هر كسي مي كوشد تا همسري خوب داشته باشد. از اين رو دغدغه هر دختر و پسري دست يابي به همسري شايسته است و پس از ازدواج نيز نخستين پرسش ديگران اين است كه آيا همسري خوب دارد يا نه؟
برخي ها در مساله دچار اشتباه فاحش شده و ميان همسر خوب و همسر آرماني تفاوتي نمي بينند و در جست وجوي همسري آرماني هستند كه به نظر مي رسد براي بيش تر مردم، ناشدني و يا حتي محال باشد. البته همسر آرماني با توجه به بينش و نگرش و خواسته هاي شخص متفاوت است و نمي توان معيار يگانه و واحدي را براي آن بيان داشت. با اين همه همسر آرماني را مي توان همسري دانست كه از هيچ نظر با خواسته هاي مرد مخالفت نورزد و همه آن چه را نياز دارد برآورده سازد.
به طور طبيعي چنين چيزي شدني نيست؛ زيرا هر كسي مي كوشد تا خواسته هاي خود را برآورده سازد كه در اين ميان تفاوت هايي در سليقه و علاقه و اموري ديگر ولو جزيي وجود دارد كه اجازه چنين تحركي را نخواهد داد. بنابراين آن چه مي تواند مطلوب هر كسي باشد همسر خوب است كه آن نيز با توجه به بينش و نگرش و گرايش اشخاص متفاوت است ولي از اموري دست يافتني است و مي توان همسري يافت كه به مفهوم واقعي آن همسري خوب باشد.
مردان و زنان همواره تلاش مي كنند تا همسرداري كنند. همسر داري امري طبيعي است و هر انسان متعادل از نظر شخصيت مي كوشد تا اين مهم را برآورده سازد. با اين همه، تفاوت هايي وجود دارد كه همسرداري را به دو دسته همسرداري و همسرداري خوب تبديل مي كند. در روايت اسلامي نيز از تبعل و حسن تبعل سخن رفته است كه به معناي شوهرداري و شوهرداري خوب و نيكوست.
در نوشتار حاضر با توجه به آموزه هاي قرآن كوشش شده تا همسر خوب شناخته و صفات و ويژگي هاي او بازگو شود و بر پايه معيارهاي قرآني شيوه همسرداري خوب بيان شود.
قرآن و ملاك هاي همسر خوب
در تحليل قرآني، زن و مرد لازم و ملزوم يك ديگرند. بنابراين هيچ گاه نمي توان كمالي را بي يك ديگر جست. دست يابي به كمال مطلق زماني شدني است كه زن و شوهر به عنوان جفت و همسر در كنار هم قرار گيرند و براي تعالي و تكامل يك ديگر بكوشند. ارتباط ميان زن و شوهر همانند ارتباط جزء و كل است كه به يكديگر نياز جدي دارند و نمي توانند بدون هم كامل باشند. كمال در اين جا به معناي ضدنقص است. به اين معنا كه زن بي مرد و يا مرد بي زن موجودي ناقص است و زماني به كمال مي رسد كه در كنار هم زوج را تشكيل دهند. هر چند كه مي توانند وجود داشته باشند ولي وجودي ناقص هستند. اگر تشبيه گول زننده و فريبنده نباشد مانند دو لنگه كفش هستند. آن دو در كنار هم و با زوجيت است كه از نقص بيرون مي آيند و در كنار هم مي توانند به كمالي دست يابند كه فراتر از حد تصور است. در اين جا مراد از كمال، حالتي تكاملي و فراتر از مطلوب عادي است. گام هاي بلند تكاملي به سوي كمال مطلق، زماني شدني و فراهم تر است كه زن و مرد در كنار هم زوجيت را تشكيل دهند.
زن و مرد لازم و ملزوم يكديگر
بنابراين در تحليل قرآني زن و مرد لازم و ملزومي هستند كه بي يك ديگر معنا و مفهوم درستي نخواهند يافت و به تكامل مطلق دست نمي يابند؛ زيرا آرامش زن به مرد است و مرد بي زن از نقص وجود خود رنج مي برد. از اين رو نمي توانند بي يك ديگر حتي مقدمات تكامل را فراهم آورند چه رسد كه بتوانند پر پرواز را به دست آورند.
قرآن بر عنصر زوجيت در هستي بسيار تاكيد مي ورزد و مي گويد كه همه چيز را برپايه زوجيت آفريده است. زوجيت در انسان نخستين، به شكل تكويني و تشريعي انجام شد و در بقيه انسان ها به حكم تشريعي اين اجازه داده شده تا خود به عنوان انسان مختار و با اراده همسر و جفتي مناسب براي تكامل خويش برگزيند.
انسان ها در تحليل قرآني همانند جنيان، تنها موجودات مختار و صاحب اراده و داراي حق انتخاب در امور مهم هستند، ولذا موجوداتي تصوير مي شوند كه در امور اعتقادي و بينشي و نگرشي داراي تفاوت هاي جدي و مهمي مي باشند. دسته بندي قرآن نشان مي دهد كه هر كسي مي تواند در دو سوي كفر و ايمان و يا حالتي ميانه در نفاق باشد. اين گونه است كه تفكر و بينش هر كسي مي تواند در چگونگي انتخاب و رفتار وي تأثير اساسي به جا بگذارد. همسري كه دنيا را از دريچه كفر و ماديت مي نگرد با همسرش به گونه اي رفتار مي كند كه جهان بيني او را تشكيل مي دهد. حالت نفاق در حوزه ديني به نفاق در رفتار خانوادگي نيز گسترده مي شود. آدم هايي كه با خداي خويش نفاق مي ورزند به طور حتم با همسر خويش نيز رفتار منافقانه در پيش مي گيرند.
ويژگي هاي همسر مناسب
از اين رو قرآن در مسئله انتخاب همسر به عنوان زوجي كه كامل كننده وجود و شخصيت او مي باشد، تأكيد فراوان مي ورزد و معيارهايي را براي انتخاب همسر بيان مي كند. قرآن، درباره لزوم رعايت شايستگي و اهميت اوصاف همسري كه انسان برمي گزيند يا اگر ازدواج با همسر نامناسبي صورت گرفته، بايد اين شايستگي را در او پديد آورد، مباحثي را مطرح كرده و درباره همسران نامناسب كه گاه در حد دشمن مي توانند كانون خانواده را فاسد كنند، هشدار مي دهد: «ياايها الذين ءامنو ان من ازواجكم و اولادكم عدوا لكم فاخذوهم…» (تغابن، آيه14)
تكيه قرآن در موارد متعدد بر صلاحيت و شايستگي همسر، مفهومي عام است و شامل جنبه هاي گوناگون ظاهري همانند زيبايي جسمي و معنوي (ديني و اخلاقي) نيز مي تواند باشد (انبياء آيه90).
از ديگر ويژگي هاي همسر مناسب آن است كه از نظر جسمي سالم باشد و بتواند نيازهاي مرد را به عنوان همسر برآورده سازد. نازايي يكي از مشكلاتي است كه برخي از زنان دچار آن هستند. هر چند كه اين مسئله به طور عادي پيش از ازدواج دانسته نمي شود ولي در ادامه زندگي خلل وارد مي كند و آسايش را از خانه ها بيرون مي برد، مگر آن كه همسر از نظر روحي و رواني در مرتبه اي از تقوا باشد كه بتواند بي فرزندي را تحمل كند و يا با حفظ همسر و ازدواج ديگري اين خواسته خود را برآورده سازد.
قرآن در گزارشي به مسئله نازايي همسران برخي از پيامبران از جمله به حضرت ابراهيم خليل الله(ع) و زكريا(ع) اشاره مي كند. در گزارشي كه از مسئله اجابت دعاي زكريا(ع) به دست مي دهد بيان مي كند: «واصلحنا له زوجه»؛ ما همسر و جفت زكريا را از نظر جسمي اصلاح كرديم. برخي اين آيه را به اصلاح ظاهري و جسمي معنا كرده و گفته اند: همسر زكريا عقيم بود، خداوند نازايي او را از بين برد يا پير و شكسته بود و خداوند او را جوان كرد. البته برخي از مفسران، آيه را به اصلاح اخلاقي معنا كرده و گفته اند: خداوند، همسر زكريا را خوش اخلاق قرار داد. به نظر مي رسد كه تفسير اخير با دعاي آن حضرت ناسازگار است؛ زيرا آن حضرت پس از ديدار با حضرت مريم(س) خواستار فرزندي صالح و نيكوكار شد و از آن جايي كه همسر وي نازا بود خداوند با اصلاح اين نقص جسمي وي را توانا به آبستني كرد.
شاخصه زنان صالحه
خداوند در آيه34 سوره نساء، زنان صالح و درستكار را كساني مي داند كه در برابر نظام خانواده خاضع هستند و نه تنها در حضور شوهر، بلكه در غياب او مرتكب خيانت مالي و ناموسي نمي شوند و حقوق او را مراعات مي كنند: «فالصاحات قانتات حافظات للغيب بما حفظ الله…» در حديثي از امام صادق (عليه السلام) آمده است: «تزوجوا في الحجر الصالح فان العرق دساس»؛ با خانواده شايسته ازدواج كنيد؛ زيرا خصايص والدين و اجداد، به نسل بعد سرايت مي كند.
در برخي آيات، خوش عاقبتي، براي همسران است (رعد، آيه23) اين فرجام نيك در آيه8 غافر، در قالب دعاي فرشتگان حامل عرش انسان، در گرو صلاحيت آنان قرار داده شده الهي، براي همسران صالحه نقل شده، و در سوره فرقان، آيات 63به بعد، پس از بيان ويژگي هاي عبادالرحمن، دعاي آنان را نقل مي كند كه پروردگارا! همسران و فرزندان ما را مايه چشم روشني ما قرار ده: «والذين يقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذرياتنا قره اعين» (فرقان آيه25).
يكي از دعاهاي مشهور مسلمانان هنگام حج اين دعا است: «ربنا ءاتنا في الدنيا حسنه و في الأخره حسنه » (بقره. 102، 2) كه در حديثي از پيامبر، اين گونه تفسير شده است: كسي كه خدا به او قلبي شاكر و زباني مشغول به ذكر حق و همسري با ايمان كه او را در امور دنيا و آخرت ياري كند، ببخشد، نيكي دنيا و آخرت به او داده، و از عذاب آتش بازداشته شده است.
صفات همسران شايسته
در برخي آيات، صفاتي مشخص، براي همسران شايسته ذكر شده است؛ از جمله در آيه 90 انبياء به سه ويژگي براي خانواده زكريا اشاره شده: اينكه اولاً در انجام كار خير شتاب مي كردند و در همه حال، خدا را مي خواندند و همواره در برابر او خشوع داشتند.
‘خداوند در آيه 5 سوره تحريم، 6صفت را براي همسران شايسته برشمرده كه الگوي خوبي براي همه مسلمانان، هنگام انتخاب همسر است: 1- «اسلام»؛ 2- «ايمان» يعني اعتقادي كه در اعماق قلب انسان نفوذ كند؛ 3- «اطاعت» در برابر خدا يا شوهر، همراه با خضوع؛ 4- «توبه»، يعني استغفار و عدم اصرار بر گناه؛ 5- «عبادت خداوند»، عبادتي كه روح و جان او را پاك و پاكيزه كند؛ 6- «اهل گناه نبودن».
بنابراين همسر خوب، همسري است كه در برابر شوهر مقاومت نكند و با اطاعت و فرمانبرداري از همسر در چارچوب رفتارهاي پسنديده و اخلاقي و قوانين شرعي، از محدوده حق و حقيقت تجاوز نكند. البته همواره مراد از اطاعت كه در برخي از روايات و آيات آمده اطاعت در حوزه هاي اخلاقي و شرعي و هنجاري است؛ زيرا در روايات آمده است: لا طاعه لمخلوق في معصيه الخالق؛ هيچ گونه اطاعتي كه موجب معصيت مخلوق باشد روا نيست.
احسان، اصل اساسي زندگي
در قرآن افزون بر مسأله حق و عدالت به مسأله احسان نيز توجه داده شده است. احسان امري فراتر از عدالت است؛ زيرا محسن كسي است كه در حوزه هنجاري و اعمال نيك و صالح گام از وظيفه فراتر مي نهد و با عنايت ويژه اي به ديگران كمك مي رساند. از مصاديق احسان مي توان به عفو و گذشت و ايثار و از خودگذشتگي اشاره كرد.
در زندگي خانوادگي هرچند همانند ديگر حوزه هاي فردي و اجتماعي، اصالت با عدل و عدالت است و هر كسي مي بايست حقوق طرف مقابل را بر پايه اصول عدالت رعايت كند ولي زندگي خانوادگي به گونه اي پيچيده است كه انسان بي اصل احسان نمي تواند زندگي كامل و موفقي داشته باشد و احساس خوشبختي نمايد. در بسياري از موارد ضروري است كه همسر از حق خويش بگذرد و كوتاه آيد و به حكم احسان رفتار نمايد. از اين رو گفته اند كه اساس زندگي خانوادگي و همسرداري، عفو و گذشت و احسان است. حقوق و عدالت مي تواند بنيادهاي ابتدايي آن را استوار بخشد ولي نمي تواند جاذبه هاي يك زندگي كامل و خوشبخت را پديد آورد. حقوق و عدالت به جهت حضور قوي عقل و عقلانيت از خشكي خاصي برخوردار است و اصول عاطفي و رواني در آن كم تر يا اصلاً مورد توجه و ملاحظه نيست. برخلاف احسان كه اصولاً بر پايه اصول عاطفي شكل مي گيرد.
عشق و محبت، رهاورد احسان در خانواده
نيكوكاري و احسان، خانواده را با عشق و محبت به سمت و سويي مي برد كه در اصطلاح آن را خوشبختي مي نامند. عشق و محبت تنها در احسان خودنمايي مي كند و در عدالت و حقوق تنها عقل و موازين عقلي و عقلايي است كه حكومت مي كند.
از آن جايي كه آسايش در پناه اصول عقلي و عدالت و حقوق مي تواند فراهم آيد اما تنها به حضور آسايش عادي در زندگي مي توان اميدوار بود درحالي كه آرامش زماني حضور خواهد يافت كه كلماتي چون حق و حقوق همسري به احسان و نيكوكاري و گذشت و عفو دو سويه تبديل گردد. در اين هنگام است كه خانه و خانواده به معناي واقعي و درست آن شكل مي گيرد و آرامشي كه مطلوب ايجادي خانواده و همسرگزيني است حضور خود را نشان مي دهد.
ملاك همسر آرماني
بنابراين همسر خوب و آرماني به مفهوم درست و واقعي همسري است كه ملاك و معيار در زندگي مشترك و زوجيت را احسان و عفو و گذشت قرار دهد و با عاطفه و احساسات، زندگي دروني خانواده را مديريت كند. اين بدان معنا نيست كه شخص، اصول عدالت و عقل و احكام آن را ناديده گيرد. بلكه از آن جايي كه احسان امري فراتر و برتر از عدالت است كسي كه احسان مي كند به طريق اولي اهل عدالت است و همان گونه كه از عاطفه و احساس براي مديريت خانواده بهره مي گيرد از عقل و عدالت براي ساماندهي آن نيز به بهترين شكل ممكن سود مي برد.
هركسي همان گونه كه در انتخاب همسر مي بايست سعي و تلاش جدي نمايد و با توكل و استمداد از حق در گزينش همسري خوب و باوفا بكوشد در ادامه اين زوجيت نيازمند آن است كه با بهره گيري از احسان و نيكوكاري و گذشت، زندگي خويش را به بهشتي كوچك تبديل كند.
