آثار دنیوی و معنوی تقوا

بسم الله الرحمن الرحیم

درباره تقوا بسیار گفته و نوشته اند، با این همه تقوا به عنوان یک حالت و عمل انسانی، چنان نقش تعیین کننده در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد که سخن گفتن و نوشتن بسیار و مکرر درباره آن را می طلبد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا نگاهی دوباره به برخی از آثار تقوا داشته باشد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حالت تقوا و مقام متقین

تقوا از ریشه «وقا یقی» به معنای سپر گرفتن و محافظت کردن است تا در دژی از آن قرار گرفته و تن و جان خویش را از حملات دشمن حفظ کند. این واژه سپس در معنای عام تری به کار رفته و از مصداق به مفاهیم منتقل شده است؛ چنان که کلمه بحث در اصل به کاری که مرغان در میان خار و خاشاک و خاک با چنگال خود انجام داده و آن ها را به هم می زنند تا دانه ای بجویند، به کار رفته است، ولی سپس در باره هر جست و جوی برای یافتن مطلوبی به کار گرفته شده است.

تقوا در مفهوم و معنای عام تر به معنای حفظ كردن خويشتن از چيزى است كه انسان از آن مى‌ترسد. وقتی از تقوای الهی سخن به میان می آید، مراد حفظ خویشتن از غضب و خشم الهی است که موجبات آن ترک واجبات و عمل به محرمات است. از همین روست که تقوا در اصطلاح قرآنی و شرعی به معنای نگهدارى نفس از چيزى است كه موجب گناه مى‌شود و اين معنا با پرهيز از آنچه خداوند نهى نموده است، حاصل مى‌گردد و كمال آن به وسيله ترك برخى مباحات تحقّق مى‌يابد.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌881‌، «وقى»)

پس گاه لازم است برای تحقق مرتبه عالی تقوا حتی دست از مباحات نیز شست تا آن چه را مطلوب خداوند از بنده است تحقق یابد و موجبات خشم و غضب الهی فراهم نیاید. بر همین اساس، ترک اولی از سوی کسانی که در مقام تقرب هستند، موجب غضب الهی و مجازات شخص می شود؛ چنان که مجازات حضرت یونس(ع) به سبب ترک اولی بوده است؛ به این معنا که «حسنات الابرار سيئات المقربين؛ کارهاي نيک خوبان براي مقربان عمل زشت محسوب مي شود.» پس اگر در مرتبه های نخستین تقوا تنها عمل به واجبات و ترک محرمات مطرح است، در مرتبه دوم افزون بر آن عمل به مستحبات و ترک مکروهات نیز لازم و ضروری و در مرتبه سوم نیز ترک برخی از مباحات نیز واجب و ضروری می شود و از شخص انتظار نمی رود که به چنین مباحاتی بپردازد که در شان و مقام و منزلت او نیست.

خداوند در آیاتی قرآنی بیان کرده که بسیاری از اعمال و تکالیف و وظایف تشریع شده در اسلام برای کسب تقواست. در حقیقت روزه و حج و مانند آن ها کارگاهی عملی و پودمانی برای کسب تقواست.(بقره، آیات 28 و 63 و 179 و 183؛ انعام، آیه 153؛ نحل، آیه 52 و آیات دیگر)

البته باید توجه داشت که برای تقوا درجات و مراتب بسیاری است که برخی آن را به تقوای عام، تقوای خاص، تقوای خاص الخاص و تقوای اخص تقسیم کرده اند؛ یعنی همان طوری که اسلام و ایمان دارای مراتب و درجات است، این حالت انسانی نیز دارای مراتب و درجاتی است.(نساء، آیه 136)

انسان باید آن چنان تلاش کند تا از حالت تقوا به مقام متقین برسد، یعنی تقوا به عنوان ملکه ذات و هویت وجودی او تبدیل شود. حالت تقوا که در کلاس های روزه و حج و دیگر اعمال عبادی به انجام واجبات وترک محرمات آغاز می شود مانند یاد گرفتن رانندگی است. وقتی در آغاز رانندگی می کند، هیچ یک از اعمال و رفتارش هماهنگ نیست. خطا و اشتباه بسیار دارد و چند عمل را همزمان نمی تواند انجام دهد. گاه به جای ترمز بر پدال گاز فشار می دهد و گاه دنبال دنده است تا پیدا کند و اگر بخواهد دنده عوض کند با مشکل مواجه می شود و حواسش پرت می شود و جلوی خودش را نمی بیند و اگر آموزگاری نباشد تا فرمان را مهار کند حتما تصادف می کند. اما همین فرد پس از مدتی تمرین و تکرار به جایی می رسد که چشم بسته رانندگی می کند و گاه پیش از آن که عقل تصمیم بگیرد، اعضا خودشان حرکت درست را انجام می دهند و او را از بسیاری از تصادفات و مشکلات حفظ می کنند. این حالت ملکه شدن، همان مطلوبی است که انسان باید در کارهای عبادی به دست آورد. این گونه است که به جایی می رسد که تقوا صف ذات و هویت وجودی او می شود. این همان چیزی است که در قران از آن به متقی تعبیر شده است. متقی کسی است که تقوا ملکه وجود و هویت او شده است.

خداوند در آیات قرآنی هر چند که شرط اخلاص و تقوا را برای اعمال عبادی قرار داده و آن را شرط صحت عمل دانسته است ولی شرط کمالی و قبولی عمل آن است که نه تنها شخص در عملش اخلاص و تقوا داشته باشد، بلکه باید متقی باشد و در همه طول و عرض زندگی اش تقوا را خواسته و ناخواسته داشته و تقوا ملکه وجودش شده باشد. خداوند در آیه 27 سوره مائده می فرماید: إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ خداوند جز از متقین نمی پذیرد.

آثار دنیوی و معنوی تقوا

خداوند در قرآن برای تقوا آثار و برکاتی بیان کرده که شامل آثار مادی و معنوی و دنیوی و اخروی است. البته آثاری که خداوند برای تقوا بیان می کند گاه عام و برای همه مراتب و درجات تقواست و گاه خاص مرتبه یا مراتبی است. بنابراین نمی بایست انتظار داشت که با تقوای عام به آثار مرتبه تقوا اخص دست یافت. دیده می شود که برخی با چند روز روزه گرفتن و یک مرتبه حج گزاری و شرکت در کلاس ها و دوره های پودمانی تقوا انتظار دارند که همه آثار به ویژه آثار قوی تقوا را در زندگی تجربه کنند. اینان همانند کسانی می مانند که می خواهند وقتی یک بار دعایی را کردند همانند امامان معصوم(ع) در جا اجابت شوند و به قول معروف مستجاب دعوت باشند؛ ولی باید دانست که نفس انسان با تقوا در کاری با نفس متقی از نظر ماهیت متفاوت است و فرق جدی میان آن دو وجود دارد. بنابراین، انتظار بی جایی است که همه آثار تقوا به ویژه آثار خاص و اخص را از طریق مرتبه های پایین تقوا به دست آورد.

در این جا به برخی از مهم ترین آثار دنیوی و معنوی تقوا اشاره می شود که عبارتند از:

1. آرامش و اطمینان: خداوند در قرآن می فرماید که صبر و تقوا پیشه کردن موجب می شود که فرشتگان به کمک انسان بیایند و دل فرد را به اطمینان و آرامش برساند و از اضطراب رهایی بخشند.(آل عمران، آیات 125 و 126)
2. بشارت و مژده : در همین آیات بیان شده که صبر و تقوا هم چنین موجب نزول فرشتگان برای بشارت و مژده دادن به این افراد می شود تا به آینده ای بهتر امیدوار شوند.
3. رهایی از ترس و خوف: خداوند در آیه 35 سوره اعراف بیان می کند که تقوا و اصلاح موجب زدودن خوف و ترس از آینده می شود و زمینه ساز آرامش و اطمینان شخص می گردد.
4. رهایی از حزن و اندوه: هم چنین در آیه بیان شده که تقوا و اصلاح موجب رهایی انسان از حزن و اندوهی می شود که به سبب از دست دادن چیزی در انسان شکل می گیرد. از این آیه این مطلب نیز استفاده می شود که خوف حالتی پایدارتر از حزن است؛ از این رو، خوف به شکل اسم به کار رفته ولی حزن به شکل فعل به کار رفته است؛ هر چند که فعل مضارع است و دلال بر استمرار دارد، ولی استمراری که از فعل به دست می آید در مقاطع و لحظات گوناگون است، در حالی که اسم استمرار متصل و دایمی و بی انقطاع را می رساند. به هر حال، میان خوف و حزن تفاوت و فرقی از نظر اتصال و انقطاع است.
5. نجات از تماس سوء: از دیگر آثار تقوا در زندگی دنیوی می توان به نجات از تماس بدی ها و سیئات اشاره کرد؛ زیرا خداوند کاری می کند تا با تقوا به فوز و پیروزی برسد و این گونه از هر گونه تماس بدی در امان بماند.(زمر، آیه 61)
6. برکات آسمانی و زمینی: پیشه گرفتن تقوا از سوی جامعه موجب نزول برکات آسمانی و بهره مندی از برکات زمینی است. خداوند در آیه 96 سوره اعراف بیان می کند که تقوای جامعه موجب فتح و گشایش و نزول برکات می شود. البته از این آیه این معنا نیز استنباط می شود که برای فتح برکات شرط تقوای جامعه لازم است، بنابراین تقوای فردی به تنهایی کفایت نمی کند، بلکه باید تقوا به عنوان یک هنجار اجتماعی در جامعه رواج یابد تا گشایشی رخ دهد و برکات فراهم آید. از همین روست که بر عنصر تقوای اهل القری تاکید شده است.
7. راه برونرفت: از دیگر آثاری که برای تقوا بیان شده است، ارایه راه برونرفت و مخرج است. پس کسی که تقوا پیشه گیرد خداوند راه برونرفت از مشکلات و چالش ها را به او نشان می دهد.(طلاق ، آیه 2)
8. رزق بی احتساب: خداوند همه امور را بر اساس حساب انجام می دهد و کار بی حساب و کتابی ندارد، اما وقتی انسان تقوا پیشه کند، برای او راه هایی دیگری را می گشاید تا از آن راه روزی برد. این همان رزق بی احتسابی است که به سبب تقوا عاید شخص می شود.(طلاق، آیه 3) یعنی از جایی که گمان نمی برد و برای آن برنامه و حسابی نداشته، رزق و روزی می رساند.
9. آسانی در امور: از دیگر آثار تقوا در دنیا آن است که خداوند امور و کارهایش را آسان می کند تا به آسانی به هر چیزی که می خواهد برسد و با عسر و حرجی در امور و کارهایش مواجه نشود.(طلاق، آیه 4)
10. رساندن به مقام آسانی: گاه انسان وارد کار و امری نشده است ولی خداوند به سبب تقوایش کاری می کند که کارها و امورش بر او آسان شود؛ اما گاه انسان وارد کاری شده و با عسر و حرج مواجه شده است؛ در این جا افزون بر تقوا لازم است که بخشش و صدقه و اعطای هم داشته باشد تا خداوند او را به مقام آسانی برساند و کار و امرش را آسان گرداند.(لیل، آیات 5 و 7)
11. خوش عاقبتی: انسان دوست دارد در هر کاری که وارد می شود خوش به پایان برساند و از عاقبت خوش آن بهره مند شود. تقوا عاملی است که عاقبت کارها را خوش می سازد.(قصص، ایه 83)
12. مغفرت: خداوند در آیه 3 سوره حجرات، مغفرت را به عنوان یکی از آثار تقوا بیان می کند. مغفرت و بخشش الهی تنها در آخرت سود نمی دهد بلکه در همین دنیا نیز تاثیرات خود را به جا می گذارد.
13. اجر عظیم: در همین آیه پیش گفته اجر عظیم به عنوان یکی دیگر از آثار تقوا بیان شده است. هر چند که اجر عظیم را انسان در آخرت می بیند ولی آثار آن در دنیا نیز نمودار می شود.
14. بر و نیکی به دیگران: از آثار ملکه تقوا در انسان آن است که تنها به خود نمی نگرد، بلکه اهل بر و نیکی به دیگران می شود. هم چنین حقیقت بر و نیکی را می شناسد و اعمالی که بیانگر آن است را به جا می آورد. البته چنان که گفته شد این رفتار و رویه خاص متقین است.(بقره، آیه 177)
15. ادب : کسانی که دارای تقوای قلبی هستند، ادب و توجه به نکات ظریف و لطیف اخلاقی در رفتار اجتماعی در آنان نمود می یابد و اهل ادب می شوند.(حجرات، آیه 3)
16. خضوع در قول: از دیگر آثار تقوا البته برای زنان است که زن در سخن و قول خویش اهل خضوع است و رسا و بلند سخن نمی گوید و این گونه خود را از تعرض و طمع بیماردلان حفظ می کند.(احزاب، آیه 32)
17. اصلاح اعمال: انسان وقتی عملی را انجام می دهد به طور طبیعی نمی تواند بی نقص و عیب باشد؛ زیرا همه حقایق را نمی داند و ملکوت چیزها را نمی شناسد و تاثیرات مثبت و منفی عمل خویش را بر خود و پیرامون نمی تواند به طور کامل بسنجد و ارزیابی و در کارش ملاحظه نماید. این گونه است که ناخواسته عملش فاسد یا آثار عملش فاسد خواهد بود. خداوند در آیاتی از جمله 35 سوره اعراف و 70 و 71 سوره احزاب بیان می کند که تقوای انسان موجب می شود تا خداوند اعمال شخص را اصلاح کند و آثار فساد و عیب و نقص را از آن بزداید. در حقیقت تقوای انسان، کیفیت عمل انسانی را نیز تغییر می دهد و موجب اصلاح امر فاسد می شود؛ چرا که اصلاح زمانی معنا می یابد که فسادی باشد.
18. معیت خداوندی : خداوند در آیاتی از جمله آیه 4 سوره حدید می فرماید که خداوند با انسان هاست در هر جا که باشند. این معیت عام خداوند است؛ یعنی همان طوری که با هر چیزی است با انسان نیز است؛ زیرا بقای هر موجودی با معیت تلازمی خداوند است به طوری که انفکاک پذیر نیست؛ چرا که انفکاک به معنای نابودی و عدم آن چیز خواهد بود. با این همه خداوند در آیاتی از جمله 194 سوره بقره و 36 و 123 سوره توبه می فرماید که با متقین است. این معیت با متقین که دارای ملکه تقواست نوعی معیتی خاص و تشریفی است. همراهی و معیت تشریفی خداوند به متقین کمک می کند تا از امدادهای خاص الهی در شرایط سخت چون جنگ و قتال بهره مند شود. البته خداوند در آیه 128 سوره نحل می فرماید با کسانی که تقوا پیشه گیرند هر چند که به مقام متقین نرسیده باشند همراه خواهد بود؛ ولی باید دانست که معیت خداوند با هر کسی و در هر درجه و مرتبه فرق داشته و آثار آن متفاوت خواهد بود.
19. رحمت الهی: همان طوری که متقین از رحمت رحیمی الهی در دنیا و آخرت برخوردار خواهند بود و در بهشت رضوان الهی در امنیت از دوزخ و غضب الهی هستند(حجر، آیات 45 و 46؛ دخان، آیات 51 تا 55) هم چنین کسانی که تقوا پیشه گیرند در دنیا از رحمت عام الهی برخوردار خواهند شد.(انعام، آیه 155؛ اعراف، ایه 63؛ یس، ایه 45؛ حجرات، ایه 10)
20. بصیرت: بینایی دقیق و کامل به حقیقت امور از دیگر آثار تقوای است که موجب تذکر به فرد می شود و او را متذکر خداوند می سازد. این مطلبی است که خداوند در آیه 201 سوره اعراف بدان اشاره کرده است.
21. فرقان: توانایی جدایی حق و باطل به ویژه در هنگام شبهات و فتنه ها از دیگر آثار تقوای الهی است خداوند در آیه 29 سوره انفال بدان توجه داده است. بسیاری از مردم گرفتار شبهات و متشابهات علمی و عملی هستند؛ یا حقایق علمی بر آنان مشتبه می شود و باطل را حق می پندارند و یا گرفتار شبهات غذایی و حلال و حرام می شوند. اما اگر اهل تقوا و متقی باشد، خداوند قدرت تشخیص و فرقان را به او می دهد و دیگر گرفتار غذای شبهناک و مانند آن نمی شود. روزی یکی از تجار مشهور لنگرود که جوانی بود شیخ علی اکبر الهیان را به مهمانی دعوت کرد و برای آن که شیخ در مجلس تنها نباشد گروهی از بازرگانان و شیوخ و دوستانش را دعوت کرد،بنا شد گوسفندی را در خانه ذبح کنند و گوشتش را کباب کنند اما گویا در طویله حیوان به وسیله ی ریسمانی که به پایش بسته بود و پیچاندن آن به دور گردن خود خفه شد،فردی که متصدی این کار بود از ترس آن تاجر گوسفند مرده را سر برید و کباب کرد اما شیخ علی اکبر از آن میل نکرد و با نان و پنیر و مانند آن خود را سرگرم کرد،میزبان طبق کباب پیش گرفت و هر چه اصرار کرد شیخ نخورد در پایان پافشاری شیخ نگاهی به میزبان کرد و گفت اگر کسی را آزار نمی دهی می گویم،او هم سوگند خورد که چنین کند شیخ گفت گوسفند به من می گوید مرده است و گوشتش ناپاک است، میزبان متصدی کار را فراخواند و حقیقت ماجرا را از او خواست او هم اعتراف کرد گوسفند خفه شده بود و حکم مردار را داشت.
22. علم خاص الهی: بهره مندی از علوم خاص چون علم شهودی و علم حضوری و علم لدنی از دیگر آثار تقواست که خداوند در آیه 282 سوره بقره بیان کرده است. آیت الله قرهی در درس اخلاق خویش نقل کرد: مرحوم حاج آقاي حلوايي(اعلي اللّه مقامه الشّريف) و يكي ديگر از عرفاي عظيم‌الشّأن بيان كردند: در مجلسي كه حضرت آيت‌الله العظمي اديب(اعلي اللّه مقامه الشّريف) در خلوت خودشان در دل شب داشتند، خصّيصيني از جمله آشيخ رجبعلي خيّاط(اعلي اللّه مقامه الشّريف) شركت مي‌كردند. يك‌دفعه قبل از شروع جلسه، بحث مكاسب پيش آمد. آيت‌الله دزفولي(اعلي اللّه مقامه الشّريف) فرمودند: بحث براي آقا رجبعلي خسته‌كننده مي‌شود، بحث ديگري كنيد.
23. يك‌دفعه آيت‌الله العظمي اديب(اعلي اللّه مقامه الشّريف) وارد شدند يك اشاره‌اي به آقا رجبعلي(اعلي اللّه مقامه الشّريف) كردند و فرمودند: بگو – حالا يا همان لحظه با اشاره، علم را به او تزريق كردند يا اينكه از قبل اين علم را داشتند – آقا شيخ رجبعلي(اعلي اللّه مقامه الشّريف) گفت: بله، اين كه شما گفتيد، شيخ در صفحه 222 اين‌طور گفته، راجع به اين موضوع مثلاً آيت‌الله العظمي آسيّد ابوالحسن اصفهاني(اعلي اللّه مقامه الشّريف) اين‌طور بيان كرده است و … همه تعجّب كردند: شيخ! تو كِي فقه خواندي كه مكاسب بداني؟! يك لبخندي زد، اشاره‌اي به قلبش كرد و فرمود: آن را از اينجا خواندم، همان تزكيه‌اي كه اگر انسان چهل شبانه‌روز براي خدا تزكيه كند، حكمت از قلبش به زبانش جاري مي‌شود. اثر نهادينه شدن اخلاق در وجود اين‌گونه است.
24. ولایت الهی: کسانی که اهل تقوا باشند، به مقام ولی الله عام می رسند و از اولیای خاص الهی نیز بهره مند می شوند.(جاثیه، آیه 19؛ یونس، آیات 62 و 63)
25. روشنایی و نورانیت: متقین از نور و روشنایی و ضیای خاص بهره مند می شوند که خداوند در دل آنان قرار می دهد.(انبیاء، ایه 48؛ حدید، آیه 28)
26. ذکر و تذکر: از همین آیه 48 سوره انبیاء به دست می آید که متقین بهره مند از ذکر خواهند بود. ذکر دارای معانی چندی است که می توان گفت که همه آن ها ثمره و آثار تقوای متقین است. البته تذکر در هنگام های شدت و سختی ها و راه یابی به خدا و راه های الهی از دیگر آثاری است که در آیه 201 سوره اعراف بدان اشاره شده است.
27. اطاعت از خدا: از دیگر آثار تقوا، اطاعت اهل تقوا از خداوند در همه امور از جمله احکام شرع است.(آل عمران، آیه 50؛ طلاق، آیات 1 و 2)
28. رهایی از اجل معلق و تاخیر در مرگ: خداوند در آیات 3 و 4 سوره نوح بیان می کند که تقوای الهی موجب می شود که انسان از اجل معلق رهایی یابد و تا زمان اجل مسمی مرگش به تاخیر افتد.
29. تعظیم شعائر الهی: انسانی که اهل تقوا باشد و تقوا پیشه کند نسبت به شعائر الهی چون نماز و حج و مانند آن توجه پیدا کرده و آن را عظیم می شمارد و احترام و تکریم کرده و قداست آن را حفظ می کند و برای آن ارزش قایل می شود.(حج، آیه 32)
30. رضوان الهی و تقرب به خدا: خداوند در آیه 15سوره آل عمران تقوا را عامل دست یابی به رضوان الهی و تثرب به خدا دانسته است.
31. تکفیر گناه: رعايت تقوا و ترس از خدا، موجب محو زشتيها و بديهاى اعمال و به طور طبیعی آثار آن می شود. پس با تقوا می توان از شر و ضرر آثار گناه در امان ماند.(مائده، ایه 62؛ انفال، ایه 29؛ زمر، آیات 33 و 35؛ طلاق، ایه 5)
32. محبت خدا: انسان متقی که تقوا ملکه او شده باشد، محبوب خدا می شود و محبت خدا را نصیب خود می کند.(آل عمران، آیه 76؛ توبه، آیات 4 و 7)
33. وراثت و حکومت بر زمین: انسان متقی هم چنین وارث زمین و حاکم بر آن خواهد شد.(اعراف، آیه 128)
34. این ها تنها نمونه های از آثار و برکاتی است که خداوند در آیات قرآنی برای تقوا و متقین بیان کرده است.