هيچ ترديدي نيست كه علم شهودي الهي همه آفريده ها را دربرمي گيرد و اين علم به شكل احاطي مي باشد، چنان كه به شكلي بسيار دقيق و لطيف همه ابعاد و سطوح و مراتب را دربرمي گيرد و چيزي از آفريده ها و حالات و صفات آن ها بيرون از دايره اين علم قرارنمي گيرد.
براين اساس، سخن گفتن از موارد علم الهي، بيهوده مي نمايد، ولي از آن جايي كه قرآن به برخي از موارد علم الهي كه بيش از صد مورد مي باشد، توجهي خاص دارد، نويسنده بر آن شد تا با نگاهي به اين موارد خاص و مذكور در قرآن، رابطه آنها را با زندگي بشر ارزيابي و تحليل نمايد. پرسشي كه نويسنده مطرح مي كند اين است كه چرا خداوند به انسانها نسبت به علم و آگاهي خود به اين موارد آگاهي مي دهد و آگاهي انسان نسبت به اين علم الهي چه نقش و تاثيري در زندگي و رفتارهاي او به جا مي گذارد آنچه در اين مطلب مي آيد بازخواني شماري از اين موارد و تحليل تاثير آن در باورها و رفتارهاي انسان است. اينك با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم:
هشدارها، عامل غفلت زدايي از بشر
انسان موجودي است كه بيشترين حوزه معلومات وي را علم حصولي و اكتسابي تشكيل مي دهد. اين بدان معناست كه معلومات و دانسته هاي بشر، تصاوير ذهني و يا مفاهيمي است كه سايه اي از حقيقت را آشكار مي كند و همواره علم آدمي به بيرون از خود و امور خارجي درهستي، علمي سايه گون و تصويري مات و خاكستري است؛ چرا كه منابع و ابزارهاي شناختي و معرفي بشر از جمله حواس و عقل نمي تواند ارتباط كامل و احاطي با چيزهاي بيرون از خود برقراركند و تنها ابعاد و يا گوشه اي از حقيقت بر او آشكار مي شود.
البته اين گونه نيست كه تمامي دانسته هاي بشر از قبيل علوم حصولي و تصاوير ذهني باشد، چرا كه انسان نسبت به وجود وحالات خود علم شهودي و حضوري دارد، چنان كه نسبت به برخي از چيزهاي خارجي نيز چنين حالتي در وي پديد مي آيد تااينگونه اتحاد و يگانگي ميان عالم و علم و معلوم ايجاد شود. براين اساس مي توان گفت كه گاه ميان انسان و چيزهاي خارجي ارتباطي خاص ايجاد مي شود و اتحاد ميان شاهد ومشهود تحقق مي يابد.
با اين همه، چنان كه گفته شد، بيشترين دانسته هاي بشري درحوزه علوم اكتسابي و حصولي دسته بندي مي شود و علوم شهودي و حضوري وي بسيار اندك مي باشد. اين درحالي است كه علم الهي نسبت به چيزها، علم شهودي است و اصولا علم حصولي براي خداوند تصور نمي شود.
مشكل اساسي انسان اين است كه علوم حصولي هرچند دانش هاي ارزشمند و تصاويري از حقايق بيروني و خارجي است، ولي نواقص موجود در اين علم، آدمي را در حالتي از جهل و غفلت قرار مي دهد، زيرا مردمان تنها قادر به شناخت سطحي از سطوح و لايه اي از لايه هاي آن چيز مي باشند و آن سطح قابل دسترسي براي بشر نيز همين سطح مادي و ظاهري آن مي باشد. اين گونه است كه چيزها درنظر آدمي به شكل پديده هاي جدا از يكديگر به نظر مي آيند. اين بدان معنا خواهدبود كه انسان ناتوان از درك درست ارتباط مستقيم وتاثيرگذار ميان پديده ها باشند، چنان كه ناتوان از درك ارتباط فقري ميان پديده ها و آفريدگار آن مي باشند.
به سخن ديگر، دانش انساني با خاستگاه علم حصولي، چيزها را پديده هاي صرف و محض مي يابد، اين در حالي است كه در واقعيت امر اين گونه نيست بلكه چنان كه قرآن تصوير مي كند، همه چيزها، آفريده ها و آيه هاي الهي هستند به گونه اي كه دمي نمي توانند بي آفريدگار معنا يافته و وجود داشته باشند. اين ارتباط ميان خدا و چيزهاست كه به آنان وجود مي بخشد و موجوديت آن ها را تضمين مي كند. امساك الهي كه در برخي از آيات آمده (نحل، آيه79 و نيز حج، آيه65 و زمر، آيه42 و ملك، آيه19) و يا فقر ذاتي موجود كه در برخي ديگر از آيات بدان اشاره شده است، (فاطر، آيه15) همه همان معناي آيه بودن و آفريده بودن را تأكيد مي كند؛ البته آفريده بودن چيزها به معناي استقلال آنها نيست، چرا كه آفريدگاري الهي بي پروردگاري او نيست و اين بدان معناست كه هيچ آفريده اي در هيچ يك از آنات وجود نمي تواند مستقل باشد و با ربوبيت الهي بقا نداشته باشد. از اين رو مي بايست تأكيد كرد كه همه آفريده ها در وجود و بقا نيازمند به خداوندگار خود هستند و دمي نمي توانند از وي مستقل شوند و استقلال از خدا براي موجودات هستي امري بي معنا و بلكه به معنا نيستي و نابودي است.
اما آن چه قرآن از رابطه فقر ذاتي آفريده ها با آفريدگار بيان مي كند، تنها براي مؤمنان واقعي معنا و مفهوم مي يابد و بيشترين مردم دچار غفلت از اين رابطه هستند، چرا كه علم حصولي و تصاوير ذهني از چيزها نمي تواند اين رابطه را شناسايي كرده و به انسان نشان دهد. اين جاست كه خداوند به اشكال مختلف مي كوشد تا اين غفلت را از انسان بزدايد و او را به حقيقت چيزهاي هستي آگاه كند. هشدارهاي الهي به اشكال گوناگون، تلاشي از سوي خداوند براي غفلت زدايي از بشر است تا دريابد كه آن چه به چشم ظاهر مي آيد تنها گوشه اي از حقيقت و جلوه اي خاكستري از حقيقت نوراني هر چيزي است كه همان خداوند مي باشد، چرا كه هستي با تمامي عظمت خود، نور خداوندي است و اگر انسان در تحليل رابطه موجودات با آفريدگار به اين ارتباط فقري عالم و آگاه شود، پيش از آن كه چيزي را ببيند خدا را پيش و پس و همراه آن خواهد ديد. به معناي ديگر، انسان چيزي جز نور الهي نمي بيند كه در همه چيزها ساري و جاري است و آن چه را به عنوان موجود مي ديديد در حقيقت سايه هاي آن نور وجود مي باشد. از اين رو گفته اند كه آن چه عارفان مي بينند خدا است و مگر غير از خدا چيزي در هستي ديده مي شود.
انسان هايي كه گرفتار علم حصولي هستند و به ظاهر چيزها مي نگرند، براي خود و ديگر چيزها اصالت و استقلال تصور مي كنند و آن ها را پديده هايي جدا از خدا و بي نياز در وجود از او مي يابند و هنگامي كه به خود مي نگرند از شرافت خود مبهوت مي شوند و گرفتار خودستايي مي شوند (نجم، آيه32) و به جايي مي رسند كه انسان محوري به جاي خدا محوري در زندگي اجتماعي و دنيوي آنان مي نشيند و خود را بي نياز از خدا و آموزه هاي وي مي يابند و با محوري بخشيدن به خود و نيز كرامت و شرافت بخشي به فردگرايي، همه هستي را با محوريت خود تحليل مي كنند و اين گونه غرق در شهوات مادي مي شوند.
مواردي از علم خدا
چنان كه گفته شد، علم الهي به همه هستي است و هيچ چيزي بيرون از دايره علم احاطي خداوند نيست، با اين همه خداوند در آيات قرآني بر مواردي از علم خود تأكيد كرده است. اين موارد بيش از صد مورد مي باشد كه در اين جا به بخشي از آن ها اشاره مي شود تا پس از آن تحليل شود كه اين موارد چرا مورد توجه خدا در قرآن قرارگرفته است و بر آن تأكيد شده است.
علم برآينده افراد از نسل بشر و فرشتگان
خداوند در آيه24 سوره حجر از علم احاطي خود بر همه افراد آينده از نسل بشر تأكيد مي كند و در آيات 26 و 28 سوره انبياء حتي دايره آن را گسترش داده و از علم خود به آينده فرشتگان نيز سخن به ميان مي آورد.
علم به عملكرد انسان
در آيه255 سوره بقره و 76 سوره حج و 34 سوره لقمان، علم خود را به عملكرد انسان در آينده مورد گوشزد قرار مي دهد و در همان حال بيان مي دارد كه آدمي از آينده كار خود ناآگاه است. به اين معنا كه خداوند نسبت به آينده آدمي و كارهايش علم و آگاهي كامل دارد در حالي كه آدمي خود از آينده كار خود بي خبر مي باشد.
علم به اجل انسان ها و امت ها و…
از ديگر موارد علم الهي كه مورد تأكيد قرار گرفته مي توان از علم خداوند به اجل انسان ها و امت ها (انعام، آيه 2 و حجر، آيات 4 و 5 و عنكبوت، آيه 5) و علم همه جانبه و برتر خداوند نسبت به انسان ها (آل عمران، آيات 15 و 20)، علم خداوند به اسرار و رازهاي نهفته در درون و انديشه هاي قلبي انسان ها (بقره، آيات 77، 235 و 255 و آل عمران، آيات 29 و 118 و 119 و آيات بسيار ديگر)، علم الهي به تمامي اعمال خير و نيك انسان ها (بقره، آيات 197 و 215 و 217 و 273 و آيات ديگر)، احاطه علمي خداوند به افتادن دانه ها در دل خاك تيره (انعام، آيه 59)، علم الهي به افتراها و تهمت (نحل، آيه 103 و نور، آيات 11 تا 19)، القائات شيطاني (حج، آيه 52) نام امامان پيش از آفرينش و خلقت (بقره، آيات 30 تا 33 و تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 54 حديث 87)، تمام مراحل بارداري زنان (رعد، آيه 8 و فاطر، آيه 15)، انفاق ها و بخشش هاي پيدا و نهان (بقره، آيات 261 و 265 و 267 و 270 و 273 و آيات ديگر)، ايمان و كفر انسان ها (نساء، آيه 25 و ممتحنه، آيه 10 و آيات ديگر)، تاثير اسباب نظام هستي (بقره، آيه 255 و الميزان، ج 2، ص 332)، تغيير سرنوشت هر قوم بر اثر دگرگوني و نوع رفتار و عملكرد آنان (انفال، آيات 52 و 53)، توطئه ها ونقشه هاي سري (نساء، آيه 108 و توبه، آيات 107 و 110 و محمد، آيات 20 و 26)، حالات انسان ها و دگرگوني رفتار و فرجام ايشان (نور، آيه 64 و روم، آيه 54)، خلف و عده (توبه، آيات 77 و 78)، خواسته هاي آدميان (انسان، آيه 30 و نساء، آيه 134)، رزق و روزي موجودات (هود، آيه 6 و عنكبوت، آيه 60)، عمر آدمي و كم و زياد شدن آن (آل عمران، آيه 145 و آيات ديگر)، مقدرات اشياء (حجر، آيه 21)، وسوسه نفس (ق، آيه 16) سخن به ميان آورد. اين موارد به خوبي نشان مي دهد كه چرا مورد توجه و تاكيد قرار گرفته است.
آثار علم انسان به مصاديق علم الهي
با نگاهي گذرا به همين فهرست كوتاه و عناوين اصلي درمي يابيم كه خداوند با تاكيد بر اين موارد خاص از علم خود، مي كوشد تا آدمي را از غفلت بيرون آورد و ايشان را نسبت به رفتارهاي آشكار و نهان خود هوشيار گرداند تا بي گدار به آب نزنند و گناه و جرمي را مرتكب نشوند كه در قيامت بازخواست الهي و عذاب دوزخ را به همراه داشته باشد.
اين كه آدمي از وسعت علم خدا آگاه شود و بداند كه علم خداوند مطلق، گسترده، شهودي، دقيق، لطيف است و بشر ناتوان از احاطه علمي بر علم خداوند مي باشد (بقره، آيه 255) و اين كه وسعت علم الهي، لازمه ربوبيت و پروردگاري اش تا اين گونه هر موجودي را به كمال شايسته و بايسته اش برساند (انعام، آيه 80 و اعراف، آيه 89) بي گمان رفتار خويش را بازسازي مي كند و به خود اجازه نمي دهد تا در برابر خداوند و در محضر خداوند گناهي مرتكب شود و يا رفتاري ريايي انجام دهد چرا كه خداوند بر سر و اخفي آگاه است و هيچ سطحي از سطوح وجودي و ابعادي موجودي بر او پوشيده نيست.
اقرار به علم الهي به مواردي از اين دست به معناي آن است كه انسان مي بايست همواره خود را مواظبت و مراقبت نمايد، چنان كه موجب مي شود تا خود را در يك امنيت همه جانبه احساس كند، چرا كه مي داند خداوند به همه امور وي آگاه است و دمي او را به حال خود وانمي گذارد، بنابراين روزي و رزق وي را تا زماني كه اجل وي در دنياست تامين مي كند و او را از بلايايي كه جانش را مي ستاند نگه مي دارد. اين گونه است كه توكل و اعتماد به خداوند در شخص افزايش و تقويت مي يابد و در زندگي خود را تحت خداوندي مي داند كه پروردگار اوست و او را همان گونه كه از همه جهت زير نظر و مراقبت دارد مي كوشد تا زمينه هاي رشد و بالندگي كمالي وي فراهم گردد. تدبر و تفكر در گستردگي و شمول علم خداوندي نسبت به همه حركات و موجودات (انعام، آيه 80) به معناي پذيرش ربوبيت مطلق الهي است و كسي كه ربوبيت مطلق خداوندي را باور داشته باشد به گونه اي ديگر رفتار مي كند كه در صورت جهل اين گونه رفتار نمي كرد، چرا كه خود را در محضر خداوند خبير و لطيف و بصير مي يابد و مي كوشد تا خطا و گناهي از وي سر نزند و از ديگر سو نسبت به از دست دادن چيزي اندوهگين و محزون نگردد و از آينده خود خوفناك و هراسناك نباشد، چرا كه نسبت به از دست داده، ربوبيت الهي را نسبت به خود مي بيند و نسبت به آينده پروردگاري اش را مي داند. بنابراين در همين دنيا به گونه اي رفتار مي كند كه اهل بهشت رفتار مي كنند.
به سخن ديگر از مهم ترين كاركردهاي علم آدمي به علم خدا بر هستي و خود اين است كه از گناه اجتناب مي ورزد (نساء، آيات 107 و 108) چنان كه از ظلم و ستم به ديگران (فاطر، آيات 37 و 38)، هواپرستي (نساء، آيات 135) سرمستي (انفال، آيه 47)، بدگويي (نساء، آيه 148) بخل ورزي (آل عمران، آيه 180)، اطاعت از دشمن و رابطه پنهاني با آنان (محمد، آيه 26) خيانت (نساء، آيت 107 و 108) فرار ازميدان جهاد (آل عمران، آيه 153) خودستايي (نجم، آيه 32) اجتناب مي كند، چرا كه خود را در محضر خداوند مي يابد و او را شاهد و ناظر بر افكار و اعمال و نيات خويش مي داند.
چنان كه همين علم و آگاهي نسبت به حضور در محضر خداوند موجب مي شود تا به خداوند اميد بسته (يوسف، آيه 83)، اطاعت همه جانبه از خداوند را در دستور كار خود قرار دهد(نور، آيه 53 و حجر، آيه 1) و به ايمان واقعي دست يابد (بقره، آيه 256) و به كارهاي نيك و خير چون انفاق تشويق شود (بقره، آيه 215 و آيات ديگر) و تقواي الهي را پيشه گيرد (بقره، آيه 231 و آيات ديگر) و بر خداوند توكل نمايد (اعراف، آيه 89 و آيات ديگر) و به رعايت حقوق ديگران (نساء، آيه 127)، عدالت(همان) و صبر (يوسف، آيه 83) بپردازد.
اين ها تنها نمونه هايي از بركات و آثار علم انسان به علم مطلق و شهودي الهي است كه در زندگي وي ظاهر مي شود و اجتماع نيز از اين علم و آگاهي وي سود مي برد، چرا كه وفاي به عهد (مائده، آيه 7 و توبه، آيات 77 و 78) و قيام خالصانه به عدالت و اجراي آن (مائده، آيه 8) و عفت و حيا مداري (نور، آيه 30) تنها بخشي كوچكي از رفتارهاي درست و راست چنين شخصي خواهد بود.
از اين روست كه خداوند در آيات پيش گفته و آيات بسيار ديگر به مواردي از علم خود توجه مي دهد تا هوشياري آدمي را برانگيزد و به او هشدار دهد كه در محضر خداوند است و انسان عاقل در محضر خداوندي كه آگاهي و عالم به پيدا و نهان و سر و خفي اوست نمي بايست گناه كند و يا به كارهاي بدگرايش يابد و يا از خداوند نوميد گردد و به خداوند قادر و توانا توكل نكنند و امور خويش را به وي تفويض ننمايد. در حقيقت اين شيوه اي تربيتي است كه خداوند در پيش گرفته و بسياري از مردم نيز از آن درس مي گيرند و به تصحيح و اصلاح رفتارهاي خويش مي پردازند.
