آثار بندگی خدا از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

خدا در توصیف پیامبر(ص) نخست وی را «عبده» و سپس «رسوله» معرفی می کند؛ چنان که همگان در تشهد واجب نماز این گونه به توصیف پیامبر(ص) می پردازیم. این نشان می دهد که وصف انسان به عبادت الهی و بندگی اش، کمال مطلقی است که انسان می بایست آن را بخواهد و بجوید و برسد؛ چرا که رسیدن به مقام رفیع بندگی و عبودیت، حکمت خلقت انسان است.

حقیقت عبودیت و بندگی

عبادت و عبودیت همان نهایت تذلّل و کوچکى است. البته تذلل و خواری و کوچکی می تواند اختیاری یا اجباری باشد. از این روست که عبد در کاربردهای عربی به دو گروه اطلاق می شود که شامل بندگان خدا و بردگان انسان است؛ هر چند که در کاربردهای قرآنی و فرهنگ آن، واژه عبد در بیش تر موارد ناظر به تذلل اختیاری انسان در برابر معبود حقیقی است که شایسته و مستحقّ چنین عبادتى است؛ زیرا معبود حقیقی کسی است که نهایت تفضّل و بخشش را داشته باشد. چنین معبود حقیقی نیز کسی جز خداوند نیست.(نک: مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 542، «عبد».)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، روحیه بندگی و عبودیت در فطرت انسان ها قرار داده شده است(روم، آیات 30 تا 33)؛ چرا که خدا درباره حکمت خلقت انسان به این امر اشاره می کند که خود بیانگر وجود چنین روحیه در ذات و فطرت انسان ها است؛ خدا می فرماید: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ؛ جن و انس را جز برای عبادتم نیافریدیم.(ذاریات، آیه 56)

وجود همین روحیه در فطرت موجب می شود تا انسان دنبال عبودیت باشد، به طوری که اگر بندگی خدا را نکند، دنبال بندگی غیر او خواهد رفت، خواه آن معبود هواهای نفسانی باشد(فرقان، آیه 43؛ جاثیه، آیه 23) یا معبودان دیگر از جن و فرشتگان(سباء، آیات 40 و41)، یا هم نوعان خویش از پیامبران، احبار و رهبان(آل عمران، آیات 64 و 80؛ توبه، آیه 31)، یا حتی بتان ساخته دست خویش(نوح، آیه 23؛ صافات، آیه 95؛ نجم، آیات 19 و 20)؛ این در حالی است که خدا در آغاز خلقت از ایشان خواسته تا جز او را معبود قرار ندهند و بندگی غیر خدا نکنند(اعراف، آیه 172؛ یوسف، آیه 40)؛ زیرا غیر خدا نه سودی می رساند و نه ضرری(یونس، آیه 18)، و نه مالک رزق و روزی است(عنکبوت، آیه 17) و دلیل و سلطانی بر معبود بودن آن ها است(یوسف، آیه 40) و نه آنها قدرت شفاعت در پیشگاه خدا را دارند(یونس، آیه 18) و نه موجب تقرب به سوی خدا می شوند.(زمر، آیه 3) در حالی که همه براهین و سلطان عقلی و نقلی بر معبود بودن خدای یکتا و یگانه دلالت دارد، و ضرر و نفع از سوی او به کسی می رسد و مالک رزق و روزی همه هستی است؛ زیرا همان خدای خالق همان رب العالمین است که مسئولیت پرورش و ربوبیت را به عهده دارد.

از نظر قرآن فلسفه و هدف غایی در ایجاد عبودیت در انسان و عمل عبادی و مناسک اختیاری از سوی انسان در گام نخست توجه به خدا در قالب ذکر عبادی(طه، آیه 14؛ حج، آیه 34؛ الميزان، ج 14، ص 141) و رسیدن انسان به مقام یقین شهودی (حجر، آیه 99) است.

البته از نظر قرآن، عبادت حقیقی آثاری دیگر دارد که از جمله آنها کسب تقوای الهی و رنگ خدایی گرفتن(بقره، آیات 21 و 138) و قرار گیری در مقام خلافت و مظهریت در ربوبیت و پروردگاری است.(بقره، آیات 30 تا 34؛ آل عمران، آیه 79)

آداب بندگی از نظر قرآن

از نظر قرآن، کمیت و کیفیت بندگی را خدا از طریق هدایت های تکوینی – فطری(طه، آیه 50) و تشریعی وحیانی مطابق آن(روم، آیه 30؛ بقره، آیات 2 و 3 و 21 و 38) بیان کرده است؛ زیرا تنها خدا است که می تواند در تکوین موجودات، هدایت را در آنان جعل کند(طه، آیه 50) و همان خدا است که در مقام ربوبیت و پروردگاری می تواند هدایت را در قالب وحی تشریعی بیان کند.(بقره، آیه 128؛ حج، آیات 34 و 67) از همین روست که حضرت ابراهیم(ع) خواهان بهره مند خود و دیگران از وحی تشریعی می شود تا هدایت تشریعی به انسانها تفضل شود.(بقره، آیات 127 و128)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، در کیفیت عبادت شرط آن است که بنده با حضور قلب به عبادت خدا بپردازد که مصداق دست یابی شخص به مقام احسان است(نساء، آیه 135)؛ چرا که رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در پاسخ سؤال از معناى احسان فرمود: به گونه اى خدا را عبادت كُن كه گويا او را مى بينى، زيرا اگر تو او را نمى بينى خداوند تو را مى بيند. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 178؛ روح المعانى، ج 3، جزء 5، ص 226) چنان که در کیفیت عبادت شرط است که این دعای عبادی با بهترین اسماء و نیکوترین آنها باشد که البته الله اسم اعظم و الرحمن پس از آن سائر اسماء حسنای الهی قرار می گیرند.(اعراف، آیه 180؛ اسراء، آیه 110)

از دیگر آداب بندگی که ناظر به کیفیت و کمیت آن نیز است می توان به: نشاط در عبادت و خسته نشدن از آن (انبیاء، آیه 19؛ فصلت، آیات 37 و 38)، پرهیز از کراهت و کسالت(توبه، آیات 53 و 54)، نیت و انگیزه تقرب و قربت به خدا(توبه، آیه 99)، باور به علم الهی نسبت به نیت ها و انگیزه های عبادی(اسراء، آیات 23 و 25)، احساس نیاز فقیر هویتی به غنی حمید(فاطر، آیات 14 و 15)، رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط(اسراء، آیه 110)، تذلل و ذلت در برابر خدا و پرهیز از تکبر(نساء، آیه 36)، آراستگی در ظاهر (اعراف، آیه 31)، تضرع (اعراف، آیات 55 و 205؛ انعام، آیه 63)، شکرگزاری(بقره، آیه 172؛ نحل، آیه 114؛ عنکبوت، آیه 17؛ زمر، آیه 66)، طهارت ظاهر و باطن(بقره، آیه 125؛ حج، آیه 26)، اخلاص در عبادت(غافر، آیه 15)، خلوص در نیت(انعام، آیه 162؛ بینه، آیه 5)، پرهیز از عبادت غیر( حمد، آیه 5؛ انبیاء، آیه 25؛ زمر، آیه 65)، عبادت اختیاری به دور از اجبار و اکراه(توبه، آیات 53 و 54؛ زمر، آیات 14 و 15؛ بقره، آیه 133)، علاقه مندی و گرایش به عبادت در زمان فراغت(شرح، آیات 1 تا 8)، استعانت به خدا در عبادت(حمد، آیه 5)، استمرار در عبادت(انبیاء، آیات 19 و 73؛ فتح، آیه 29)، بندگی در صراط مستقیم هدایت های تکوینی و تشریعی الهی(آل عمران، آیه 51؛ یس، آیه 61؛ زخرف، آیه 64؛ یوسف، آیه 40)، صبر قوی در انجام عبادت و تکلیف(مریم، آیه 65)، عبادت جمعی (آل عمران، آیه 43)، عبادت در همه حال حتی سختی جهاد و سفر(مزمل، آیه 20)، عبادت شب و روز(همان؛ زمر، آیه 9)، عبادت عالمانه(زمر، آیه 9)، و مانند آنها اشاره کرد.

آثار بندگی از نظر قرآن

بندگی حقیقی خدا، آثاری در زندگی دنیوی و اخروی و مادی و معنوی به جا می گذارد که توجه به آن می تواند عامل اصلی برای گرایش انسان به بندگی خدا باشد. از مهم ترین این آثار می توان به موارد زیر اشاره کرد که شامل : تقرب به خدا (زمر، آیات 2 و 3)، حصول تقوا و بهره مندی از آثار آن(بقره، آیه 21)، رضایت خدا(فتح، آیه 29)، فلاح و رستگاری(حج، آیه 77)، کسب عزت و راهی از ذلت دیگران(مریم، آیات 81 و 82)، شمول عنایت و توجه خاص الهی(فرقان، آیه 77)، بهره مندی از فضل الهی(فتح، آیه 29)، لقاء الله(کهف، آیه 110)، یقین(حجر، آیات 98 و 99)، محبت الهی(مائده، آیه 82)، سلامت و سلام الهی(صافات، آیات 109 و 110)، آمرزش و مغفرت الهی(نوح، آیات 3 و 4)، امامت متقین(انبیاء، آیه 73)، رحمت الهی(مریم، آیات 2 و 3؛ انبیاء، آیه 84)، اتحاد امت(بقره، آیه 133 و 134؛ زخرف، آیات 63 و 64)، مشاهده برهان خدا(یوسف، آیه 24)، مانع سلطه شیطان(اسراء، آیات 64 و 65)، ممانعت از عذاب الهی(نوح، آیات 1 تا 4)، مانع گناه کردن و گریز از فحشاء و منکر(یوسف، آیات 21 و 24)، بهره مندی از هدایت خاص پاداشی(نحل، آیه 36؛ زخرف، آیات 26 و 27)، هم نشینی با پیامبر(کهف، آیه 28) و مانند آنها می شود.