اهداف فرهنگی جهاد از منظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

واژه جهاد به معنای تلاش مشقت آمیز و سخت، در اصطلاحات قرآنی به معنای تلاش مشقت بار انسان برای عمل به مقتضای رضایت الهی است که با عنوان «فی سبیل الله» بیان شده است. بنابراین، همه حوزه های زندگی انسان را در بر می گیرد؛ به این معنا که هر عملی که جان و جامعه و جهان را به سمت و سوی کمال هدف گذاری شده در حکمت و فلسفه آفرینش پیش می برد، عمل جهادی است. نویسنده بر همین اساس بر آن است تا ابعاد فرهنگی جهاد را بر اساس آموزه های قرآنی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

جهاد فی سبیل الله

یکی از ارزشی ترین اصول اسلامی، جهاد فی سبیل الله است؛ زیرا این اصل اسلامی همه ابعاد ظاهری و باطنی و درونی و بیرونی، فردی و اجتماعی انسان را در بر می گیرد و جهت گیری زندگی انسانی را در دنیا به نمایش می گذارد.

البته بیش تر مردم جهاد را محدود به دو حوزه جهاد اصغر و جهاد اکبر کرده اند، بلکه حتی می توان گفت که اکثریت قریب به اتفاق مردم، از جهاد در آموزه های قرآنی و اسلامی تنها جهاد اصغر یعنی جهاد با جان و مال در دفاع از اسلام و سرزمین های آن را می شناسند و حتی از جهاد اکبر کم تر خبر دارند تا چه رسد که اطلاعاتی در باره جهاد صغیر مبارزه با هواهای نفسانی و غرایز شیطانی یا حتی جهاد کبیر علمی و فرهنگی داشته باشند که در آیه 52 سوره فرقان خداوند به صراحت از آن سخن به میان آورده و فرموده است: فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا؛ پس، از كافران اطاعت مكن، و با قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز.

جهادی که در این آیه مطرح شده برخلاف دیگر جهادها به ویژه جهاد اصغر که خداوند هماره با عبارتی چون «بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ» همراه است(انفال، آیه 72؛ توبه، آیات 20 و 81 و 88؛ حجرات، آیه 15؛ نساء، آیه 95) تا نشان دهد که ابزار جهاد اصغر جهانفشانی و بذل اموال است، در جهاد کبیر به جهاد بهره گیری از آن دو وسیله و ابزار باید محوریت جهاد با قرآن و آموزه های آن باشد. این بدان معناست که در جهاد کبیر بر خلاف جهاد اصغر، جهادی بزرگ تر است که تنها با فکر و اندیشه و فرهنگ و مانند آن سر و کار دارد؛ زیرا از نظر آموز های قرآنی، تعلیم و تزکیه حقیقی تنها در سایه آموزه های وحیانی قرآن شدنی است و انسان تنها در سایه آن است که می تواند به کمالاتی برسد که بسترساز خلافت انسانی اوست.(بقره، آیه 129؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)

در آموزه های قرآنی جهاد اصلی و سخت تر از سه جهاد اصغر و صغیر و کبیر، جهاد دیگری به عنوان جهاد اکبر تعریف شده که همان دست یابی انسان به مکارم اخلاقی و رسیدن به مقام انسان کامل و ربانی و متاله (بقره، آیه 138؛ آل عمران، آیه 79) است که عهده دار خلافت الهی و مظهریت در ربوبیت خواهد شد.(بقره، آیه 30) این مقام زمانی به دست می آید که انسان به کدح و تلاش تمام و کمال(انشقاق، آیه 6) در مسیر صراط مستقیم الهی گام بردارد و در مقام متقیان، محسنان، بلکه ابرار و مقربان قرار گیرد.

جهاد اکبر عبور از همه تعلقاتی است که انسان را به بند و زنجیر می کشد. انسان در نتیجه جهاد اکبر به جایی می رسد که دیگر جز خدا نمی بیند و نمی خواهد؛ و خود را نه تنها در محضر خدا می بیند، بلکه خود را محرر و آزاد شده و وقف برای خدا قرار می دهد(آل عمران، آیه 35) و به تعبیر آیه 50 سوره ق، از غیر خدا به سوی گریخته و فرار کرده است.

از همین روست که انسان هایی که در جهاد اکبر به نتیجه رسیده اند، اهل ایثار و اکرام هستند و همه مکارم اخلاقی را در اوج خود به نمایش می گذارند. به این معنا که فراتر از مقام مقابله به مثل که مقام عدل و انصاف است؛ عمل می کنند بلکه فراتر مقام احسان که مقام محاسن اخلاقی و عفو و گذشت از خطاکار و خطا و گناه است؛ در مقام مکارم اخلاقی به بدکار نیکی می کنند و به دشنام دهنده، از در اکرام پذیرایی کرده و مال و مکان می دهند چنان که امام (ع) با مرد شامی کرد و یا چنان که خداوند در قرآن در آیات سوره انسان بیان کرده، از خوراک و غذای مورد نیاز خویش به دشمن حربی اسیر در جنگ می دهند تا این گونه رضایت خداوندی را در مقام ایثار و اکرام به دست آورند.

به هر حال، همه مراتب جهادی که در قرآن مطرح شده، همه می بایست به دور از ریا و منت و مانند آن ها تنها با اخلاص و در چارچوب فی سبیل الله و رضایت خداوندی باشد. این جهاد فی سبیل الله چنان که گفته شد، اختصاصی به یک حوزه از حوزه های زندگی بشر ندارد، بلکه همه ابعاد زندگی را در بر می گیرد.

اهداف فرهنگی جهاد

فرهنگ مجموعه آداب، سنت ها، رسوم، آیین ها و موارد دیگر است که جهت گیری های کلان زندگی بشر و جامعه را نشان می دهد و رفتارها و کنش ها و واکنش های انسانی را مهار و مدیریت می کند. در حقیقت جوامع بشری دو بعد سخت افزاری و نرم افزاری دارد که تمدن، جنبه سخت افزاری و فرهنگ، جنبه نرم افزاری آن را تشکیل می دهد.

جهاد در همه اشکال چهارگانه آن، ابعاد و اهداف فرهنگی را تحت پوشش قرار می دهد؛ زیرا عنوان «فی سبیل الله» به معنای یک حرکت نرم افزاری و هدف نرم است؛ زیرا وقتی خدا در تمام اقسام جهاد محور و مقصد و مقصود است، نمی تواند امر غیر معنوی و غیر فرهنگی باشد. بر همین اساس حتی جهاد اصغر که با مال انجام می گیرد، یک حرکت نرم افزاری و فرهنگی است؛ چه رسد که مراد از واژه جهاد، جهاد صغیر نفسی علیه غرایز یا جهاد کبیرعلمی علیه شبهات یا جهاد اکبر علیه همه تعلقات غیر خدایی باشد.

در توضیح این مطلب باید گفت:

1. اهداف فرهنگی در جهاد اصغر مالی و جانی: جهاد اصغر که بیش تر خود را در حوزه جهاد نظامی نشان می دهد، هرگز فاقد اهداف فرهنگی نخواهد بود؛ زیرا از آن جایی که هر عمل و تکلیف و وظیفه در اسلام در راستای «فی سبیل الله» است، آن چه برجسته و قوی است، جنبه های فرهنگی آن است؛ زیرا خداوند از هر کاری که در شریعت و دین بیان کرده، انسان سازی را اراده کرده است. اسلام می خواهد انسان تربیت کند و به جامعه و جهان اهدا کند. پس آن چه را حتی در امور ظاهر مادی و دنیوی ملاحظه می کند، همان جنبه های فرهنگی و معنوی و انسان ساز آن است. هدف از جهاد آن نیست که انسانی کشته شود، بلکه انسانی تربیت شود و در برخی از موارد لازم است برای ایجاد بستر انسان سازی برخی از موانع و غده های سرطانی جراحی برداشته و حذف شود. پس اصل حتی در جهاد نظامی، حذف فیزیکی افراد نیست، بلکه حذف موانع و غدد سرطانی در شرایط ضروری و اضطراری است. از همین روست که جهاد ابتدایی تنها در زمان معصوم(ع) مجاز دانسته شده که آن نیز پس از اتمام حجت و امور دیگر است. پیامبر(ص) چنان حریص به رهایی انسان و هدایت به سوی ربوبیت بود(توبه، آیه 128) که خداوند ایشان را از آن برحذر می دارد که موجبات هلاکت خود را فراهم نیاورد.(کهف، آیه 6؛ شعراء، آیه 3) مهم ترین اهداف فرهنگی جهاد اصغر چنان که در قرآن بیان شده عبارتند از : آزادی مستضعفان و مظلومان(نساء، آیه 75)، آزادی وطن و میهن از اشغالگران(بقره، آیات 191 و 246؛ توبه، ایه 13)، اعتلای دین و آیین های نیک الهی(بقره، آیات 193 و 218)، برپایی حق (انفال، آیات 7 و 8)، حفظ معابد و مساجد و مراکز مقدس فرهنگی و دینی(حج، آیات 39 و 40)، دفع فساد و تجاوز(بقره، آیه 251)، رفع فتنه و آشوب و هرج و مرج در جوامع(بقره، آیات 190 تا 193 و 217؛ انفال، آیه 39)، مبارزه با ظلم و بی عدالتی در اقسام و اشکال گوناگون آن(حج، آیه 39)، نابودی باطل و آیین های دروغین و رفتارهای نادرست و نابهنجار(انفال، آیات 7 و 8) و مانند آن ها.
2. اهداف فرهنگی در جهاد صغیر نفسی: هدف در جهاد صغیر مبارزه با هواهای نفسانی و غرایز است که انسان را پای بند می کند و آزادی فردی را از او می گیرد و او را برده و بنده هواهای شهوانی نفس می کند. دراین مبارزه انسان می بایست با توجه به هدفی مقدس چون خدا و رضایت او، هر آن چه که نفس می طلبد پاسخ ندهد، بلکه درچارچوب شریعت و با توجه به میزان نیاز معقول، پاسخ گوی غرایز غذایی و جنسی و پوششی و دفاعی و مانند آنها باشد. پس لازم است تا اغلال دست و پا گیری را از خود دور کند و رفتاری معقول و متعادل داشته باشد. چنین چیزی جز مدیریت و مهار نفس و رفتاری هنجاری و تعیین شده و معتدل نخواهد بود که خود اینها از مصادیق فرهنگی است؛ زیرا رفتارهای معقول و هنجاری یعنی رفتارهای در چارچوب عدالت، هنجارها، آیین های عقلانی و معقول و نظام های عقلانی و پسندیده معقول و مانند آن ها، همه از امور فرهنگی است. پس باید گفت که جهاد صغیر به انسان کمک می کند تا در چارچوب عدالت و هنجارهای رفتار و عمل کند که خود این عمل در این چارچوب یک هدف فرهنگی بسیار مهم و اساسی است. اصولا چارچوب های آموزشی و پرورشی که در تمامی جهان در حال آموزش و تعلیم و تربیت است، همین مقصد و مقصود فرهنگی را دنبال می کند تا جامعه ای را ایجاد کند که مردمانش هنجارها را بشناسند و در چارچوب عدالت و انصاف و برابری و تساوی حقوق یک دیگر را رعایت کنند و به حقوق دیگران تجاوز نکنند و هنجارشکنی نداشته باشند. این کم ترین هدف فرهنگی در سایه جهاد صغیر نفسی علیه غرایز به دست می آید. به سخن دیگر، هر چند که جهاد صغیر به حوزه مسایل کاملا شخصی و اخلاق فردی باز می گردد، ولی نتایج آن در جامعه بروز و ظهور می کند؛ زیرا اگر کسی نتواند خود را از خواسته های افراطی نفس و غرایز نجات دهد، هماره در جست و جو پاسخ گویی به غرایزی است که هر چه بیش تر به آن بها داده شود، حریص تر و خطرناک تر می شود؛ زیرا پاسخ غیر معقول به غرایز همانند نوشیدن از آب شور دریاست که تشنگی را افزایش می دهد و عطش را فرو نمی نشاند. این گونه است که برای پاسخ گویی به حرص و آز شدید غرایز می بایست فراتر از حدود و قوانین عمل کند و مثلا گرفتار زنا و یا هم جنس گرایی شود تا بتواند عطش را فرونشاند که قابل فرونشاندن نیست. همین مساله خود موجب می شود که هنجارهای اجتماعی و اخلاقی و فرهنگی که در چارچوب حسن عقلی و عدالت سامان یافته را نادیده بگیرد و به هنجارشکنی بپردازد تا پاسخ گوی عطش افراطی و اسرافی خود باشد.
3. اهداف جهاد کبیر علمی: شکی نیست که علم با فرهنگ آمیخته است و می توان گفت که خاستگاه فرهنگ همان علم است. پس جهاد کبیر علمی یک هدف فرهنگی درنهاد و ذات خود دارد. جهاد کبیر علمی بر خلاف جهاد صغیر نفسی به حوزه ذهن و افکار و اندیشه ها توجه دارد. در حقیقت اگر تمام هدف درجهاد صغیر مدیریت غرایز نفسی است، هدف در جهاد کبیر عملی، تامین و مدیریت ذهن و افکار و اندیشه در مسیر درست و منطقی است. علومی چون منطق و فلسفه و حتی کلام برای تامین این حوزه به کار گرفته می شود؛ زیرا علم منطق چه در ریاضیات و یا حتی علوم آزمایشگاهی یا حتی فلسفی، مدیریت درست قیاس و برهان را برای دست یابی به یک نتیجه حقیقی و واقعی به عهده دارد؛ زیرا به آدمی می آموزد که چگونه می تواند در یک مسیر درست فکر خود را سامان دهد تا به نتیجه قطعی دست یابد و مجهولی را به معلوم تبدیل کرده و از فواید آن معلوم و علم خویش بهره برد.جهاد علمی، به ویژه وقتی از قرآن استفاده شود، فراتر از علوم تجربی – عقلی، و یا عقلی – فلسفی، و بلکه حتی فراتر از علوم شهودی، ناظر به علوم غیبی است که در آموزه های قرآنی بیان شده به طوری که با هیچ از دستگاه ها و ابزارها و روش های دیگر قابل تعلیم و تعلم نیست؛ زیرا علوم وحیانی که به حوزه غیب توجه دارد حتی با روش شهودی که از طریق ریاضت نفسانی و رهبانیت به دست می آید، یکسان نیست و فراتر از علوم شهودی و عرفانی در فرازی بسیار بالاتر قرار دارد. به سخن دیگر حتی ما اگر از کشف تام محمدی(ص) سخن بگوییم که عارفان می گویند، این کشف همانند کشف عارفانه نیست که دیگران انجام می دهند؛ بلکه اصولا این کشف تام محمدی(ص) در حوزه کشف عرفانی قرار نمی گیرد بلکه یک عنایت خاص الهی است که از سوی خداوند تنها به پیامبران داده می شود و تعلیم خاصی است که فراتر از کشف عرفانی قرار می گیرد. بر این اساس نمی توان گفت که علوم و معلومات غیبی که از طریق وحی قرآنی در اختیار بشر قرار گرفته در سطح معلومات عرفانی باشد که با کشف و شهود صورت می گیرد. بر اساس آن چه بیان شد، مهم ترین جنبه جهاد کبیر تکیه و اعتماد به آموزه های قرآنی است، زیرا تنها قرآن است که می تواند بسیاری از شبهات ذهنی بشر را در باره حقیقت هستی و اهداف و فلسفه آفرینش، غیب و صفات خدا، قیامت و حساب و کتاب و بهشت و دوزخ بر طرف کند و حقایق ملکوتی و باطنی را آشکار کند که حتی روش عرفانی و فلسفی نمی تواند به آن نزدیک شود. پس توهم است که گفته شد که می توان قرآن را یک تجربه عرفانی همانند تجربیات عارفان دانست، بلکه باید گفت که قرآن همانند تورات و انجیل یک تعلیم خاصی است تنها چیز مشابه با آن همان تعلیم حضرت آدم (ع) از سوی خداست.(بقره، ایه 30) البته این شباهت گویی ما را گمراه نکند، زیرا چنان که خداوند بارها در قرآن مطرح کرده است، این علم وحیانی حتی فراتر از علم لدنی است که به خضر (ع) عنایت شده یا به حضرت آدم(ع) در مقام نخست و ابتدا تعلیم داده شده است. به هر حال، اهداف فرهنگی جهاد کبیر به ویژه زمانی که مراد قرآن باشد روشن است که پرداختن به همه ابعاد آن خود کتابی مستقل می طلبد. به سخن دیگر، عارفان در اوج کمالی خود هرگز به کشفی دست نمی یابند که علوم وحیانی را بیان کند و در آن سطح سخن بگوید. از این روست که نمی توان گفت که وحی در سطح کشف عارفانه است، بلکه همان طوری که معلوم تجربی با معلوم فلسفی یا عرفانی بسیار تفاوت ماهوی دارد، ماهیت کشف وحیانی با کشف عرفانی متفاوت است و هرگز در یک سطح نیست؛ زیرا کشف عرفانی از مصادیق معلومات اکتسابی است، در حالی که کشف وحیانی از مصادیق معلومات اکتسابی نیست؛ بلکه چنان که خداوند می فرماید معلوماتی است که خداوند به اختیار و فضل و عنایتی خویش به برخی می دهد.(بقره، آیات 90 و 105؛ نحل،آیه 2؛ غافر، آیه 15؛ شوری، آیه 51) جهاد کبیر البته بیش تر در حوزه ذهن و نظر انجام می گیرد، زیرا حتی علوم حسی و تجربی و آزمایشگاهی زمانی به علم تبدیل می شود که در دستگاه منطقی و فلسفی ذهنی قرار گیرد؛ زیرا معلومات حسی که از قضایای شخصی به دست می آید زمانی می تواند به یک قانون در آید که در دستگاه منطقی و فلسفی مدیریت و سامان یابد و از معلوم حسی به معلوم ذهنی در آید؛ یعنی در چارچوب قضایای کلی در آمده و عناصر شخصی و جزیی حذف و کلیتی از آن به دست آید که فراتر از زید و محمد و علی به عنوان نوع انسان به این افراد نگریسته شود. در آن صورت است که می تواند حکم کند که انسان چنین خصوصیتی دارد و فلان بیماری انسانی را با فلان دارو می توان درمان کرد. پس اگر تجربیات شخصی و قضایای جزیی در دستگاه منطقی و ذهنی نرود و به شکل کلی سامان نیابد نمی تواند مفید و کاربردی و بلکه حتی علم باشد؛ زیرا علم چیزی جز معلومات ذهنی نیست.
4. اهداف فرهنگی جهاد اکبر: جهاد اکبر جهاد فراگیری است که همه اقسام جهادهای پیشین را در بر دارد؛ زیرا انسان در جهاد اکبر می بایست هم از خود و غرایز خویش بگذرد و هم از جان و مال بگذرد و هم در حوزه نظری و ذهنی، به کمال رسیده باشد و هم شهبات خود و دیگران را برطرف سازد. در حقیقت جهاد اکبر زمانی آغاز می شود که انسان از سه جهاد دیگر اصغر و صغیر و کبیر سربلند بیرون آمده باشد. جهاد اکبر در همه حوزه ها انجام می گیرد. البته در جهاد اکبر آن چه اساسی است رسیدن به مقام مکارم اخلاقی است. در این مرتبه انسان چون از همه تعلقات گذشته و به خدا پیوسته است(ق، آیه 50) دیگر خود را نمی بیند و همانند خداوند از راه لطف و رحمت و ولایت با دیگران برخورد می کند. از همین روست که حتی به دشمن حربی که برای کشتن آمده نه تنها بر اساس عدالت عمل نمی کند بلکه حتی بر اساس احسان و عفو و گذشت نیز عمل نمی کند بلکه تنها براساس اکرام عمل می کند و در پاسخ بدی او خوبی می کند و به دشنام دهنده، مال و جا و عزت می دهد.  دراین حالت شکی نیست که اهداف فرهنگی جهاد به طوری خودنمایی می کند که انسان می گوید همه اهداف فرهنگی در این جهاد به دست می آید؛ زیرا در همه حوزه های رفتاری و گفتاری و اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و مانند آن ها، برترین ها و کامل ترین رفتارها از او دیده می شود.