بسم الله الرحمن الرحیم
واژه برادری که در عربی از آن به اخوت تعبیر می شود، شامل پیوندهای نسبی و غیر نسبی مانند پیوند دینی می شود. البته در کاربردهای در فرهنگ عربی، هر گونه ارتباط پیوند چیزی با چیزی را اخوت می نامند و گاه حتی در متشابهات در چیزها به کار می رود.
آن چه از برادری معروف است همان برادری از جهت اشتراک در والدین است که البته برادر رضاعی نوعی از آن خواهد بود،اما فراتر از این گونه برادری می بایست به دوستان صدیق و همراهان همیشگی و به ویژه همفکران و همراهان مسلک و مذهب و مانند آن اشاره کرد که در اصطلاح برادر و اخ نامیده می شوند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های اسلامی بر آن است تا فواید و کارکردهای برادری را در عرصه اجتماعی بیان نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اخوت اسلامی، استوارترین پیوند
اخوّت مصدر «أخ» و به معناى برادرى، دوستى و مصاحبت آمده است.( لسان‌العرب، ابن منظور، ذیل واژه اخ؛ الميزان، ج19، ص211)
معناى اصلى و حقيقى «أخ» شريك در ولادت يا شيرخوارگى است كه برادر نَسَبى و رضاعى را شامل مى‌شود. پس کاربرد این واژه در ديگر مفاهيم مانند هم قبيلگى، مشاركت در كار و صنعت، یا مشارکت در دين و دوستى، یا مشابهت در چیزی، کاربرد در معنای حقیقی و موضوع له نیست، بلکه در این موارد به‌صورت استعاره و مجاز به كار رفته است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 68 ذیل واژه اخ؛ الوجوه والنظاير، ج1، ص89)
در مفردات راغب آمده است: اصل در «أَخ» ، «أَخوْ» است و او كسى است كه با ديگرى در تولّد از يك پدر و مادر و يا يكى از آن دو يا در شير خوردن ، شريك باشد . اين تعبير در مورد هر گونه شريك در قبيله ، دين ، حرفه ، معامله ، دوستى و جز اينها ، به استعاره به كار مى رود .( مفردات ألفاظ القرآن : ص ۶۸)
اين واژه در قرآن در معانی حقیقی و مجازی آن به کار رفته است؛ زیرا بررسى موارد كاربرد كلمه «أخ» و «اُخت» در قرآن و حديث ، نشان مى دهد كه اين واژه ، در همان معانى لغوى آن ؛ يعنى انواع پيوندهاى نسبى و غير نسبى استعمال شده است. در مجموع ، در قرآن ۸۲ بار كلمه «أخ» و مشتقّات آن ، و چهارده بار نیز واژه «اُخت» و مشتقّات آن ، به کار رفته است. از این رو، می بایست گفت که در فرهنگ قرآن، واژه اخ همان طوری که به معنای برادر نَسَبى و رضاعى است، در معنای برادر دينى نیز به كار رفته است.
به عنوان نمونه در آیه 25 سوره مائده در معنای برادر نسبی، در آیه 23 سوره نساء در برادری رضاعی، در آیه 5 سوره احزاب در برادری دینی، آیه 47 سوره حجر به معنای دوستی و مودت، در آیه 50سوره هود به معنای پیوند قبیله ای، در آیه 23 سوره هود به معنای مصاحبت ، در آیات 48 سوره زخرف و 38 سوره اعراف به معنای مشابهت ، در آیه 37 سوره اسراء به معنای متابعت و پیروی، و در آیه 11 سوره حشر به معنای هماهنگی به کار رفته است.
در اين مطلب، مراد از برادری و اخوت همان معنای پیوند دینی است که در آیات قرآنی از جمله آیه 10 سوره حجرات برای مسلمانان و مومنان تشریع شده است و خداوند از مومنان خواسته تا پیوند و اخوت دینی را که خداوند میان آنان برقرار کرده حفظ نمایند.
برادری و اخوت اسلامی که به حکم این آیه و آیات دیگر در میان مومنان وضع شده است، آثار حقوقی دارد؛ یعنی همان طوری که برادری نسبی و رضاعی آثاری چون احکام ازدواج و ارث را موجب می شود، آثار حقوقی و شرعی بر اخوت اسلامی بار می شود که باید آن ها را شناخت و از آن پیروی کرد.
تشریع اخوت اسلامی موجب می شود که فراتر از پیوند ها و نسبت های خونی و قبیله ای و نژادی، یک نسبت قوی تر در چارچوب ایمان و عقاید شکل گیرد؛ چرا که آن چه از نظر آموزه های اسلامی اصالت دارد و به عنوان وجه الله باقی و برقرار است همان اصل ایمان و آثار آن است. این پیوند موجب می شود که مانند همه انسان ها به دور از خون، قبیله و نژاد و رنگ و جنس، یک پیوند روحی و معنوی ایجاد شود. در این پیوند برادری تفاوتی میان جنس زن و مرد نیست؛ زیرا اصالت به روح ایمانی داده شده که مشترک میان همگان است. این پیوند قوی ایمانی موجب می شود که انسان فراتر از نوع خود با انواع دیگر از موجودات نیز پیوند برادری و اخوت ببندد و حتی با جنیان بلکه فرشتگان اخوت پیدا کند.
ریشه این تفکر را می بایست در اصالت روح و ایمان جست و جو کرد؛ زیرا این امور است که وضعیت انسان را در دنیا و آخرت تعیین می کند. ارتباط روحی افراد با یک دیگر موجب پیوند قلبی و ایمانی می شود و همین پیوند در آخرت نیز خود را نشان می دهد و انسان ها را به دو دسته بهشتی و دوزخی تبدیل می کند؛ در حالی که در آخرت چون تن انسان ها بی واسطه والدین مستقیم از خاک ایجاد می شود(نوح، آیه 17؛ و آیات دیگر) و همین علاقه و رابطه خونی و نسبی برداشته می شود و در آن زمان نسبتی جز ایمان باقی نمی ماند.(مومنون، آیه 101 و آیات دیگر)
در روایات نیز بر این نکته تاکید می شود که دین چیزی جز حب و بغض نیست(آل عمران، آیه 31؛ تفسير العيّاشي : ج ۱ ص ۱۶۷ ح ۲۷) و این که همین دوستی و دشمنی دینی است که پیوندهای واقعی و قوی تر از پیوندهای نسبی و خونی را ایجاد می کند. پیامبر(ص) می فرماید: أوثَقُ عُرَى الإِيمانِ الحُبُّ فى اللّهِ وَ البُغضُ فى اللّهِ ؛ محكم ترين رشته ايمان ، دوستى و دشمنى در راه خداست. (بحار الأنوار : ج ۷۴ ص ۲۳۷ ح ۳۸؛ كتاب من لا يحضره الفقيه : ج ۴ ص ۳۶۲ ح ۵۷۶۲)
چنین پیوند دینی است که مسلمانان جهان به عنوان شخص واحد، متحد واقعی می کند، به طوری که مشکل یکی در شرق عالم مشکل همگی در همه جهان می شود. پس این پيوند دوستى و برادرى در میان مومنان و مسلمانان به حدّى قوى و استوار است كه مسلمانان در همه جای جهان احساس می كنند همگى اعضاى يك پيكرند تا اگر عضوى احساس رنج و درد كرد ، ساير اعضا احساس مسئوليت و همدردى نمايند و در خدمت درمان آن باشند ، چنان كه از پيامبر خدا روايت شده است : يَنبَغى لِلمُؤمِنينَ أن يَكونوا فيما بَينَهُم كَمَنزِلَةِ رَجُلٍ واحِدٍ ، إذَا اشتَكى عُضوٌ مِن جَسَدِهِ تَداعى سائِرُ جَسَدِهِ ؛ شايسته است كه مؤمنان ، در ميان خود ، همانند يك تن باشند ، به گونه اى كه هر گاه عضوى از آن تن به درد آمد ، ساير اعضا ، همدردى كنند.( كنزالعمّال : ج ۱ ص ۱۵۴ ، ح ۷۶۶)
آن حضرت(ص) در جایی دیگر می فرماید: تَرَى المُؤمِنينَ في تَراحُمِهِم وتَوادِّهِم وتَعاطُفِهِم كَمَثَلِ الجَسَدِ ؛ إذَا اشتَكى عُضوا تَداعى لَهُ سائِرُ جَسَدِهِ بِالسَّهَرِ وَالحُمّى؛ مؤمنان را در مهربانى و دوستى و مهرورزى نسبت به يكديگر ، همانند يك پيكر مى بينى كه هر گاه عضوى از آن به درد آيد ، ديگر اعضاى پيكر ، در بى خوابى كشيدن و تب ، با آن ، همنوايى و همدردى مى كنند.(بحار الأنوار: ج ۷۴ ، ص ۲۷۴ ، ح ۱۹ )
امام صادق(ع) نیز می فرماید: المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ كَالجَسَدِ الواحِدِ ، إنِ اشتَكى شَيئا مِنهُ وَجَدَ ألَمَ ذلِكَ في سائِرِ جَسَدِه۴، وأرواحُهُما مِن روحٍ واحِدَةٍ ، وإنَّ روحَ المُؤمِنِ لَأَشَدُّ اتِّصالاً بِروحِ اللّهِ مِن اتِّصالِ شُعاعِ الشَّمسِ بِها؛ مؤمن ، برادر مؤمن است و همانند يك پيكرند كه اگر عضوى از آن به درد آيد ، ساير اعضايش نيز آن درد را در خود ، احساس مى كنند . روح آن دو مؤمن ، از يك روح است و اتّصال روح مؤمن به روح خداوند ، بيشتر از اتّصال پرتو خورشيد به خورشيد است.(الكافي : ج ۲ ص ۱۶۶ ح ۴)
موسى عليه السلام گفت : پروردگار من! مرا از محبوب ترين آفريده ات در نزد خود ، آگاه فرما. خداوند فرمود : «چرا؟» . گفت : تا من نيز دوستش بدارم. خداوند فرمود : «به تو مى گويم . مردى در گوشه اى از زمين ، مرا عبادت مى كند ، و در گوشه ديگرى از زمين ، برادرى از برادرانش فقط نام او را مى شنود ، ولى [از نزديك،] او را نمى شناسد . پس اگر مصيبتى به وى برسد ، چنان است كه به او رسيده است ، و اگر خارى در پاى وى فرو رود ، انگار كه در پاى او خَليده است ، و او ، وى را جز به خاطر من ، دوست نمى دارد . اين است محبوب ترين آفريده ام در نزد من» .(الزهد لابن المبارك : ص ۱۱۸ ح ۳۵۱)
به هر حال، براساس آموزه های قرآنی و اسلامی، میان مسلمانان یک برادری ایمانی به حکم الهی برقرار شده است که مبانی آن اعتقادات است. پس همه مومنان به عنوان امت اسلام برادر ایمانی یک دیگر هستند(حجرات، آیه 10) و این خداوند است که این پیوند محکم و استوار را میان همه اقوام بشری که مومن می شوند، برقرار می کند و آنان را به چنین نعمتی بزرگ پیوند می دهد و تفرقه ها و دشمنی ها را از میان ایشان بر می دارد و مهر و صلح و صفا و تعاون و همکاری و مودت و محبت را در میان ایشان قرار می دهد(آل عمران، آیه 103) تا به هر شکلی در حوزه های مادی ومعنوی دستگیر یک دیگر باشند(توبه، آیه 11) و عدالت قسطی را حتی علیه خویش نسبت به برادران ایمانی رعایت کنند.(احزاب، آیه 5 ؛ مائده، آیه 8؛ انعام، آیه 152 و آیات دیگر)
این برادری ایمانی با آن که والدین در آن نقشی نداشته اند؛ چون ممکن است شخص مومن ، برادر مادری و پدری فرد نباشد(غرر الحكم : ج ۴ ص ۷۶ ح ۵۳۵۱ ) با این همه قوی تر از برداری خونی از یک والدین است؛ چرا که خداوند مومنان را از گل بهشت آفریده و در آن ها از نیسم های بهشتی روان ساخته است و از این لحاظ که کالبد واقعی مومنان از خاک بهشت است در حقیقت یک پدر و مادر واقعی دارند که همان بهشت است.( الكافي : ج ۲ ، ص ۱۶۶، حدیث های ۷ و 2 ) این نسبت بسیار قوی تر و مستحکم تر از خاک و خون زمین است که از طریق والدین ظاهری ایجاد می شود.
فواید و آثار برادری ایمانی
برادری ایمانی آثار و فوایدی دارد که در آیات و روایات بیان شده است. از جمله این آثار می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تساوی حقوق: خداوند در آیه 11 سوره توبه بیان می کند که برادران ایمانی از نظر حقوق مساوی و یکسان هستند و کسی بر کسی دیگر تقدم نخواهد داشت و نمی تواند برتری و تقدمی برای خود اثبات کند.
- حسن معاشرت: از دیگر اثار برادری ایمانی وجوب نیک رفتاری و حسن معاشرت با یک دیگر است. این مطلب در آیه 220 سوره بقره به صراحت و روشنی بیان شده است.
- عفو و گذشت: بر اساس آیه 178 سوره بقره، اگر برادر ایمانی خطا و اشتباهی در حق شما مرتکب شده از او درگذرید و او را عفو کنید و حق احسان را درباره او به جا آورید و خواهان اجرای عدالت به نفع خود علیه او نشوید و از حقوق خود تا می توانید در گذرید. به عنوان نمونه اگر قصاصی طلب دارید عفو کنید و بهترین و نیکوترین رفتار پسندیده اجتماعی را در حق او به جا آورید.
- اصلاح: برادرى دينى، مقتضى اصلاح بين مؤمنان است.(حجرات، آیه 10) از لوازم این حکم آن است که برای برطرف كردن اختلاف‌هاى ميان مؤمنان باید اقدام کرد و اختلافات ایشان را از میان برداشت و آنان را مصالحه داد و به صلح و دوستی دعوت کرد.(ص، آیات 22 و 23)
- استغفار و طلب غفران: مومن همان گونه که از خدا برای خود طلب مغفرت می کند می بایست برای برادران ایمانی خود نیز طلب مغفرت کند. بر اساس آیه 10 سوره حشر اخوّت دينى، مقتضى طلب مغفرت براى يكديگر است.
- اجتناب از غیب: بی گمان غیبت و پشت سرگویی درباره مومن گناهی بزرگ است. یکی از لوازم برادری ایمانی این است که مومن این غیبت را ترک گوید و پشت سر گویی نکند. خداوند در آیه 12 سوره حجرات می فرماید که اخوّت ايمانى، مستلزم پرهيز از غيبت درباره برادری ایمانی است.
- محبت خالص: امیرمومنان علی(ع) می فرماید: عَلَى التَّواخي فِي اللّهِ تَخلُصُ المَحَبَّةُ؛ در برادرى براى خداست كه دوستى ، خالص مى شود.( غرر الحكم : ج ۱ ص ۳۱۲ ح ۶۱۹۱)
- رفاقت کریمانه : آن حضرت هم چنین می فرماید: مَن كانَت صُحبَتُهُ فِي اللّهِ كانَت صُحبَتُهُ كَريمَةً ، ومَوَدَّتُهُ مُستَقيمَةً؛ كسى كه رفاقتش براى خدا باشد ، رفاقت او كريمانه و دوستى اش بى غَل و غش است.( غرر الحكم : ج ۵ ص ۴۱۲ ح ۸۹۷۷ )
- کمال ایمان: با دوستی و محبت ایمانی است که ایمان به کمال بلوغ خود می رسد و اثار آن هویدا می شود. پیامبر(ص) می فرماید: سه چيز است كه هر كس آنها را داشته باشد ، طعم ايمان را مى چشد : كسى كه شخصى را فقط به خاطر خدا دوست بدارد ؛ كسى كه خدا و پيامبر او را از هر چيز ديگرى بيشتر دوست بدارد ؛ و كسى كه اگر در آتش افكنده شود ، نزد او محبوب تر از آن باشد كه پس از آن كه خداوند عز و جل او را از كفر نجات داده ، دوباره به كفر باز گردد.( صحيح مسلم : ج ۱ ص ۶۶ ح ۶۸)
- قبولی و پذیرش اعمال: پیامبر(ص) می فرماید: بنده اى را كه به نظر خودش نيكوكار است و فكر نمى كند گناهى داشته باشد ، مى آورند و به او مى فرمايد : «آيا [در دنيا] دوستان مرا دوست مى داشتى؟» . مى گويد : من با مردم در آشتى بودم. مى فرمايد : «آيا دشمنان مرا دشمن مى داشتى؟» . مى گويد : پروردگارا! من با هيچ كس ، مشكلى (كينه اى) نداشتم. پس خداوند عز و جل مى فرمايد : «كسى كه دوستان مرا دوست نداشته باشد و با دشمنان من دشمنى نورزد ، به رحمت من دست نمى يابد» .( كنز العمّال : ج ۴ ص ۲۵۶ ح ۱۰۴۱۷ ) امام باقر(ع) نیز می فرماید: اگر همه روز را روزه بگيرم و افطار نكنم و همه شب را خستگى ناپذير نماز بخوانم و اموالم را انبانْ انبان در راه خدا انفاق كنم ، امّا در دلم مهر اولياى او و كين دشمنانش نباشد ، آن همه برايم سودى ندارد.( تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۳۲۱ )
- دوری از شیطان: امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل می کند: پيامبر صلى الله عليه و آله به يارانش فرمود : «آيا شما را از چيزى آگاه گردانم كه اگر انجامش دهيد ، شيطان از شما دور مى شود ، آن سان كه مشرق از مغرب ، دور است؟» . گفتند : بفرماييد! فرمود : «روزه گرفتن ، شيطان را روسياه مى كند ؛ صدقه دادن ، كمرش را مى شكند ؛ دوست داشتن به خاطر خدا و هميارى در كار نيك ، ريشه اش را قطع مى نمايد ؛ و استغفار ، شريان قلب او را پاره مى كند» .( الكافي : ج۴ ص۶۲ ح۲)
- رهایی از حکومت ظالم: امام باقر(ع) می فرماید: بر شما باد دوست داشتن براى خدا ، و دوستى و هميارى در كار نيك ؛ زيرا اينها ، ريشه آن دو ـ يعنى سلطان و شيطان ـ را قطع مى كنند .( تحف العقول : ص ۲۹۸ ، بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۱۷۸ ح ۵۳ )
در روایات اسلامی آثار و برکات و فواید بسیاری برای اخوت و برادری ایمانی بیان شده است که از جمله آن ها می توان به امنیت در قیامت (وسائل الشيعة : ج ۸ ص ۴۰۷ ح ۱۵۵۲۹ ) ورود بی حساب به بهشت(بحار الأنوار : ج ۷ ص ۱۷۱ ح ۱ )، دست یابی به درجات بهشتی(بحار الأنوار : ج ۷۴ ص ۲۷۸ ح ۱۴)، سبقت و پیشتازی در بهشت(كنزالعمّال : ج ۹ ص ۱۸ ح ۲۴۷۱۵ ) و مانند آن اشاره کرد که تنها برای رضایت خداوند دوست می دارند و دشمن می دارند.
در روایات بسیاری به مومنان فرمان داده شده است که همه زندگی خود را بر مدار و محور ایمان سامان دهند. پس حب و بغض انسان می بایست برای خداوند باشد(بحار الأنوار : ج ۷۴ ص ۳۵۳ ح ۲۵ ) پس برای رضای خداوند دوست بدارد و دشمن بدارد؛ چنان که برای خدا دوست برگزیند و برای خداوند کسی را دشمن دارد و از دوستی با او پرهیز کند.( غرر الحكم : ج ۳ ص ۴۳۳ ح ۵۰۱۷؛ غرر الحكم : ج ۳ ص ۲۰۸ ح ۴۲۲۵ ) در این صورت است که به فرمان امام صادق(ع) عمل می کند: از خدا پروا كنيد و برادرانى نيكوكار باشيد . به خاطر خدا ، يكديگر را دوست بداريد ، با هم ارتباط داشته باشيد ، به هم مهر بورزيد ، به ديدار و ملاقات يكديگر برويد ، و در باره قضيّه ما (امامت و ولايت) ، گفتگو كنيد و آن را زنده بداريد.( بحار الأنوار : ج ۷۴ ص ۴۰۱ ح ۴۵ )
اگر کسی این گونه رفتار کرد، از آثار آن در زندگی بهره مند خواهد شد. امام باقر(ع) می فرماید: «هر كه براى خدا بر پايه ايمان به خدا و وفادارى به برادرى اش و به قصد جلب خشنودى خدا، برادرى به دست آورد ، هر آينه ، پرتوى از نور خدا ، و امانى از عذاب خدا، و حجّتى كه در روز قيامت با آن پيروز گردد ، و عزّتى پايدار ، و نامى فزاينده ، به دست آورده است ؛ چرا كه مؤمن ، نه به خداوند عز و جل ، پيوسته است و نه از او گسسته» . گفته شد : نه گسسته است و نه پيوسته ، يعنى چه ؟ فرمود : «به او چندان پيوسته نيست كه خودِ او باشد ، و از او چندان گسسته نيست كه از جز او باشد»( تحف العقول : ص ۲۹۵ ؛ بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۱۷۵ ح ۳۲ )
