تشنگی، درد و سوزش، خواب و مانند آن استفاده می کنند. توجه و دقت در آواهای کودکان می تواند ما را با زبان خاص کودکان آشنا کرده و به نیازهای آنان پاسخ مناسبی دهیم.

با توجه به این که مخاطبان یک پیام متعدد هستند می بایست با توجه به درک و فهم، زمان، مکان، شرایط و موانع موجود، ابزارهای مناسبی را شناسایی و به کار گرفت. هم چنین تنوع پیام ها خود عاملی برای لزوم انتخاب ابزارهای خاص است؛ چرا که همه نوع پیام ها را نمی توان از یک ابزار ارایه کرد. به عنوان نمونه یک پیام اخلاقی را می توان از طریق ابزارهای رفتاری و کلامی و مانند آن به گوش مخاطب رسانید، ولی باید توجه داشت که بهترین ابزار همان است که هم در اختیار پیام رسان و مبلغ است و هم مخاطب و شنونده پیام می تواند آن را بفهمد و با آن ارتباط پیدا کند. به عنوان نمونه اگر بخواهیم یک پیام اخلاقی را از طریق نقاشی به دیگران برسانیم می بایست مخاطب ما نیز با نقاشی آشنایی داشته و از رمز و راز تصاویر آگاه باشد. هم چنین اگر بخواهیم یک پیام را طریق داستان، رمان، عکس، فیلم و مانند آن به مخاطب برسانیم باید توجه داشته باشیم که هر مخاطبی یک با یک ابزار کنار می آید و هر پیامی ابزار خاص خود را می طلبد.

1. نقش گفتار در تبلیغ: یکی از مهم ترین ابزارهای پیام رسانی، گفتار است که از آن به جادوی کلام نیز تعبیر می شود. با نگاهی گذرا به افراد با نفوذ در هر جامعه ای معلوم می شود کسانی که از جادوی کلام به برده اند، توانسته اند پیام های حتی ضد اخلاقی را به مخاطب بقبولانند و آنان را با خود همراه سازند. بیش ترین پیام های ضد اخلاقی را در بهترین شعرهای می توان یافت. از این روست که شعر و سحر با هم آمیخته است. البته همه اشعار و سخنان این گونه نیستند. با این همه کسی نمی تواند منکر جادوی کلام شود. پیامبر(ص) می فرماید: إنَّ مِنَ البَيانِ سِحرا ، ومِنَ العِلمِ جَهلاً ، ومِنَ الشِّعرِ حُكما ، ومِنَ القَولِ عِيّا ؛ برخى از گفتارها سِحر و برخى از علم ها نادانى و برخى از اشعار ، حكمت و برخى از سخنان، درماندگى اند. (الجعفريّات : ص ۲۳۰) امیرمومنان علی(ع) نیز درباره جادوی کلام می فرماید: بسا گفتار كه اثرگذارتر از تيرهاست.( غرر الحكم : ج ۴ ص ۶۹ ح ۵۳۲۲) از نظر آن حضرت(ع) کلام نافذتر از قدرت و برنده تر از شمشیر است.(نگاه کنید: نهج البلاغة: الحكمة ۳۹۴، غرر الحكم : ج ۴ ص ۵۶ ح ۵۲۷۲ و ح ۵۲۷۳) در تاثیر کلام در پیام رسانی همین بس که خداوند آن را به عنوان نعمت بزرگ یاد می کند که به انسان تعلیم داده است.(رحمن، آیات 1 و 2) و هم چنین پیامبران را با این سلاح مهجز کرده است تا پیام رسان خداوند باشند.(طه، آیه 25؛ و نیز الكافي : ج ۸ ص ۱۴۸ ح ۱۲۸) امام صادق(ع) در این باره می فرماید: هيچ عبادتى بر اعضا ، سبُك بارتر و در نزد خدا از جهت منزلت و قدر ، برتر از سخن گفتن در راه رضايتِ خداوند و براى خاطر او و انتشار نعمت هاى ظاهرى و باطنى اش در ميان بندگانش نيست . آيا نمى نگرى كه خداوند عز و جلميان خود و پيامبرانش ، و همچنين ميان پيامبران و امّت ها تنها از راه گفتار، از مفاهيمى پرده بر مى دارد كه جزء دانش مكنون او و وحى پنهان اوست كه با آنان در ميان گذاشته است ؟ بنا بر اين ، ثابت مى شود كه گفتار ، برترين ابزار و لطيف ترين عبادت است .( بحار الأنوار : ج ۷۱ ص ۲۸۵ ح ۳۹)
2. موعظه: البته موعظه از زیر مجموعه کلام است، ولی باید توجه داشت که دانستن ابزارهای کلامی با جزئیات می تواند برای بهره گیری از آن ها بسیار مفید و سازنده تر و تاثیرگذارتر باشد. موعظه ، سخنی است که صرفا به منظور تسكين شهوات و هواهاى نفسانى بیان می شود و بيشتر جنبه منع و باز داشتن دارد. برخی گفته اند که موعظه ، سخنانى است كه موجب نرمى و رقّت قلب بشود. منع مردم از هواپرستى و شهوترانى و رباخوارى و رياكارى و تذكّر مرگ و قيامت و نتايج اعمال در دنيا و آخرت ، از مصادیق موعظه است. (ده گفتار ، مرتضى مطهّرى ، ص ۲۳۷ ـ ۲۳۸) خداوند درباره این ابزار پیام رسانی در آیه 57 سوره یونس می فرماید: «اى مردم ! به يقين براى شما از جانب پروردگارتان اندرزى ، و درمانى براى آنچه در سينه هاست ، و ره نمود و رحمتى براى گروندگان آمده است» از عیسی (ع) نقل است که موعظه را مصداق بارز ابلاغ یعنی پیام رسانی کامل می داند. ایشان می فرماید: آن كس كه اندرز داد ، پيام را ابلاغ كرد و آن كه پند گرفت ، رستگار شد .( الأمالي للصدوق : ص ۶۵۰ ح ۸۸۴) در تاثیر موعظه همین بس که آن را حیات دل(غرر الحكم : ج ۱ ص ۸۵ ح ۳۲۱) ، صیقل دهنده جان ها و صفای دل ها(غرر الحكم : ج ۱ ص ۳۵۷ ح ۱۳۵۴ )، زدودن پرده غفلت ها(غرر الحكم : ج ۳ ص ۲۰۰ ح ۴۱۹۱)، بیدار کننده خفتگان (غرر الحكم : ج ۳ ص ۳۲۲ ح ۴۵۸۸)و مانند آن دانسته اند.
3. خطابه: از دیگر زیر مجموعه ابزار کلام، خطابه است. خطابه ، صناعت است و جنبه فنّى و هنرى دارد و به علاوه ، هدف از آن ، تحريك احساسات و عواطف به نحوى از انحا است، البته اگر هدف خطابه را مطلقِ اقناع بدانيم ، وعظ و موعظه هم قِسمى از خطابه است . به هر حال ، موعظه در جايى گفته مى شود كه كلماتى و جمله هايى به منظور باز داشتن و منع و تسكين شهوت و غضب ، در مواردى كه لازم است تسكين داده شود ، القا گردد . راغب اصفهانى مى گويد : «الوَعظُ زَجْرٌ مُقْتَرِنٌ بِالتَّخويفِ» ؛ يعنى موعظه ، منعى است كه مقرون به بيم دادن باشد ؛ يعنى به بيم دادن از عواقب كار . خطابه ، اقسامى دارد : ممكن است حماسى و جنگى باشد ، ممكن است سياسى باشد ، ممكن است قضايى باشد ، ممكن است دينى و اخلاقى باشد . گاهى به منظور تحريك حسّ سلحشورى و سربازى است كه در جنگ ها و ميدان هاى مبارزه ايراد مى شود ؛ گاهى به منظور آشنا كردن مردم است به حقوق سياسى و اجتماعى شان ، و گاهى به منظور بر انگيختن حس ترحّم است ، مثل خطابه هايى كه احيانا وكلاى دادگسترى براى جلب ترحّم قُضات نسبت به مجرم و محكومى ايراد مى كنند و براى تخفيف جرم و استرحام ، كوشش مى كنند . گاهى خطابه ، به منظور تحريك و بيدار كردن شعور دينى و اخلاقى و وجدانى مردم است (ده گفتار ، مرتضى مطهّرى ، ص ۲۳۷ ـ ۲۳۸) . خداوند در آیه 20 سوره ص، خطابه را به عنوان فصل الخطاب معرفی می کند که به معنای كلامِ فيصله دهنده است.
4. شعر: این نیز زیر مجموعه ابزار کلام است. البته بر اساس آموزه های قرآنی شعر را بیش تر کسانی به کار می برند که قصد نوعی جادوگری و سحر کلامی را دارند. از این روست که خداوند در آیه 224 سوره شعراء پیروان شاعران را اهل گمراهی و غی معرفی می کند؛ زیرا کلام زیبا و فریبنده ای که محتوای زشت را زیبا کرده و به خورد بیماردلان می دهد و آنان را همراه خود می کند. البته برخی از اشعار برخاسته از حکمت است که از جمله آن ها اشعار مولوی و حافظ و سعدی است. پیامبر(ص) می فرماید: برخى از گفتارها سِحر ، و برخى از اشعار ، حكمت اند.( بحارالأنوار : ج ۷۱ ص ۴۱۵ ح ۳۶ ) آن حضرت هم چنین اشعار حکمت آمیز و حماسی را مانند تیرهایی می داند که به سوی شیاطین و کفار افکنده می شود؛ عبد الرحمان بن كعب بن مالك می گوید: پدرم به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : خداوند عز و جل در باره شعر ، آن چيزى را كه – لازم بوده – فرو بفرستد ، فرو فرستاده است ؟ فرمود : «مؤمن ، با شمشير و زبانش جهاد مى كند . سوگند به آن كه جانم به دست اوست ، شعرى كه با آن ، با آنان مبارزه مى كنيد ، مانند تيرى است كه به سوى آنان مى افكنيد» .( السنن الكبرى : ج ۱۰ ص ۴۰۴ ح ۲۱۱۰۸) امام صادق(ع) در تشویق بهره گیری از شعر در جنگ نرم علیه دشمنان می فرماید: هر كس در باره ما يك بيت شعر بگويد ، خداوند متعال براى او خانه اى در بهشت بنا مى كند .( بحارالأنوار : ج ۲۶ ص ۲۳۱ ح ۳ ) آن حضرت(ع) حتی جایگاه شاعران موحد مجاهد حکیم را چنان بالا می برد که می فرماید: هيچ كس در باره ما يك بيت شعر نمى سرايد ، مگر آن كه مورد تأييد روح القدس قرار مى گيرد.( همان حدیث 4)
5. گفت و گو و مناظره: از نیز یکی از روش های تبلیغی در چارچوب ابزار تبلیغ زبانی است. ابو خالد كابلى می گوید: ابو جعفر صاحبُ الطاق را در حالى ديدم كه در روضه (ميان منبر و قبر پيامبر صلى الله عليه و آله ) نشسته و مردم مدينه ، [گويى] لباس هاى او را [مى كشند و ]پاره مى كنند و او پيوسته مى چرخد و پاسخ آنان را مى دهد و آنان از او سؤال مى كنند . به او نزديك شدم و گفتم : امام صادق عليه السلام ما را از سخن گفتن (مناظره) باز داشته است . گفت : آيا به تو فرموده تا اين را به من بگويى ؟ گفتم : نه ؛ امّا ايشان به من فرمان داده تا با هيچ كس سخن نگويم . صاحب الطاق گفت : پس برو و از آنچه امام عليه السلام به تو فرمان داده ، اطاعت كن . من نزد امام صادق عليه السلام رفتم و ماجراى صاحب الطاق و آنچه به او گفتم و سخن او ـ كه به من گفت : «برو و آنچه امام به تو فرمان داده ، اطاعت كن» ـ ، همه را براى امام ، بازگو كردم . امام صادق عليه السلام لبخندى زد و فرمود : «صاحب الطاق با مردم سخن مى گويد و گاه مى گويد و گاه چون مرغ مى پرد و گاه مى نشيند ؛ امّا اگر كلام تو را قطع كنند ، نمى توانى بپرى !»( رجال الكشّي : ج ۲ ص ۴۲۴ ح ۳۲۷ ) از این روایت به دست می آید که هر کسی نمی تواند از این ابزار استفاده کند، چنان که بهره گیری از روش های دیگر در ابزار کلامی نیز اختصاص به کسانی می یابد که بتوانند به درستی از آن ها بهره گیرند؛‌ زیرا برخی ناتوان از شعر گفتن هستند و اگر در این امر وارد شوند نه تنها حکمیانه شعر نمی سرایند بلکه ممکن است تصویر غلطی را ارایه دهند. در خطابه و موعظه نیز این گونه است. طیار می گوید: به امام صادق عليه السلام گفتم : باخبر شدم كه مناظره و جدال با مردم را ناپسند مى شماريد ؟ فرمود : «گفتگوى مثل تو را با مردم ، ناپسند نمى شمارم . [بارى ،] كسى كه وقتى مى پَرَد ، نيك مى نشيند و وقتى مى نشيند ، نيك مى پَرَد ، هر كس كه چنين باشد ، ما از مناظره كردن او كراهت نداريم» .( بحارالأنوار : ج ۲ ص ۱۳۶ ح ۳۹ )
6. قلم و نگارش: از دیگر ابزارهای مهم تبلیغی، بهره گیری از هنر نگارش و قلم است. خداوند در آیه نخست قلم به آن سوگند می خورد که بیانگر عظمت قلم در میان ابزارهای بیانی و تبلیغی و اطلاع رسانی است. امیرمومنان علی(ع) آن را از ویژگی ها و نشانه های خردمندان دانسته و می فرماید: عُقولُ الفُضَلاءِ في أطرافِ أقلامِها؛ عقل هاى برجستگان ، در نوك قلم هاى آنهاست .( غرر الحكم : ج ۴ ص ۳۶۵ ح ۶۳۳۹) آن حضرت (ع) حتی گاه نوشتار را برتر از فرستادگانی می داند که می خواهند پیامی را به مخاطبی برسانند. ایشان می فرماید : فرستاده تو ، نشان دهنده اندازه انديشه توست ، و قلمت ، از آن كه درباره ات سخن بگويد ، رساتر است(غرر الحكم : ج ۴ ص ۱۰۰ ح ۵۴۳۷) همین امر به سادگی می توان از کتب الهی چون تورات، انجیل و قرآن دریافت که خداوند پیام هایش را با آن که فرستادگانی برتر و توانا و دارای همه فضایل پیام رسانی بودند، به شکل مکتوب فرستاده است.
7. دیگر ابزارهای تبلیغی: از دیگر ابزارهای تبلیغی می توان به قصه اشاره کرد، البته قصه داستانی است که ریشه در واقعیت دارد. همه قصه های قرآنی به سبب ویژگی های بیانی و واقع بینی و حقیقت گرایانه است نیکوترین قصه ها هستند. البته برخی داستان های ساختگی دارای اهداف حکمیانه را نیز جزو این ابزار می دانند، ولی باید دانست که این ها ابزارهای اصلی تبلیغی نیستند، زیرا به هر حال نمی تواند همه حقایق را تبیین کرده و پیامی را به طور کامل ابلاغ نماید. پس ازابلاغ کامل پیام رنج می برد. همین مشکل را فیلم ها و رمان ها دارند. پس تفاوت میان قصه های قرآنی با دیگر قصه ها در همین است که عینی و واقعی نیستند و تنها گوشه های از واقعیت ها و حقایق را گرفته و نمی توانند یک پیام را به طور کامل برسانند. اما با این همه قصه های واقعی قرآنی در حد کمالی و احسن آن یک ابزار پیام رسانی و قصه ها و فیلم ها و رمان ها در حد ناقص می تواند برخی از پیام ها را برساند.

سخن درباره ابزارهای تبلیغ از نظر آموزه های قرآنی بسیار است ولی به همین میزان در این نوشتار بسنده می شود.