آداب نیایش و زیارت از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نیایش و دعا چنان از اهمیت و ارزش برخوردار است که خدا اعتنا و توجه به مردم را در سایه دعا دانسته است و اگر دعا نبود خدا هیچ اعتنایی به مردم نمی کرد و هر تقدیری که در ازل برای هر کسی رقم خورده بود، تحقق می یافت و هیچ تقدیری تغییر نمی کرد؛ در حالی که با دعا و نیایش به درگاه خدا، خدا به شخص چنان توجه و اعتنا می یابد که تقدیرات در «ام الکتاب» به دست خدایی که حاکم بر مشیت ها و تقدیرات است، تغییر می کند و به اراده الهی و محو و اثبات در ام الکتاب حتی شقاوت به سعادت تبدیل می شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان برای آن که بتواند در آسان ترین و ساده ترین راه، حاجات خویش را بخواهد و مورد عنایت الهی قرار گیرد، می بایست از وسیله مناسب بهره برد که توسل به معصومان(ع) است. بنابراین، زیارت آنان یکی از راه های آشنایی با آنان و توسل به ایشان در هنگامه نیایش و دعا است. اما پرسشی که مطرح است که ما چه، چرا و چگونه بخواهیم؟ نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، به این پرسش ها پاسخ داده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

دعا و نیایش دریچه ای به ملکوت الهی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عالم امر، عالم قبل خلقت است؛ زیرا عالم امر غیر از عالم خلق است؛ خدا در عالم امر پیش از «برء» و خلق چیزی برای هر چیزی مقدراتی قرار داده تا بر اساس آن خلق شده و مسیری کمالی خودش را تحت ربوبیت خدا بپیماید.(اعراف، آیه 54؛ حدید، آیات 22 و 23)

از نظر قرآن، مخلوقات در عالم خلق بر اساس همان برنامه تعیین و مقدر شده در عالم امر حرکت می کنند؛ البته انسان و جن به سبب داشتن اراده و حق انتخاب آزاد و مختار در محدود مشیت حکیمانه الهی که از آن به «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ بَلْ منزله بین المنزلتین» یا «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ بَلْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ»(بحارالانوار، ج 5، ص 5) یاد می شود، می تواند نه تنها تغییر در سرنوشت و تقدیر خویش ایجاد کند، بلکه در آن تبدیل ایجاد کرده و شقاوت را به سعادت یا سعادت را به شقاوت تبدیل کند. در حقیقت این اعمال آدمی است که چنین تغییر و تبدیلی را در سرنوشت ایجاد می کند.

البته از نظر قرآن، سعادت برای همه انس و جن نوشته شده است؛ زیرا خدا برای همگان نه تنها همه امکانات سعادت را اعطا کرده ، بلکه نرم افزار هدایتی در درون انسان قرار داده که توانایی شناخت حق و باطل و مصادیق آن را داشته و به حق و مصادیق آن گرایش و از باطل و مصادیق آن گریزش دارد؛ اما انسان به سوء اختیار خویش با رفتارهایی مبتنی بر شهوت و غضب و هواهای نفسانی متأثر از وسوسه های شیطانی، فطرت خویش را دفن و دسیسه می کند و شقاوت را به سوء اختیار برای خویش انتخاب می کند.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 10؛ بقره، آیات 7 تا 15)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان در طول هر سالی با اعمال خویش تقدیر سال آینده خویش را رقم می زند. این تقدیر می تواند شامل حتی تاجیل یا تعجیل در مرگ باشد؛ زیرا غیر از اجل مسمی، اجل معلقی نیز است که مبتنی بر اعمال انسانی است. هر ساله در شب قدر بر اساس جمع بندی اعمال است که در سال دیگر مقدراتی برای انسان رقم می خورد.

از نظر قرآن، اعمال انسانی می تواند تاثیرات شگرفی در سرنوشت انسان در دنیا و آخرت و ابدیت او به جا گذارد؛ زیرا همه چیز در گرو و رهن اعمال انسانی است. از جمله اعمال انسانی، ایمان و دعا است؛ این دو عمل نقش بسیار به سزایی در سعادت انسان دارد. از نظر قرآن، دعای مومن می تواند چنان تاثیر در زندگی فردی و جمعی بگذارد که هیچ چیزی در سطح آن نیست؛ زیرا دعا و نیایش دریچه ای به سوی عالم ملکوت و عالم امر است. وقتی کسی دعا می کند، می تواند از خدا بخواهد تا سرنوشت او را از بد به خیر تبدیل کند؛ زیرا ام الکتاب که در عالم امر است، امری که در آن ثبت و کتابت شده با اراده الهی قابل محو و اثبات امر دیگری است: یَمْحُوا اللهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ.(رعد، آیه 39)

بنابراین، دعای مومن که بیانگر اعتقاد بسیار متعالی انسان به خدا و مالکیت و پروردگاری اوست، موجب می شود تا خدا به انسان مومن عنایت کند و این گونه سرنوشتی دیگر برایش رقم بزند؛ در حالی که اعمالش ممکن بود او را گرفتار شقاوت کند، ولی دعا و نیایش موجب می شود تا عنایتی خاص به او شود و انسان سرنوشتی خوب و جدیدی داشته باشد.(فرقان، آیه 77)

زیارت اسباب توسل در دعا و نیایش

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، معصومان(ع) از جایگاه بلند در پیشگاه خدا برخوردار هستند و دعای معصوم و استغفار او نسبت به مومنان نیز با دعا و نیایش و استغفار مردم عادی فرق دارد. هر چند هر کسی می بایست خود اهل دعا و نیایش و استغفار باشد، ولی اگر آنان را وسیله قرار داده و به خدا با ایشان تقرب جوید؛ زودتر و بهتر به مقصد می رسد. اگردر قیامت سخن از شفاعت است و انسان می تواند با استفاده از اهل شفاعت به خدا نزدیک شود و خدا از سر تقصیرات او بگذرد؛ در دنیا می تواند با استفاده از اسباب و وسائل توسل به خدا نزدیک شود. این اسباب شامل نماز و روزه و انفاقات و کارهای خیری است که برای رضایت خدا انجام می شود؛ البته از مهم ترین اسباب توسل، خود اهل بیت و معصومان(ع) هستند؛ زیرا آنان از جایگاه بلندی در پیشگاه خدا برخوردار هستند و استغفار و دعای آنان در حق مومنان مستجاب است.(مائده، آیه 35)

خدا به صراحت در باره تاثیر واسطه کردن پیامبر(ص) برای طلب استغفار از خدا می فرماید: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ‌ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ‌ تَوَّاباً رَحيماً؛ و اگر آنان بر خود به گناهی ظلم کرده سپس از کردار خود توبه کرده  و طلب غفران از خدا نمایند و به نزد پیامبر آیند و از او بخواهند تا رسول الله برای آنان طلب غفران و استغفار کند، در این هنگام آنان خدا را تواب رحیم می یابند.(نساء، آیه ۶۴)

از نظر قرآن، اهل بیت(ع) و محبت و مودت به ایشان، نقش به سزایی در جلب محبت الهی دارد؛ زیرا اگر کسی بخواهد محبت الهی را به دست آورد و محبوب خدا شود، می بایست از پیامبر(ص) اطاعت و اتباع کند که محبت و مودت به اهل بیت(ع) در قول و عمل یکی از اصول اساسی آن است.(مائده، آیات 31 و 32؛ شوری، آیه 23)

بی گمان ارتباط با پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نقش اساسی در جلب محبت آنان دارد. زیارت آنان در زمان حضور و غیبت و نیز دوره حیات و ممات نیز مهم و اساسی است. از آن جایی که آنان شاهدان امت هستند و «سلام ما را می شنوند و پاسخ می دهند» و به ظاهر و باطن افکار و اعمال ما نیز آگاهی تمام دارند و در روز قیامت بر اساس همین معرفت و علم شهادت می دهند(توبه، آیات 105)، زیارت آنان در حیات و ممات هیچ فرقی ندارد.

بنابراین، اگر کسی بخواهد دعا و نیایش او موثر باشد، می بایست از اسباب توسل بهره گیرد که همان اهل بیت(ع) است که زیارت ایشان از جمله ابزارها و وسایل بهره گیری از ایشان در توسلات است.

شناخت مقام معصوم و دعا در هنگام زیارت

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن، و نیز روایات تفسیری و تبیینی از پیامبر(ص) و معصومان(ع) دانسته می شود که انسان در بهره گیری از زیارت معصوم برای استجابت دعای خویش چرا و چگونه عمل کند و چه بخواهد. در حقیقت آداب دعا و نیایش را باید از قرآن و سنت و سیره معصوم(ع) به عنوان ثقل اکبر و ثقل اصغر آموخت.

در ادعیه و نیایش های قرآنی نه تنها به چرایی درخواست از خدا پاسخ داده شده، بلکه به چگونگی آن نیز اشاره شده، بلکه حتی آموزش داده شده که چه چیزی را از خدا بخواهد.

در این دعاها و نیایش های قرآنی بیان شده که خدا به سبب آن که خالق و آفریدگار و دارای دیگر صفات نیک است، شایسته است تا هر چیزی از خیر از خرد و بزرگ را از او بخواهیم.(قصص، آیه 27) خدا چون غنی حمید است و انسان فقیر ذاتی می بایست انسان به او در هر چیزی مراجعه کند و از او بخواهد.(فاطر، آیه 15)

پس در چرایی درخواست و پرسش از سوال می توان گفت که وقتی انسان به فقر ذاتی خویش می نگرد و از سوی دیگر خدا را منبع و خاستگاه هر کمالی می یابد، به اسماء و صفات حسنای او مراجعه می کند و از او می خواهد تا او را به کمالی برساند و از نقص و عیبی برهاند.

در قرآن شیوه و آداب درخواست و نیایش نیز بیان شده که از جمله آنها بهره گیری از صدقات، تضرع و انابه، بیان نام های حسنای الهی و مانند آنها است. این که چه بخواهیم نیز مشخص است که شامل همه چیزی است که انسان به آن نیاز دارد.

قرآن کریم تأکید می‌کند که انسان باید اهل دعا کردن باشد و همه‌چیز را از خدا بخواهد؛ زیرا عدم دعا به معنای استکبار است و کسی که دعا نمی‌کند خودش را «غنی» می‌داند و از «فقر» هویتی خویش غافل است؛ اما اگر کسی از فقر ذاتی خویش آگاه باشد، هرگز خود را بی‌نیاز و غنی از دعا نمی‌بیند و درصدد برمی‌آید تا دعا و نیایش کند و همه چیز را از خدای غنی بخواهد.

خدا در قرآن به صراحت می‌فرماید: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ و پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم؛ در حقیقت کسانى که از پرستش من کبر مى‌‏ورزند، به زودى خوار در دوزخ درمى‌‏آیند. (غافر، آیه 60)

از آیه به دست می‌آید که دعا و خواندن خدا از مصادیق مهم عبادت است و اگر کسی دعا و عبادت نکند، مستکبر است و به قطع و یقین گرفتار خواری دوزخ می‌شود؛ پس برای اینکه اهل سعادت باشیم باید اهل عبادت و دعا باشیم؛ زیرا از نظر قرآن، سعادت بشر در این است که اهل عبادت و دعا باشد؛ زیرا اگر چنین نباشد گرفتار شقاوت و بدبختی است.(مریم، آیه 4)

یکی از مهم‌ترین آداب دعا از نظر قرآن آن است که انسان دعا را نهانی همراه با تضرع داشته باشد؛ از همین روست که خدا در قرآن از واژه اخفا و تضرع برای آداب دعا سخن به میان آورده و می‌فرماید: ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَه إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُعْتَدینَ؛ پروردگارتان را با تضرعا و خفیه بخوانید؛ زیرا خدا تعدی‌کنندگان را دوست نمی‌دارد.(اعراف، آیه 55)

تضرع به معنای انابه و ناله و خُفیه به معنای نهان و پنهانی است. از نظر قرآن کسی که تضرع ندارد یا نهانی دعا نمی‌کند، بلکه با سروصدا دعا می‌کند، از حدود آداب دعا خارج شده است.

همچنین در جایی دیگر می‌فرماید: پروردگارت را در درون خویش در حال تضرع و خِفیه در بامدادان و شامگاهان بخوانید، بدون آنکه با صدای بلند باشد؛ و از غافلین نباشید.(اعراف، آیه 205)

در این آیه بیان شده است که یاد کرد قلبی خدا، دل را از غفلت رها می‌سازد؛ اما این یاد کرد می‌بایست با تضرع و نهان و بدون فریاد باشد؛ یعنی با «اخفات» همراه باشد که نقیض «جهر» است؛ زیرا اخفات به معنای صدای آهسته‌ای است که بغل‌دستی به آسانی متوجه کلمات آن نشود؛ یعنی با  زمزمه همراه باشد.

از نظر قرآن مهم ترین صفتی که انسان می بایست در آداب دعا به آن توجه داشت و خدا را به آن اسم بخواند، ربوبیت است و می بایست شخص در دعا هماره «رب» و «ربنا» را در نظر گیرد؛ زیرا این ربوبیت و پروردگاری الهی است که به پرسش ها و خواسته های هر کسی پاسخ می دهد و حتی هدایت و تعلیم و تزکیه و هر امر دیگر در رهن این اسم الهی است.(طه، آیه 50)

بنابراین، همان طوری که باید در مقام دعا به پیشگاه و درگاه خدا، توجه به صفات الهی داشته و مقام و منزلت خدا را بشناسیم و از او در همان سطح بخواهیم، هم چنین می بایست  شناختی جامع و کاملی نسبت به وسایل الهی یعنی معصومان(ع) داشته باشیم و معرفت کاملی نسبت به آنان به دست آوریم و آنان را با توجه به آن مقامات و منازل ایشان در پیشگاه خدا واسطه قرار دهیم. بنابراین، اصل نخست شناخت آنان و مقامات ایشان است؛ از همین روست که گفته می شود که در زیارت توجه به «عارفا بحقهم» یعنی شناخت حق و حقوق و جایگاه آنان مهم است.

اصل دیگر، این است که ما چه چیزی را چگونه از آنان بخواهیم؟ در ادعیه ماثور به طور کامل و واضح روشن شده که چگونه می بایست آنان را بخوانیم و چه چیزهایی را ایشان طلب و درخواست کنیم.

برخی گفته اند که در زیارت معصومان(ع) می بایست سه اصل : معرفت، نیت زیارت و ذکر مدام را مد نظر قرار دهیم تا به حقیقت زیارت برسیم. به این معنا که جایگاه و مقام ایشان را در پیشگاه خدا چست و آنان به عنوان مظاهر اتم و اکمل الهی چه مقام و منزلتی در نزد خدا دارند. دوم این که نیت زیارت و دیدار داشته باشیم؛ سوم آن که جایگاه آنان را و نقش آنان در کمالی یابی انسان ها  و سختی ها و مصائبی که برای کمال انسان تحمل کرده اند به خاطر آورد.

به نظر می رسد که این چیزی است که می بایست در زیارت اصالت بخشید؛ چنان که زیارت نامه ها دانسته می شود که آنان چگونه عمل می کردند. بهترین شیوه و روش در زیارت و دعا همان شیوه و روشی است که اهل بیت(ع) در سنت و سیره خویش به ما نشان داده اند.

بنابراین، اگر بخواهیم به این پرسش یک پاسخ علمی قرآنی بر اساس سنت و سیره بدهیم که ثقلین آن را تایید و امضا کرده اند همان روشی است که خدا در قرآن از زبان پیامبران و دعاهای آنان نقل کرده و معصومان(ع) خود در زیارت خویش یا دعای خویش به نمایش گذاشته اند. ادب دعا را می بایست از این منابع آموخت و عمل کرد. بخشی از مهم ترین آداب و احکام این شیوه قرآنی در مطالبی از جمله «احکام و آداب دعا در قرآن» بیان شده است.