برخی از اندیشمندان واقع بین و واقع نگار با توجه به وضعیت موجود و توصیف و تبیین آن، از برخورد تمدن ها سخن گفته اند بی آن که نگاه آرمانی و توصیه ای داشته باشند؛ برخی دیگر، نیز با توجه به تحلیلی از واقعیت موجود و توصیف آن، توصیه های را برای تهاجم فرهنگی و مقابله با آن به عنوان فرهنگ رقیب داشته اند. برخی با اقرار به وجود واقعیتی به نام برخورد و جنگ تمدنی، خواهان گفت و گوی تمدنی شدند. در برابر برخی دیگر تنها با نگاهی ایده الی و آرمانی و به دور از واقعیت های موجود و تبیین و تحلیل و توصیف آن، منکر هر گونه جنگ فرهنگی شده اند.
در همه این موارد، به جز یک مورد، به شکل دلالت مطابقی و تضمنی و یا التزامی، جنگ فرهنگی و برخورد تمدنی به عنوان یک واقعیت بینی و واقع نگاری تایید شده است و تنها در یک مورد است که جنگ فرهنگی را توهم و امری خیال پردازنه انگاشته شده است.
نویسنده در این مطلب بر آن شد تا تحلیل، توصیف، تبیین و حتی توصیه قرآن را در مساله را بر اساس آموزه های قرآنی به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
توصیف واقعیت و توصیه حقیقت
روشنفکر واقعی که فرهیخته و نخبه جامعه است، به حکم علم و بصیرت بر آن است تا واقعیت های جامعه را به خوبی بر اساس معیارهای علمی توصیف و تحلیل و تبیین درستی از آن به دست دهد تا ضمن ارزیابی موقعیت کنونی بتواند توصیه های مبتنی بر حقایق ارزشی ارایه داده و جامعه را در مسیر کمال و رشدی قرار دهد که فلسفه وجودی آن جامعه و هدف آن می باشد.
بسیاری از روشنفکر تنها قدرت تحلیل و توصیف جامعه و به شکل نیم بند و ناقص دارند و تنها شماری اندک هستند که بر اساس بصیرت کامل و نگاه احاطی، توصیف کاملی از وضعیت کنونی جامعه و فرصت ها و تهدیدهای آن ارایه می دهند؛ در این میان شمار انگشت شماری را می توان یافت که افزون بر این احاطه و تحلیل کامل و توصیف درست واقعیت ها، توصیه هایی را بر اساس حقایق آرمانی هر جامعه ارایه می دهند و راه های برونرفت و حتی سازوکارها، سیاست گزاری ها و برنامه هایی را نیز بیان می کنند.
مشکل بسیاری از نخبگان و روشنفکران جامعه این است که از نظر بینشی و نگرشی با مشکل مواجه می باشند؛ چرا که یا بسیار آرمانی می نگرند و واقعیت بین نیستند و یا این که بسیار واقع بین و واقع نگار می باشند، ولی حقایق هستی و جامعه بر آنان پوشیده است و گرفتار منابع دانش و روشی ناقص در چارچوب دانش حصولی و ابزارهای حسی ناقص آن می باشند و از دانش حضوری و شهودی بی بهره یا منکر آن می باشند. این گونه است که تنها دانش های حصولی دریافتی از منابع و ابزارهای حسی و آزمایشگاهی مبنای تحلیل، توصیف و توصیه آنان قرار می گیرد و نمی توانند حقایقی فراتر از محسوسات را دریابند و از معقولات و مشهودات فراتر از آن سود برند.
نخبگان و روشنفکرانی که در چارچوب و معیار درست به تبیین، تحلیل و توصیه می پردازند، کسانی هستند که واقع بین و حقیقت گرا هستند؛ زیرا آن چه به عنوان آرمان های جامعه و فلسفه وجودی و اهداف آن چون سعادت در سایه آرامش و آسایش مطرح می باشد، حقایقی است که وقوع خارجی نیافته است و آن چه در جامعه واقعیت دارد شاید در بسیاری از بخش ها و حوزه ها، عاری از حقیقت و مطلوبیت باشد. از این رو، نخبگان و رهبران واقعی هر جامعه ای می کوشند تا واقع بینانه به توصیف، تحلیل و تبیین جامعه پرداخته و در سایه اهداف و حقایق مطلوب، به ارایه توصیه ها بپردازند.
در مساله توصیف و تبیین وضعیت جوامع بشری، در مساله جنگ فرهنگ ها، برخورد تمدن ها، تهاجم فرهنگی و مانند آن نیز می بایست، به دور از توهم و خیالبافی، واقع بینانه به توصیف و تبیین و تحلیل موقعیت کنونی جوامع بشری پرداخت و توصیه هایی بر اساس حقایق و آرمان ها و اهداف بشری ارایه داد.
چستی فرهنگ و تمدن
درباره فرهنگ و تمدن و ارتباط میان آن دو، براساس تعاریفی که از هر یک به دست می دهند، اختلاف آراء و انظار بسیاری وجود دارد. اما برخی بر این باورند که تمدن وجه تجسمی همان فرهنگ است؛ به این معنا که فرهنگ و تمدن دو روی یک سکه هستند؛ با این تفاوت که فرهنگ در حوزه نظری جا می گیرد و تمدن در حوزه عملی ، چیزی جز تحقق خارجی و تجسمی و عینی فرهنگ نیست.
بر این اساس، فرهنگ از نظر دامنه و گستره مفهومی و مصداقی بسیاری وسیع تر از دامنه و گستره تمدنی است؛ زیرا بسیاری از مسایل مورد توجه فرهنگ به دلیل فقدان نظریه کامل، فقدان مقتضی یا وجود مانع، تحقق خارجی نیافته و در قالب آرمان و اهداف جا می گیرد؛ چنان که بسیاری از وجه تمدنی همان فرهنگ، از تحقق کامل وجودی رنج می برد و آن چه در جامعه به شکل تمدنی تحقق یافته است، گاه شکل ناقص و حتی متضاد فرهنگی جامعه است که می خواهد از آن خارج و یا رها شود، یا آن که تغییر دهد و به کمال برساند.
در چیستی فرهنگ دیدگاه های چندی است. برخی فرهنگ را مجموعه داده ها و رفتار عمومی یک جامعه دانسته اند.( دكتر شمس الدين «فرهيخته»، فرهنگ فرهيخته، تهران: نشر اطلاعات ، 1377 ه.خ ، ص575) برخی دیگر آن را، مفهوم گسترده از تمام الگوهایی گفته اند که در جامعه آموخته می شوند و در آن غنا می یابند و از طریق نمادها منتقل می شوند در بر می گیرد.(عبد الصابر، جنبش، «فرهنگ وگفتگوي تمدن ها»،سايت ايترنتي مجتمع جامعه مدني افغانستان،www. acs .af)
برخی افزون بر عناصر ذهنی، عناصر عینی یعنی همان وجه تمدنی را نیز فرهنگ دانسته و در تعریف فرهنگ گفته اند: مجموعه عناصر عینی و ذهنی که در سازمان های اجتماعی جریان می یابند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند میراث اجتماعی یا میراث فرهنگی و یا فرهنگ نام دارد.»( غلام رضا «علي بابايي»، فرهنگ سياسي آرش، تهران : نشر آشیان، 1374، ص407 )
گروهی هم فرهنگ را مجموعه آداب و اندیشه ها و دیدگاه ها و اعتقادات و ارزش های یک قوم دانسته اند که اولاًً برخوردار از وحدت تألیفی باشد و ثانیاً اوقیانوس وار آن قوم را فرا گرفته باشند و ثالثاً آدمیان غافلانه و غیر مختارانه در آن غوطه ور باشند فرهنگ می نامند.»(دكتر عبدالكريم سروش، فربه تر از ايدئو لوژي ، تهران: موسسه فرهنگي صراط، 1384، ص 343.)
به هر حال، فرهنگ مجموعه پيچيده ای است از دانشها، باورها، هنرها، قوانین، اخلاقیات، عادات و هرچه که فرد به عنوان عضوی از جامعه، از جامعه خویش فرا مي گيرد.
اما تمدّن که در لغت به معناى شهرنشينى(لغت‌نامه، دهخدا، ج4، ص6109، «تمدّن») و در اصطلاح، نوع خاصّى از توسعه مادّى و معنوى است كه در جامعه ويژه رخ مى‌نمايد. يك تمدّن، شامل مجموعه پيچيده‌اى از پديده‌هاى اجتماعى قابل انتقال، حاوى جهات مذهبى، اخلاقى، زيباشناختى، فنّى يا علمى و مشترك در همه اجزاى يك جامعه وسيع و يا چندين جامعه مرتبط با يكديگر است.( فرهنگ علوم اجتماعى، ص47، «تمدّن»)
هر چند که برخی تمدن را با فرهنگ مترادف دانسته اند، ولی شکی نیست که مترادف به هیچ معنا وجود ندارد و بی گمان میان هر واژه و اصطلاح با واژه و اصطلاح دیگر فرق و تفاوتی است که در کتبی چون فروق اللغه به آن اشاره شده است.
دو واژه و اصطلاح فرهنگ و تمدن نیز از این قاعده مستثنا نیستند. به نظر می رسد که تمدن توصیف کننده فرهنگ یک جامعه پیچیده و بزرگ یا فقط توصیف کننده یک جامعه باشد. هر جامعه، یا فاقد مجموعه بخصوصی از عقاید و آداب و رسوم است و یا مجموعه خاصی از این ویژگی‌ها و هنرها را دارد که آن را منحصر بفرد می‌سازد. تمدنها بیشتر بر فرهنگ تأکید دارند که در برگیرنده ادبیات، هنرهای تخصصی و حرفه‌ای، معماری، مذهب سازمان یافته، و رسوم و سنت‌های پیچیده‌ای است و همه اینها در خدمت توسعه یک جامعه خاص هستند. طبیعت تمدن چنان است که همواره می‌خواهد گسترش بیابد و افراد بیشتری تابع آن شوند.
تمدن ها تحت فرهنگ های بزرگ شکل می گیرند. خرده فرهنگ هرگز تمدن ساز نیستند، بلکه تمدن تحت فرهنگ های بزرگ شکل می گیرد. به عنوان نمونه تمدن های رومی و یونانی تحت فرهنگ رومی و یونانی شکل گرفته است. تمدن های بزرگ دارای فرهنگ بزرگی هستند که بر خرده فرهنگ چیره می شوند و آن را در خود می پذیرند و تغییر شکل و ماهیت می دهند. فرهنگ بزرگ، قدرت انعطاف بسیاری دارند ومی توانند خرده فرهنگ را در خود پذیرفته و یا تغییر ماهیت دهند. در حقیقت فرهنگ های بزرگ، گفتمانی غالب را می سازند که بر جوامع بشری مسلط می شوند و ماهیت تمدنی خاصی را شکل می دهند.
فرهنگ های ایرانی و چینی و رومی و یونانی در گذشته، بر بیش ترین جوامع بشری حاکمیت داشته و تمدن های بزرگی را در بخش های بزرگ جغرافیایی شکل دادند. بعدها تمدن های اسلامی و مسیحی بر اساس فرهنگ اسلامی و مسیحی شکل گرفت که در کنار دو فرهنگ هندو و کنفوسیوسی فرهنگ ها و تمدن های مسلط بر جهان می باشند.
جنگ فرهنگی و برخورد تمدنی، واقعیت انکار ناپذیر
از نظر قرآن، تقابل و تضاد فرهنگی، امری انکار ناپذیر است. قرآن در گزارش های خود از جوامع بشری، افزون بر توصیف و تبیین واقعیت های جوامع، به تحلیل و نیز توصیه های خاص می پردازد؛ چرا که هدف آموزه های قرآنی، ارایه بهترین و کامل ترین سبک زندگی برای رسیدن انسان به سعادت دنیوی و اخروی است. از این روست که به تحلیل و تبیین و توصیف واقعیت های موجود از انسان و طبیعت و جوامع می پردازد و در همان حال به ارایه توصیه هایی مبتنی بر ارزش ها و اهداف و فلسفه وجودی آفرینش انسان و جهان می پردازد.
خداوند در تبیین واقعیت ها و توصیف آن، گزارشی از جنگ قومی و نژادی به دست می دهد و در آن جا روشن می کند که واقعیت جوامع بشری، تقابل نژادی و قومی است. سپس به نقد این واقعیت می پردازد و ریشه آن را تحلیل و تبیین نادرست از واقعیت های نژادی می داند و می گوید هدف از اختلاف در رنگ ها و زبان ها ، امکان شناخت و تعارف نسبت به یک دیگر است.
به سخن دیگر، همه انسان ها از پدر و مادری به دنیا آمده اند(حجرات،آیه 13؛ زمر، آیه 6؛ نساء، آیه 1) و این تفاوت های موجود واقعیتی انکار ناپذیر است، ولی نمی بایست این واقعیت را علتی برای رفتارهای دیگری قرار داد؛ زیرا هدف از این تفاوت های نژادی و رنگ و قومی و زبان(شعوب و قبایل)، برای امکان رقابت های سازنده و شناخت و کمال یابی بیش تر است.(حجرات، آیه 13)
از این روست که به انسان ها و جوامع بشری توصیه می شود تا از این تفاوت ها برای دست یابی به کمالات از طریق تقوا عمل کنید نه آن که تفاوت ها را عامل ظلم و ستم و تجاوز و تعدی به یک دیگر قرار دهید.(همان)
با این همه قرآن، تقابل و تضاد فرهنگی میان فرهنگ ها را نیز انکار نمی کند. خداوند در آیاتی از جمله 33 تا 35 سوره زخرف از تفاوت های فرهنگی و تضاد و تقابل میان آنان سخن به میان آورده است. این تقابل فرهنگی که گاه به جنگ فرهنگی نیز کشیده می شود، در شکل امت ها و شرایع و ادیان و مذاهب و احزاب خودنمایی می کند؛ زیرا امت ها، گروه های بشری با مقاصد فرهنگی هستند که در گرد هم جمع آمده تا مقصد و هدفی را تحقق بخشند.
اصولا دو بینش و نگرش، اسلام و کفر، دو فرهنگ متضادی هستند که در تقابل فرهنگی به جنگ فرهنگی و تمدنی نیز می انجامد و تقابل فرهنگی آنان در اشکال تهاجم و جنگ میدانی خودنمایی می کند.
به هر حال اختلاف فرهنگی در میان امت ها و ملت ها وجود دارد و این اختلاف به ویژه در زمانی که فرهنگ به شکل تمدنی بروز کرد، به شکل فیزیکی و جنگ های فیزیکی خودنمایی می کند. اگر در اختلاف فرهنگی نخست تهاجم فرهنگی و جنگ نرم رخ می دهد و هر یک با عناصر فرهنگی می کوشد تا خود را چیره کند چون خواندن اشعار و تمسخر فرهنگی دیگر، ولی در هنگامی که به شکل تمدنی ظهور می یابد و امت و ملتی شکل می گیرد، در آن صورت به شکل جنگ فیزیکی و سخت خودنمایی می کند.
از این روست که در آیات قرآنی از جنگ نرم گرفته تا جنگ سخت درباره فرهنگ ها و تمدن ها سخن به میان آمده است. در سوره کافرون از تضاد و تقابل دو فرهنگ کفر و ایمان سخن به میان امده است و این که بهترین حالت در شرایط خاص، حرکت در مسیر تمدنی خود است. در آن جا پیشنهاد می شود که هر یک از دو فرهنگ راه تمدنی خود را بپیماید تا در آینده معلوم شود که کدام یک در تمدن سازی و رساندن ملت خود به سعادت موفق خواهند بود.
اما از آن جایی که فرهنگ های متقابل و متضاد، هر گز اجازه نمی دهند که دیگری گفتمان غالب و چیره شود، در شکل تمدنی نیز به برخورد و درگیری می انجامد و اختلافات فرهنگی(هود، آیه 118) به جنگ و برخورد تمدنی منجر می شود؛ چرا که فرهنگ ها و تمدن های متضاد و متقابل هرگز جز به غلبه بر یک دیگر نمی اندیشند. تهاجم فرهنگی به هدف غلبه فرهنگی صورت می گیرد و هرگاه فرهنگی در یک عرصه کوتاه بیاید و از اصول ارزش های خود دست بردارد می بایست گام های دیگری را برای عقب نشینی از مواضع اصولی و ارزشی خود نیز بردارد.(بقره، آیه 120) چرا که هر فرهنگ بزرگ و پیچیده ای چون فرهنگ های اسلامی و مسیحی و یهودی یا کفر و ایمان، گرایش به گسترش و نفوذ در فرهنگهای دیگر دارد و در بعضی مواقع آن‌ها را در خود هضم و محو می‌کند ( نمونه این واقعیت تمدن چینی و نفوذ آن در خرده فرهنگ های کره، ژاپن، ویتنام و غیره است) بعضی تمدنها واقعا فرهنگهای بزرگ و عظیم جهانی دارند که شامل ملت‌ها و مناطق بسیاری می‌شوند و می کوشند تا همه را تحت سیطره فرهنگی و تمدنی خود قرار دهند که از آن جمله می توان به فرهنگ مسیحی رومی غرب اشاره کرد که سلطه جهانی را می جوید.
خداوند در آیاتی از جمله آیه 32 سوره روم و 53 سوره مومنون از گرایش فرهنگ ها برای غلبه و چیرگی سخن به میان می آید؛ زیرا هر حزب که یک گروه فرهنگی کوچک است، بر آن است تا فرهنگ خود را حفظ کرده و بر خرده فرهنگ های دیگر مسلط شود. این گرایش طبیعی است که در فرهنگ بزرگ و تمدنی به جنگ فرهنگی و برخورد تمدنی می انجامد.
خداوند در آیه 213 سوره بقره از اتحاد ابتدایی انسان و وحدت رویه در کسب مادیات سخن به میان می آورد و سپس می فرماید که تفاوت های فرهنگی که پس از علم و دانش و تجربه در میان انسان پدید می آید، مهم ترین عامل برای اختلافات بشری می شود و انسان ها به سبب تفاوت های فرهنگی به جان هم می افتند. به سخن دیگر، حتی اگر وحدت ابتدایی در جامعه بدوی و نخستین در امور مادی وجود داشت با افزایش دانش و علم و تجربه ،تفاوت های فرهنگی را سبب شد که این تفاوت های فرهنگی خود در شکل تمدنی به بروز جنگ تمدنی انجامید.(نگاه کنید: سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج 2، ص 111؛ محمد رشید رضا، المنار، ج 2، ص 276)
اصولا آن چیزی که در آخر الزمان میان اسلام و کفر رخ می دهد یک جنگ فرهنگی تمام عیار و جهانی است؛ زیرا اسلام به داعی عدالت جهانی در برابر کفر به داعی ظلم و بی عدالتی جهانی قرار می گیرند و حضرت صاحب الامر(عج) پیشوای تمدنی و فرهنگی اسلام در برابر فرهنگ کفر و ظلم و بی عدالتی قرار می گیرد و جنگ جهانی آخرالزمانی رخ می دهد؛ هر چند که وعده خداوند بر تسلط فرهنگ اسلام و سیطره و همینه تمدنی اسلام است؛ زیرا هیمنه به معنای در برگرفتن همه خرده ها فرهنگ و شرایع و ملت هاست. از این روست که در آخرالزمان فرهنگ مسیحی و یهودی هم چنان می ماند ولی با تسلط فرهنگی و تمدنی اسلام این معنا تحقق خواهد یافت. از این روست که خداوند در آیاتی از جمله آیه 33 سوره توبه از غلبه و چیرگی اسلام به عنوان دین جهانی سخن به میان می آورد.
به هر حال، بر اساس آموزه های قرآنی نمی توان منکر جنگ فرهنگی، تهاجم فرهنگی و جنگ تمدنی و برخورد تمدنی شد و هرگز انکار امری نمی توان واقعیت امر را از میان ببرد. این که برخی می گویند که جنگ فرهنگی و تمدنی و تهاجم فرهنگی توهم بیش نیست، اگر به واقعیت های جامعه جهانی نظری بیافکنند به خوبی در می یابند که جنگ تمدنی وجود دارد و جنگ فرهنگ ها و برخورد تمدنی واقعیتی انکار ناپذیر است. در اثبات امکان چیزی همان وقوع آن کفایت می کند؛ اما آیا جنگ فرهنگی و تمدنی به عنوان یک حقیقت مطلوب است، باید گفت که به یک معنا مطلوب و به یک معنا غیر مطلوب است؛ زیرا فرهنگ ها به سبب نظری بودن گرفتار جنگ نرم هستند و هر فرهنگی می کوشد تا غلبه بر دیگری یابد. البته اگر جنگ فرهنگی در حوزه جنگ نرم چون جدال احسن و مانند آن صورت گیرد تا زمینه انتخاب برترین فرهنگ فراهم آید؛(زمر، آیه 18) اما همواره جنگ فرهنگی به شکل تمدنی بروز می کند و از برخورد نظری و تخاصم علمی به تخاصم و جنگ و برخورد فیزیکی کشیده می شود.
اگر جنگ فرهنگی در قالب گفتمان و گفت و گوی فرهنگی از طریق شیوه های علمی چون جدال احسن و مناظره های علمی و استدلال انجام گیرد، جنگ نرم مطلوب است که غلبه فرهنگ قوی تر را به دنبال خواهد داشت و رشد علمی و فرهنگی جهانی را سبب می شود،اما اگر جنگ نرم و تهاجم فرهنگی از طریق جدال های دروغین و فریب و تخریب باشد، جنگی نامطلوب و تخاصمی باطل است. در بسیاری از وجوه جنگ های تمدنی می توان جنگ نرم و فرهنگی باطل و نامطلوب را جست و جو کرد؛ زیرا جنگ های تمدنی چون جنگ غرب و اسلام در زمان کنونی، جنگ تمدنی همانند جنگ های صلیبی است و بسیار خطرناک است.
در یک کلام، از نظر تحلیل و تبیین و توصیف قرآنی از واقعیت های انسانی و جوامع بشری این است که جنگ نرم، جنگ فرهنگی ، تهاجم فرهنگی، جنگ تمدن و برخورد تمدنی واقعیتی انکار ناپذیر است و نمی توان با چشم فرو بستن این واقعیت را توهم و خیال دانست بلکه باید با هوشیار تمام به فهم و درک و واقع نگاری ابعاد و حوزه های جنگ های نرم و سخت فرهنگی و تمدنی پرداخت و زمینه تقابل و مقابله با آن را بر اساس نقشه راه دشمن تدوین کرد و اجازه نداد تا در دام فریب بزرگ فقدان جنگ نرم و یا جنگ فرهنگی، فرصت مقابله و تجهیز را از خود و امت اسلام و تمدن اسلامی گرفت.
