آموزه های قرآنی بر پایه عدل و عدالت بنیاد گذاری شده است. از این رو می توان گفت که روح حاکم در تمامی آموزه های وحیانی اسلام، عدل و اعتدال است و هر گونه رفتاری بیرون از دایره عدالت و اعتدال ، به عنوان رفتاری ظالمانه شناسایی و معرفی شده است.
یکی از رفتارهایی که از نظر قرآن به عنوان رفتار ظالمانه شناسایی شده و مردمان از آن پرهیز داده شده اند، تبذیر به معنای مصرف بیهوده نعمت های الهی است. هر چند که این اصطلاح قرآنی با اصطلاح اسراف به معنای زیاده روی، شباهت های معنایی دارد ولی تفاوت هایی نیز میان این دو رفتار انسانی وجود دارد که نویسنده در این مقاله بدان پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مفهوم شناسی
بی گمان یکی از راه های شناخت اصطلاح و مفهوم قرآنی ، ریشه یابی اصل واژه و کاربردهای آن در فرهنگ عربی است. از این رو برای درک درست مفهوم قرآنی تبذیر که از نظر خداوند امری نابه هنجار معرفی شده و خداوند به صراحت مخالفت و دشمنی خود را با این گونه رفتار بیان داشته است، می بایست به ریشه یابی واژه پرداخت.
«تبذير» از ماده «بذر» و به معنا ي پاشيدن دانه گرفته شده است. تبذیر درکاربردهای قرآنی به نوعی رفتار اطلاق می شود که می توان آن را در فارسی به معنای ریخت و پاش گرفت.
به نظر می رسد که تبذیر بر خلاف اسراف از محدوده معنای بسیار اندکی برخوردار می باشد؛ زیرا گستره معنایی واژه و اصطلاح قرآنی اسراف از چنان دایره وسیع و گسترده ای برخوردار می باشد که می توان نسبت میان اسراف و تبذیر را عموم خصوص مطلق دانست.
با توجه به کاربردهای قرآنی واژه تبذیر می توان گفت که تبذیر برخلاف اسراف ، تنها یک واژه اقتصادی است و در دیگر حوزه های کاربردی ندارد. این درحالی است که اسراف نه تنها در حوزه اقتصادی بلکه در حوزه های اخلاقی و اعتقادی و مانند دیگر نیز به کار می رود.
برای دست یابی به تفاوت ها و شباهت های معنایی این دو واژه و اصطلاح قرآنی می بایست نخست به دقت به کاربردهای آن دو توجه داشت.
چنان که گفته شد تبذیر از ریشه «بذر» یعنی تفریق و پخش كردن چیزی است که کاربرد نخستین آن، از ریختن و پاشیدن بذر گیاهان مانند گندم و جو است. سپس از این واژه به طور استعاره درباره كسی به كار رفت كه مال خود را بیهوده تلف و پخش میكند.
«تبذیر به معنای تباه ساختن نعمت و زیاده‌روی در بهره گرفتن از منافع آن است.» خلیل بن احمد فراهیدی در تعریف تبذیر می‌گوید: التبذیر: افساد المال و انفاقه فی السرف؛ «تبذیر یعنی مال را فاسد کردن و در بخشش آن زیاده روی کردن». (العین، ج 7 ذیل واژه بذر)
راغب اصفهانی ادیب برجسته در فرهنگ قرآنی خود به نام مفردات الفاظ قرآن کریم در معنای تبذیر می‌نویسد: «تبذیر به معنای پراکنده کردن است و اصل آن پاشیدن بذر است و برای هر کسی که مالش را ضایع کند به کار می‌رود.» (مفردات الفاظ القرآن الکریم، ماده بذر.)
مرحوم طبرسی «ره» در تعریف تبذیر می‌فرماید: «تبذیر، پراکندن مال از روی اسراف است و ریشة آن پاشیدن بذر است».( مجمع البیان، ج 6، ص 410 در تفسیر آیة 27 سورة اسراء.)
طریحی نویسنده کتاب ارزشمند مجمع البحرین در بیان تعریف تبذیر ضمن آوردن شاهد مثال از آیة 27 سورة اسری که خداوند در آن می‌فرماید: ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین، می نویسد: مبذرین کسانی هستند که در خرج کردن، تبذیر و زیاده‌روی می‌کنند و مال را در غیر آنچه خدا حلال و جایز دانسته مصرف می‌کنند».( مجمع البحرین: ماده بذر.)
اما اسراف که از ماده سرف گرفته شده به معنای هرگونه زیاده روی و خروج از حد اعتدال و میانه روی است.
در همه کتب لغوی و تفسیری این معنا در تعریف اسراف آمده است که اسراف عبارت است از خارج شدن و تجاوز نمودن از حد اعتدال در هر کاری که از انسان سر بزند.( رک : لغت نامه فرهنگ فارسی دکتر معین، المنجد الابجدی، تفسیر نمونه، ج 12.)
از روایات بسیاری چنین استفاده می‌شود که اسراف به معنای خارج شدن از حد اعتدال و میانه‌روی است. از جمله این روایات می توان به سخن امیرالمؤمنین علی (ع) توجه داد که وی می‌فرماید: فدع الاسراف مقتصدا ؛ «اسراف را به خاطر میانه روی و حد اعتدال رها کن.» (نهج البلاغه، نامه 13.)
با این توضیحات ملاحظه میكنیم كه «اسراف» در برابر اعتدال ، اقتصاد و میانه روی قرار دارد و به هرگونه تجاوز از حدود الهی، در غیر اطاعت خداوند و به قصور و کوتاهی نسبت به حقوق الهی اطلاق می‌شود. در قرآن كریم برای بیان تحریک و تشویق مردم به دوری و اجتناب از اسراف ، واژگانی چون عدالت و قصد و مانند آن به کار رفته است. واژه قصد و مشتقات آن در معانی چندی چون راست، متوسط و معتدل به كار رفته است. از جمله در کلام لقمان حکیم به فرزند خویش می فرماید:«واقصد فی مشیك»؛ در راه رفتن اعتدال را رعایت كن. ( لقمان آیه 19)
در جایی دیگر آمده است: فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرات ؛ از میان آنها عدهای بر خود ستم كردند و عدهای میانهرو بودند و عدهای به اذن خدا در نیكیها از همه «پیشی» گرفتند.( فاطر /32.)
حضرت علی(ع) در مورد قصد میفرمایند: «علیك بالقصد فی الامور» ؛ بر تو باد میانه‌روی در كارها.( غررالحكم، فصل49، ص483.) در خطبه همام از نشانههای متقین و پرهیزگاران می‌فرماید: «و ملبسهم الاقتصاد» ؛ پوشاكشان میانه بود، بدین معنی افراط و تفریط در كارها و زندگیشان وجود ندارد.( نهجالبلاغه فیضالاسلام، خطبه 184/611.)
از مجموع این نظریهها این چنین برمیآید كه بین واژه اسراف به معنی اقتصادی آن با واژه تبذیر فرق زیادی وجود ندارد و تنها ممكن است در جهت تمایز بین این دو واژه گفته شود كه با توجه به خصوصیات تعابیر لغتشناسان در معنی تبذیر، مقصود از این واژه تلف كردن و ضایع نمودن مال است و زیاده‌روی در انفاقات شخصی و امور خیریه را شامل نمیشود، در حالی كه اسراف فراگیرتر از آن و در برگیرنده همه موارد از به هدردادن و زیاده‌روی در مصارف شخصی و خانوادگی و انفاق های مستحب میباشد. و به عبارت دیگر هر تبذیری اسراف است ولی هر اسرافی تبذیر نیست.
از امام صادق(ع) جمله كوتاهی نقل شده است كه ممكن است همین نكته را از آن استفاده كرد. آن حضرت فرمود: «ان التبذیر من الاسراف» یعنی، تبذیر از اسراف است. در این حدیثشریف، برای اسراف انواعواقسامی فرض شده، كه تبذیر شاخهای از آن معرفی گردیده است.
چنان که گفته شد کاربرد اسراف در حوزه اقتصادی تنها در چهار آیه می باشد و بقیه موارد در حوزه های دیگری چون اعتقادی و اخلاقی و مانند آن می باشد. این در حالی است که در آیات قرآنی تبذیر تنها در حوزه مسایل اقتصادی و رفتارهای نا به هنجار اقتصادی به کار رفته است.
تفاوت اسراف و تبذیر
اسراف به معنای زیاده روی و تجاوز نمودن از حد اعتدال و میانه‌روی است؛ ولی تبذیر عبارت است از بی‌جهت مصرف کردن چیزی که به اتلاف آن منجر شود . از این روست که در ترجمه های فارسی تبذیر به معنای پخش کردن و ریخت و پاش و یا ولخرجی به کار رفته و ترجمه شده است. در بسیاری از همایش ها و میهمانی ها رسمی و غیر رسمی ، برخی از مردم شیوه نابه هنجاری را بر گزیده اند که اهل ایمان و دیانت آن را ریخت و پاش می دانند. از جمله زمانی که میزبانی برای میهمانی، غذای چند نفر را تهیه کند که بسیاری از آن مانده و دور ریز می شود بی آن که خورده و به مصرف برسد.
در قرآن كریم واژه «اسراف» و مشتقات آن مكرر به كار رفته است ولی در بیست و سه مورد لفظ «اسراف» استعمال شده كه در هر مورد، مفهومی ویژه دارد. در غالب موارد، مقصود از اسراف جنبههای اخلاقی، عقیدتی و تجاوز از حدود الهی است، و تنها در چهار مورد جنبه مالی را شامل می‌شود كه با دو آیه «تبذیر» که کاربرد اختصاصی در حوزه مسایل اقتصادی و مالی دارد شش آیه می‌شود.
چهار آیه ای که در آن واژه اسراف به معنا و مفهوم اقتصادی آن به کار رفته آیات 141 سوره انعام، آیه 31 سوره اعراف، آیه 67 سوره فرقان و نیز 27 و 28 سوره اسراء می باشد.
تمامی آیات مربوط به اسراف را میتوان به طوركلی به دو بخش اسراف در مال و نیز اسراف در مسایل غیرمالی چون امور اعتقادی و اخلاقی تقسیم كرد.
حتى اگر در عبادت اسراف و زیادهروى شود،مثلا در وضو یا غسل، آب بیش ازحدِّ طبیعى مصرف گردد، اسراف است . بر همین اساس ،پیامبر(ص) فرمود: « فى الوضوء اسراف، و فى كل شىء اسراف » دروضو و در هر چیزى مىتواند اسراف راه یابد.
تنها دو آیه در قرآن است که واژه تبذیر در آن به کار رفته است که آن نیز در حوزه مسایل اقتصادی است. آیات 26 و 27 سوره اسراء دو آیه ای هستند که واژه تبذیر در آن به کار رفته است. خداوند در این آیات، رفتار اقتصادی را نقد کرده و هر گونه ریخت و پاشی را عامل دوری از خداوند و فقدان محبوبیت شخص در نزد خود می شمارد. این دو آیه عبارتند از : وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا و هم چنین آیه إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُواْ إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا.
به هر حال، کاربرد قرآنی تبذیر مخصوص مواردي است كه انسان اموال خود را به صورت غير منطقي و فاسدگونه، مصرف مي كند . معادل آن در فارسي امروز «ريخت و پاش» و «ولخرجي» است و به تعبير ديگر «تبذير» آن است كه مال در غير موردش مصرف شود، هرچند كم باشد و اگر در موردش صرف شود «تبذير» نيست هرچند زياد باشد.
ریخت و پاش ،دام شیطان
شیطان به شیوه های گوناگونی می کوشد تا آدمی را از راه حق و صراط مستقیم الهی بیرون برد. از این رو می کوشد تا با توجه به گرایش ها و تمایلات هر شخص، عمل کرده و مردمان را به سوی خود و دوری از خدا جلب و جذب کند.
بر این اساس ابلیس ، برخی از مردم را به ریسمان رنگ و روی زنان و برخی دیگر را به ریسمان ثروت اندوزی و کنز و گروهی دیگر را به دین و ایمان گمراه می کند و از راه به در می نماید.
یکی از شیوه هایی که ابلیس برای بند کشیدن مردمان از آن بهره می گیرد. احسان و نیکوکاری است. بسیاری از کسانی که می کوشند تا به قرب الهی دست یابند کارهای نیک انجام دهند که از جمله آن ها انفاق و دادن حقوق مالی دیگرانی است که بر گردن وی نهاده شده است. با این همه ابلیس آنان را تحریک می کند تا بیش از اندازه انفاق کرده و خود و خانواده خویش را در رنج افکند. خداوند با این که مردمان را به انفاق و احسان تشویق و ترغیب می کند با این همه از هر گونه تبذیری باز می دارد و می فرماید: وات ذاالقربی حقه والمسكین وابن السبیل ولاتبذر تبذیرا ان المبذرین كانوا اخوان الشیاطین و كان الشیطان لربه كفورا؛ و حق نزدیكان را بپرداز! و (همچنین) مستمند و در راهمانده را، و هرگز تبذیر مكن چرا كه تبذیركنندگان برادران شیطانند و شیطان كفران (نعمتهای) پروردگار كرد.( اسراء‌آیه 26 و آیه 27)
واژه «تبذیر»، تنها یك واژه اقتصادی است و در قرآن كریم تنها در همین دو آیه از سوره اسراء به كار رفته است. و شاید در قرآن كریم كمتر مواردی بتوان پیدا كرد كه با چنین لحنی تند و شدید از عملی نهی شده باشد. این بدان معناست که هر گونه رفتار اقتصادی می بایست در چارچوب اعتدال و میانه روی باشد وگرنه به عنوان رفتاری ابلیسی و شیطانی شناسایی و معرفی می شود حتی اگر این رفتار اقتصادی به ظاهر به نفع مردم بینوا و فقیر باشد ولی از آن جایی که شرایط را بر شخص و خانواده وی سخت می کند عملی زشت و نابه هنجار شمرده و مغضوب خداوند معرفی شده است.
یكى از مسلمانان مدینه که داراى چند كودك بود، و شش غلام داشت، در بستر مرگ قرار گرفت. قبل از مرگ خود بهخاطر جلب پاداش الهى، شش غلامش را آزاد نمود. پس از آن كه ازدنیا رفت، مسلمانان پس از غسل و تكفین، او را به خاك سپردند.سپس ماجراى او را در مورد آزادسازى غلامان، و فقر فرزندانش بهآن حضرت خبر دادند. پیامبر(ص) فرمود: « اگر من اطلاع مىیافتم نمىگذاشتمجنازه او را در قبرستان مسلمانان دفن كنید، زیرا او كودكان خودرا از ثروتش بىنصیب نمود، و آنان را فقیر و بىپناه گذاشت، تا دست گدایى به سوى مردم دراز كنند».
از این روست که پیامبر (ص) از هر گونه تبذیر و زیاده روی در انفاق اموال بر حذر می داشت و اجازه نمی داد تا شخصی به گونه ای رفتار کند که مصداق تبذیر باشد. ر ماجراى ابولبابه( گفتن یك راز نظامى حكومت اسلامىبه یهودیان ) به گناه خود پى برد و توبه حقیقى كرد و پس ازمدتى آیه 102 سوره توبه در پذیرش توبه او از جانب خداوند نازلشد، پیامبر(ص)با تلاوت آن آیه، به او بشارت داد. ابولبابه بهپیامبر(ص)عرض كرد: اجازه بده به شكرانه قبول شدن توبهام، نصفاموالم را انفاق كنم . پیامبر(ص)اجازه نداد. او عرض كرد: اجازه بده یك سوم آن را انفاق كنم، پیامبر(ص) اجازه داد.
امام صادق عليه السلام نیز در ذيل آيه «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِيرا» در پاسخ سئوال كننده اي فرمود: «من انفق شيئا في غير طاعة الله فهو مبذّر و من انفق في سبيل الله فهو مقتصد»؛ كسي كه در غير راه اطاعت فرمان خدا مالي انفاق كند، تبذير كننده است و كسي كه در راه خدا انفاق كند، ميانه رو است. (بنا بن نقل تفسير صافي در ذيل آيه 29 سوره اسراء.)
امیرمومنان علي عليه السلام مي فرمايد: «الا ان اعطاء المال في غير حقه تبذير و اسراف و هو يرفع صاحبه في الدنيا و يضعه في الآخرة و يكرمه في الناس و يهينه عندالله»؛ آگاه باشيد مال را در غير مورد استحقاق صرف كردن، تبذير و اسراف است، ممكن است اين عمل انسان را در دنيا بلند مرتبه كند اما مسلما در آخرت پست و حقير خواهد كرد در نظر توده مردم ممكن است سبب اكرام گردد اما در پيشگاه خداوند موجب سقوط مقام انسان خواهد شد.( نهج البلاغه، خطبه 126.)
اميرمؤمنان علي عليه السلام فرمود:«من اشرف الشرف الكفّ عن التبذير والسرف»؛ از بلندمرتبه ترين شرف يعني بلندي مرتبه، باز ايستادن از اسراف و تبذير است.( غرر و در رآمدي، ج6، ص 42.)
باز آن حضرت فرمود: «عليك بترك التبذير و الإسراف و التخلق بالعدل والإنصاف»؛ تبذير و اسراف را ترك كن و با خصلت عدل و انصاف متصف باش.( غرر و درر آمدي، ج4، ص 293.)
از نظر قرآن و روایت هر گونه ریخت و پاشی که به معنای صرف بیهوده مال و ثروتی باشد و یا موجبات سختی و تنگدستی خود و خانواده را فراهم آورد به عنوان مصداقی از مصادیق تبذیر دانسته شده و اجازه چنین رفتار ضد اقتصادی را نمی دهد.
بسیاری از رفتارهای اقتصادی دولت را می توان مصداق تبذیر دانست، زیرا در مواردی که به اسباب بیرونی و درونی کشور در تنگنای اقتصادی و تحریم می باشد، مصرف بیهوده و یا ریخت و پاش ها به نام همایش و یا کمک رسانی می تواند امری نامطلوب و ناپسند شمرده شود و زمینه را برای عدم دست یابی به اهداف برنامه ای ناممکن سازد.
