با عمره تا روضه رضوان

انجام برخی از آیین ها و شعائر الهی به سبب تاثیرگذاری بسیار نیرومند در شخص و جامعه، موجب می شود تا نگاهی ویژه و پاداشی شگفت بر آن بار شود. یکی از این آیین های مهم در اسلام که قرآن به آن نگاهی خاص دارد و انجام را سبب پاداشی ویژه می داند، عمره حج است؛ زیرا کسی که به درستی آن را به جا آورد و حق آن را ادا کند، برخوردار از فضل و عنایات خاص الهی در زندگی دنیوی می شود و تا روضه رضوان اوج می گیرد که خداوند در وصف آن به اکبر تاکید کرده است.

در حقیقت در قرآن دو چیز متصف به وصف اکبر شده است که یکی خداوند و دیگر رضوان الله اکبر است. این در حالی است که معتمر با عمره ای که به جا می آورد و حق آن را ادا می کند، به این مقام بزرگ که در وصف و توصیف نگنجد می رسد. نویسنده با توجه به ارزش و جایگاه این آیین عبادی و اجتماعی، تلاش کرد تا با نگاهی به تحلیل قرآنی نسبت به مساله عمره، علل و عواملی که موجب شده تا عمره تا این اندازه ارزش و اهمیت بیابد به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عمره ، زیارت ولی خدا

بسیاری از مردم حج و عمره را زیارت خانه خدا می دانند و بر دیدار از بیت الله الحرام تاکید می کنند. این گونه است که دیدار یار به دیدار از خانه و کوی یار فروکاسته می شود و به همان اندازه از محبوبیت و ارزش زیارتی آن کاهش می یابد. این در حالی است که مقصد و مقصود حاجی و معتمر دیدار خداوند است و کعبه تنها بهانه ای برای این دیدار است تا ره گم نشود و مقصد و مقصود فراموش نگردد.

معتمر کسی است که با حضور خویش در مکه و خانه خدا ، مکان زیارت را با وجود و حضورش آباد می کند. از این روست که در عمارت مسجد که در آیات و روایات آمده ، منظور و مقصود ، حضور در خانه خدا و مساجد برای نماز گزاردن و قرائت قرآن و عبادت های دیگر چون آموزش دروس دینی و پرورش روحی می باشد؛ زیرا این گونه است که خانه آباد می شود و از کوری و تاریکی می رهد.

همان گونه که عدم حضور در خانه ای اندک اندک موجب می شود تا از آبادانی بیافتد و تعمیرات و تغییراتی در آن صورت نگیرد و به جای آن آب و هوای و محیط ، اندک اندک تغییراتی را در آن پدید آورد که خانه از هم فروپاشد و فرو ریزد، هم چنین با عدم حضور در مساجد و نماز و قرآن و درس و بحث دینی است که خانه خدا از عمران و آبادی ساقط می شود و از میان می رود و چیزی از دین در میان مردمان باقی نمی ماند. از این روست که یکی از معیارهای سنجش دینداری مردم ، حضور در مساجد و بهره مندی از این مرکز عبادی و آموزشی و اجتماعی است.

چنان که گفته شد، عمره به معنای زیارت به کار رفته است ولی شگفت که ریشه آن از عمارت به معنای آبادانی اخذ شده است(مجمع البیان ، طبرسی، ج 1 و 2، ص 439) تا این معنا همواره مورد تاکید قرار گیرد که آبادانی مسجد و یا خانه خدا تنها با حضور و دیدار از آن شدنی است. چنان که می بایست در این دیدار که مقصد آن خانه خداست مقصود آن یعنی دیدار خداوند فراموش نشود.

البته در کاربردهای شرعی برخی از قیود و صفات به این عمل اضافه شده است تا مقصد عالی تر و مقصود گرانبها تری را برای زیارت کننده و معتمر به همراه داشته باشد. این گونه است که در شریعت ، عمره و اعتمار به معنای زیارت کردن خانه خدا برای انجام دادن مناسک و آیین های عبادی مخصوص در هر زمانی از سال باشد.(التبیان ، شیخ طوسی، ج 2 ، ص 155)

با این همه اگر قصد در عمره و حج خدا نباشد و به خانه بسنده شود، هرگز حج تمام وکمال نمی یابد و از آن جایی که مظهر اتم و اکمل خداوند در زمین ، امام معصوم (ع) در زمان ماست، می بایست مقصد این عمره و حج زیارت امام (ع) باشد. از این روست که در روایت از جمله روایت امام باقر(ع) تاکید شده که "مِن تمام الحج لقاء الامام"؛ دیدار و زیارت امام ، تمام کننده حج می باشد.

در روایات دیگر چون روایت از امام رضا(ع) : عن أبی الحسن الرضا(علیه السلام) قال : «إن لکل امام عهداً فی عنق أولیائه وشیعته ، وإن من تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم . فمن زارهم رغبة فی زیارتهم وتصدیقاً بما رغبوا فیه کان أئمتهم شفعاؤهم یوم القیامة». و نیز از امام صادق (ع) : عن اسماعیل بن مهران ، عن جعفر بن محمد(علیهما السلام) قال : «إذا حج أحدکم فلیختم بزیارتنا ; لان ذلک من تمام الحج» و هم چنین از امام امیرمومنان (ع): عن علی(علیه السلام) (فی حدیث الاربعمئة) قال : «اتمّوا برسول اللّه(صلی الله علیه وآله) إذا خرجتم إلی بیت اللّه الحرام ; فإنّ ترکه جفاء ، وبذلک امرتم واتموا بالقبور التی ألزمکم اللّه حقها وزیارتها واطلبوا الرزق عندها» همین معنا که کلینی در کافی از امام باقر(ع) آورده ، مورد تاکید قرار می گیرد که «تمام الحجّ لقاء الامام».

در حقیقت دیدار حجت کامله خداوند که مظهر الله می باشد، دیدار و زیارت خداوند در زمین است. از این روست که در همه دوره ها و زمان ها، دیدار حجت و زیارت وی در هر عمل عبادی لازم و ضروری است ؛ گاه این حجت پیامبری است و گاه امامی می باشد. بر اساس این اصل اساسی است که در روایات "من تمام الصلاه لقاء الامام"، و یا "من تمام الصیام لقاء الامام"، و یا "من تمام الزكاه لقاء الامام" دانسته شده است ؛ زیرا خداوند در آیه اکمال دین که در سوره مائده آمده است می فرماید: "الیوم أكملت لكم دینكم و أتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا" و این اکمال و اتمام زمانی بود كه در حجه‌الوداع حضرت امیرمومنان علی (ع) به عنوان ولی الله اعظم از سوی خداوند انتخاب و از سوی پیامبر(ص) به مقام منصوب شد. بنابراین ، دیدار و زیارت همانند هر عمل عبادی دیگر جز به دیدار امام و زیارت وی تمام و کامل نمی شود. از این روست که حضرت امام باقر(ع) می فرماید: بنی الاسلام علی خمسه أشیاء: علی الصلاه و الزكاه و الحج و الصوم والولایه ؛ و الوالی هو الدلیل علیهن".. در این جا ولایت و والی است که اصل دین شمرده شده است و به او همه دین قوام و معنا می یابد.

پاداش عمره واقعی

اگر کسی چنین زیارت و عمره واقعی انجام دهد از نظر سیر صعودی و کمالی به جایگاهی می رسد که بیرون از درک و فهم بشر است. خداوند در آیاتی بسیار هنگامی که از بهشت و پاداش های آن سخن می گوید، از اموری سخن به میان می آورد که انسان با آن آشناست و درک وفهمی نسبت به آن دارد. با این همه ، بارها و بارها بر این نکته تاکید می کند که " و لدینا مزید" این چیزهایی که گفته شده و مشابهات و متشابهات آن هست و افزون بر آن نیز چیزهایی بسیاری است که بیرون از دایره فکر و فهم و درک شماست و این امور و چیزها زیاد از آن چیزی است که شما می دانید و می فهمید؛ زیرا عقول و اندیشه ها و حتی پندارهای آدمی هر چند پرواز کند در دایره دانسته ها و شناخته شده هایش می باشد و توانایی تفکر و اندیشه در فراتر از آن را ندارد. بنابراین حتی بهشت مادی آن دنیایی را نمی بایست محدود به دانسته های خود کرد و لذت های آن جا را با لذت های دنیوی مقایسه کرد.

این در حالی است که فراتر از این بهشت نیز پاداش هایی بسیار دیگری برای آدمی فراهم آمده است که خداوند در توصیف آن تنها به رضوان الله اکبر بسنده کرده است. روضه رضوان ، جایی است که آدمی در آن به کمال و تمام خشنودی و رضایت می رسد و این رضایت و خشنودی دو جانبه است. به این معنا که هم بنده خدا و هم خدا از این وضعیت خشنود و راضی است.

روضه رضوان هم بهشت است و هم بهشت نیست، زیرا هم خصوصیات و دارایی های بهشتی را دارد و هم چیزی فراتر از آن را دارد؛ زیرا بهشت خود تجلی اسمایی و صفاتی الهی است در حالی که روضه رضوان ، تجلی و مظهر ذات است و ازاین روست که خداوند در آخر سوره فجر آن را به خود و ذاتش نسبت می دهد و آن را جنت ذات می داند. به یک معنا هم بهشت و جنت است و هم فراتر از آن می باشد. از این روست که در 72 سوره توبه می فرماید: و رضوان من الله اکبر.

البته نیز گفته اند که همین بهشت وعده داده شده الهی این گونه است. به این معنا که بهشت جايي است كه همه نعمت‌هاي الهي در آ‌ن فراهم است و داراي دو ارزش است: يكي نعمت‌هاي ظاهري شامل نهرها، باغ ها، درختان و انواع لذتها و ديگر آن كه بهشت تجسم و تبلور ومحل تجلي رضوان اللّه است؛ يعني كسي كه در بهشت قرار مي‌گيرد، احساس مي‌كند كه خدا از او خشنود است؛ زيرا اگر كسي مورد غضب خدا باشد در بهشت جايي ندارد. قرآن كريم هر دو ارزش را براي بهشت بيان مي‌كند و مي‌فرمايد:« بگو: آيا شما را بهتر از اين خبر دهم؟ پرهيزكاران نزد پروردگارشان باغهايي دارند كه در آن‌جوي‌هايي روان است و در آن جاودانه و نيز همسراني پاكيزه و در بهشت از خشنودي خدا برخوردارند». (سوره آل عمران، آيه15) و هچنين در جاي ديگر مي‌فرمايد:«خداوند به مردان و زنان مومن باغهايي را وعده داده است كه در آن جويباراني روان است كه جاودانه است و خشنودي و رضاي خداوند از همه اينها برتر است و پيروزي بزرگ همين است.(سوره توبه، آيه72 ) كه دراين آيه شريفه بعد از بيان نعمت‌هاي بهشتي مي‌فرمايد: «و رضوان من اللّه اكبر»؛ يعني مهم‌ترين نعمتي كه نصيب اهل بهشت مي‌شود، رضوان اللّه است كه آن «اكبر» است يعني ارزش آن‌از تمام نعمت‌هاي بهشتي برتر است و نمي‌توان ارزش آن را در مقايسه با چيزهاي ديگر حتي اگر ارزشمند هم باشند، بيان كرد؛ همان‌گونه كه درباره عظمت خداوند آمده است: «اللّه اكبر» درباره رضوان اللّه هم كلمه «اكبر» آمده است پس چنانكه عظمت خداوند در تعريف و توصيف نمي‌گنجد و به بيان نمي‌آيد، ارزش رضوان اللّه نيز برتر از بيان و گفتار است و نمي‌توان براي آن‌قدرو قيمتي معين كرد؛ زيرا شخص بهشتي احساس مي‌كند كه خداوند از او خشنود است و در پناه لطف او قرار دارد و اين جاست كه تمام نعمت‌ها براي او زيبا ولذت بخش مي‌شود. پس ارزش همه نعمتهاي بهشتي از رضوان اللّه گرفته شده است و اوست كه با پرتو افشاني به همه نعمتهاي بهشت، نور، جلا و ارزش مي‌دهد.

ولی به نظر می رسد که آن چه در رضوان الله مورد تاکید است، امری فراتر از بهشت های عادی است. به سخن دیگر، اگر برای بهشت هشت درجه در نظر گرفته شده است، درجه و مرتبه هشتم آن بهشت رضوان است که همان بهشت ذات است. به سخن دیگر، اگر آدمی از هفت در به دوزخ وارد می شود که درهای مادی و هواهای نفسانی می باشد می تواند از همین هفت در شهوات و هواهای نفسانی به بهشت در آید و با تقوا و مهار نفس این درهای دوزخی را به درهای بهشتی تبدیل کند. اما در نهایت دری اختصاصی نیز وجود دارد که در اهل قلوب است که تنها شماری از این در هشتم وارد بهشت رضوان می شوند در درجه هشتم بهشت است و از آن به بهشت ذات نیز یاد شده است.

برخی اهداف عالی انسانی را در سه چیز قرب الهی ، رضوان الله و لقاء الله دانسته اند و گفته اند: پيامبران مي‌آمدند تا انسان را از مسير انحراف و دور گشتن از خداوند نجات دهند و به راه قرب هدايت كنند و آنها را گام به گام به مرحله‌اي برسانند كه شايسته «رضوان اللّه» گردند و درآن صورت به آنان نويد «لقاء اللّه» مي‌دهند.

لقاء‌اللّه عالي‌ترين كمال و هدف از خلقت انسان است و اگر كسي به رضوان اللّه برسد گام بعد كه به سرعت انجام مي‌گيرد، لقاء اللّه است و رضوان اللّه متصل به لقاء اللّه است و ديگر كمالي برتر از آن تصور نمي‌شود و لقاي خداوند آرزوي هر پيامبر، وصي، عارف وسالك است كه همه آنها براي اين مقصد كوشش مي‌كردند. يكي از آثار مهم سوره‌قدر آن است كه انسان را به رضوان اللّه مي‌رساند و لذا مي‌توان آن را از برترين آثار عرشي و نوراني اين سوره شريفه دانست .

حضرت اميرمومنان مي‌فرمايد: «ولن تطرف عين قارئها إلا نظر اللّه و ترحّم عليه» كسي كه اين سوره را مي‌خواند چشم برهم نمي‌زند، مگر آن كه خداوند به او نظر مي‌كند و رضوان و خشنودي خود را شامل حال او مي‌سازد. اين يكي از برترين آثار سوره «قدر» است كه انسان بايد اين سوره شريفه را غنيمت شمرده و از آن استفاده كند.

البته چنان که گفته شد، مقام روضه رضوان و لقاء الله یکی است و این هر دو به مقام جنت ذات اشاره دارد ؛ از این روست که از آن به اکبر وصف شده است تا برتر از آن را بر نتابد.

به هر حال از آیاتی که به مساله اعتمار و عمره و حج پرداخته است این معنا به دست می آید که کسی که عمره واقعی را به جا آورد و به لقای امام (عج) در زمان ما برسد، در حقیقت در دنیا از فضل و عنایات خاص الهی بهره مند می شود و در آخرت نیز به رضوان الهی دست می یابد.(مائده آیه 2 )

شگفت این که خداوند در آیه 158 در مقام بیان پاداش های عمره گزار واقعی می گوید که چنین شخصی در مقامی قرار گرفته است که خداوند در مقام شکر در می آید و او سپاسگزار انجام دهندگان اعمال عمره و حج می باشد. این بدان معناست که عمره گزار واقعی در مقام و منصبی قرار می گیرد که جز ذات الهی نمی تواند پاداش عملش را مشخص کند و بپردازد. این همان معنای دیگر ، رضوان الهی و خشنودی اوست که برخاسته از مقام ذات می باشد و می توان گفت که جنت ذات ، همان رضوان الهی می باشد که ویژه عمره گزار واقعی است، زیرا عمره گزار واقعی با دیدار مظهر اتم واکمل الهی یعنی امام (ع) به دیدار خداوند شتافته است و خداوند خود پاداش دیدار کننده و زایرش را می پردازد.

چگونگی دست یابی به پاداش رضوان

برای این که به این پاداش خاص و ویژه دست یابیم می بایست به اموری که در آموزه های قرآنی آمده است توجه کنیم. از جمله این امور می توان به اخلاص و قصد تقرب در اعمال عمره اشاره کرد که خداوند در آیه 196 سوره بقره این معنا را با آوردن لله بیان کرده است که مقصود انجام عمل لوجه الله می باشد و می دانیم که امامان (ع) وجوه الهی می باشند. بنابراین هر عملی می بایست به قصد رضایت و تقرب به امام (ع) باشد که وجه الله است.

در همین آیه بر رعایت تقوا به عنوان اصل اساسی توجه داده شده است؛ زیرا بی تقوا نمی توان به پاکی رسید و اعمال پاک و طاهری را انجام داد.

توجه به دیگران و اهتمام به وضعیت خوراکی فقیران از دیگر برنامه هایی است که معتمر می بایست به آن توجه کند؛ زیرا رعایت حال دیگران در حقیقت به معنای قرار گرفتن در وضعیت ربوبیت طولی است. بنابراین لازم است که شخصی که به عنوان محصور در عمره است قربانی کند و با قربانی خویش دیگران را دستگیری نماید.(بقره آیه 196) این معنا در آیه 25 سوره فتح مورد توجه و اهتمام قرارگرفته و تبیین شده است که قربانی حیوان در قربانگاه در اعمال عبادی عمره تا چه اندازه دارای اهمیت و ارزش خاص و ویژه است. (التبیان، شیخ طوسی، ج 9 ، ص 332)

اجرای کامل دستورها و اعمال عبادی (بقره آیه 196) و سعی بین صفا و مروه (بقره آیه 158) تقصیر و کوتاه کردن مو قبل از طواف نساء در عمره (حج آیه 29) و حلق و تراشیدن موی سر پس از بردن قربانی به قربانگاه برای خروج محصور از احرام(بقره آیه 196) از دیگر آموزه هایی است که در این آیات به آن اشاره شده است.

هدف از برخی از اعمال این است که انسان اطاعت خویش را به تمام وکمال بروز و ظهور دهد افزون بر این که در هر یک از این اعمال اهداف عمومی و خاصی است که بسیاری از رازها و رمزهای آن هنوز بر ما پوشیده مانده است.

تاکید بر تجارت و کسب مال در هنگام سفر برای انجام دادن عمره، توجه به مسایل اجتماعی و اقتصادی است که ازاین طریق به دست می آید؛ زیرا تجارت پایه های امنیت و آرامش و آسایش جوامع را تقویت می کند و جامعه را در وضعیت بهتر و برتر از گذشته قرار می دهد و فرآیند رشد و شکوفایی و بالندگی جمعی را فراهم می آورد. از این روست که در آیه 2 سوره مائده از تجارت و بازرگانی در موسم حج و عمره سخن به میان آمده است. البته این ابتغای فضل از پروردگار به اشکال دیگر نیز شدنی است که یکی از آن ها بازرگانی و تجارت است(التبیان ، شیخ طوسی ، ج 3 ، ص 421)

به هر حال عمره به معنای دیدار و زیارتی خاص و ویژه است که نمی بایست با مسایل جزیی و پیش پا افتاده درگیر شود و از اهمیت و ارزش والای خویش سقوط کند و به عنوان گردشگری و سیاحت جای خود را در میان مردمان باز کند. باشد با بهره گیری از آموزه های قرآنی و روایی معتبر، در مسیر عمره گزار واقعی قرار گیریم واز این فرصت های استنثایی بهره مند شویم، فرصت هایی که ره صد ساله را در یک شب برای آدمی فراهم می آورد.