صفات ابرار و نیکان در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

هر کسی دارد که در مقام مقربان و سابقان قرار گرفته و در دنیا و آخرت از خوف و حزن در امان بوده و از سعادت و خوشبختی ابدی بهره مند شود. البته برخی راه های برای رسیدن به این مقام می پیماند که بیش تر هنجارشکنی است. ازاین روست که خداوند در آیات قرآنی با معرفی نیکان و نقد برخی از رویه ها و روشها، راه درست رسیدن به این مقام را بیان می کند. نویسنده دراین مطلب بر آن است تا این راه را بر اساس آموزه های قرآنی بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مقامات ابرار و نیکان

اصولا برای این که انگیزه ای در افراد ایجاد و این انگیزه حرکتی را سبب موجب شود، دانستن آثار و فواید بسیار مهم است. از این رو بهتر آن است که با مقامات ابرار و نیکان آشنا شد تا این شناخت و دانش انگیزه ای برای حرکت باشد.

مهم ترین مقاماتی که خداوند در آیات قرآنی برای نیکان و ابرار بیان کرده است، عبارتند از:

1. لقاء الله و دیدار محبوب: بهترین و برترین چیزی که ابرار به آن می رسند لقاء الله در بهترین حالت است.(انسان، آیات 5 و 11) پس می توان گفت که ديدار خدا از ابرار از پاداشهاى بهشتى به آنان است که البته از همه نعمت های بهشت نیز برتر است؛ به قول شاعر: چون مخیر بکنندم به قیامت که چه خواهی؟ / دوست ما را بس و نعمت فردوس شما را.
2. سلطنت جادوان: برخوردارى ابرار از ملك پهناور و بى‌زوال در بهشت به شکل همیشگی و ابدی است. به نظر می رسد که یکی از علت های خوردن از درخت ممنوع همین مساله بود؛ زیرا حضرت آدم(ع) می ترسید که از بهشت خویش اخراج و رانده شود.(طه، آیه 120) به هر حال کسی که به این بهشت در آید دیگر بیرون نخواهد رفت و هرگز آزمون و ابتلا و امتحان دیگری نخواهد داشت و برای ابد ساکن بهشت خواهد بود.( انسان ، آیات 5 و 20)
3. بهشت: نخستین و مهم ترین اثر دست یابی به صفت ابرار و مقام ایشان آن است که انسان وارد بهشت الهی می شود و از هر گونه رنج رهایی می یابد. خداوند در آیات 5 و 12 سوره انسان می فرماید که برخوردارى از بهشت و پوشاك ابريشم از پاداش‌هاى الهى به ابرار در ازاى شكيبايى آنان است.
4. پاداشی برتر: البته از آیه 198 سوره بقره به دست می آید که پاداشى برتر از بهشت و مواهب آن براى ابرار و نیکان است؛ چرا که منظور از «ما عندالله» مى‌تواند اشاره به پاداشى برتر از بهشت و مواهب آن باشد، و بيان آن به صورت مبهم، مى‌تواند اشاره به عظمت وصف‌ناپذير آن نیز باشد. در حقیقت آنان از حقیقت برتری نیز به عنوان پاداش سود می برند که شاید همان بهره مندی از جنت ذات باشد؛ چرا که بهشت های دیگر از مصادیق جنت صفات و یا جنت فعل است.(نگاه کنید: فجر، آیات 27 تا 30 ؛ آل عمران، آیه 15؛ و آیات دیگر)
5. آرامش و سرور: شادابى و نشاط از پاداش‌هاى الهى به ابرار است که در آیات 5 و 11 سوره انسان و 22 و 24 سوره مطففین به آن اشاره شده است.
6. آسایش : خداوند از مهم ترین آثار رسیدن به مقام ابرار را بهره مندی از آسایش ابدی می داند. ابرار به دلیل دست یابی به این صفت، بر تخت‌های بهشتی تکیه زده و از هواى معتدل و مطبوع در بهشت بهره مند می شوند. پس هرگز گرما و سرمایی را تحمل نخواهند کرد. دیگر خورشیدی نیست که تن ایشان را به حرارت و اشعه خود بسوزاند و آسیب برساند؛ زیرا در بهشت دیگر شمس و خورشید نیست، بلکه از انوار وجودی خودشان بهره می برند که هیچ گونه آسیب زا نیست بلکه مناسب و سازوار با وجودشان است. پس کاری ندارند و تلاشی نمی کنند تا چیزی به دست آورند بلکه همه چیز با اراده خودشان برایشان فراهم می شود؛ چرا که در بهشت اسباب از میان می رود و همان طوری که خداوند به «کن فیکون» کار می کند(بقره، آیه 117؛ آل عمران، آیه 47؛ یس، آیه 82؛ نحل، آیه 40؛ مریم، آیه 35)، آنان نیز این گونه به اراده «کن فیکون» می کنند.(انسان، آیات 5 و 13) خداوند در آیه 166 سوره بقره می فرماید که اهل دوزخ منقطع از اسباب هستند؛ این اختصاص به آنان ندارد؛ چرا که دنیا تنها دارالاسباب است و هر چیزی باید از راه اسباب خاص خودش تحقق یابد. وقتی بساط دنیا برچیده می شود(ابراهیم، آیه 48) دیگر اسبابی نیست که کافر از آن بهره مند شود و وضعیت خود را تغییر دهد؛ هر کسی در همین دنیا می تواند آخرت خودش را درست کند. اهل بهشت با استفاده از اسباب خود را به جایی رسانیده اند که دیگر اسباب آنان همان اراده ایشان است. چنان که در روایت قدسی آمده است: عبدی اطعنی حتی اجعلک مثلی انا حی لا اموت اجعلک حیا لاتموت و انا اقول للاشیاء کن فیکون و انت تقول للاشیاء کن فیکون؛ ای بنده من؛ مرا اطاعت کن تا تو را همانند خود سازم. من زنده ای هستم که نمی میرم و تو را نیز زنده نامیرا می سازم. من به هرچیزی فرمان دهم خواهد شد، تو را نیز چنان می کنم که به هر چه فرمان دهی انجام پذیرد. (حدیث قدسی: الجواهر السنیة، الحر العاملی، ص ۳۶۳ و ۳۶۱؛ بحار الأنوار ، العلامة المجلسی، ج ۹۰، ص ۳۷۶) و در حدیث قدسی دیگر آمده است که خداوند فرموده: یا ابن آدم! أنا أقول للشیء کن فیکون، أطعنی فیما أمرتک أجعلک تقول للشیء کن فیکون؛ ای پسر آدم! من به چیزی می گویم باش پس باشد. اطاعت مرا در آن چه بدان امر کردم بکن تا تو را چنان قرار دهم که به چیزی بگویی باش پس باشد.(بحار الأنوار، ج ۹۰ ، ص ۳۷۶ ؛ مستدرک الوسائل، نوری، ج ۱۱، ص ۲۵۸)
7. نعمت فراوان: از دیگر آثار دست یابی به مقام ابرار ، برخوردارى از نعمت فراوان و چشمگير در بهشت است.(انسان، آیات 5 و 20)
8. مصونیت از عذاب و دوزخ: مصونيّت ابرار از عذاب قيامت از جمله آثاری است که قرآن در آیاتی از جمله 5 و 11 سوره انسان به آن اشاره کرده است.
9. شراب و نوشیدنی های پاک و پاکیزه: نوشيدن ابرار از شراب مهر شده با بوى مشك، در بهشت(مطففين، آیات ‌22‌و‌25‌و‌26) و از چشمه‌سار تسنيم(مطففين‌، آیات‌22‌و‌25‌و‌27‌و‌28) و چشمه سلسبيل(انسان، آیات 5 و 18) و از جام زنجبيل با مزه و بوى زنجبيل(انسان، آیات 5 و 17) و از باده خوشبو آميخته با كافور(انسان، آیات 5 و 6) از جمله پاداش هایی که خداوند در این آیات و آیات دیگر بیان کرده است. خداوند در آیه 5 و 21 سوره انسان نیز بیان می کند که این شراب طهور و پاك‌كننده ابرار از هر چيزى را خودش سقایت می کند و به عنوان ساقی به آنان می نوشاند که نشان تکریم و نیز اهمیت این نوشیدنی در طهارت و کمال یابی آنان است.
10. جام های شراب: گردش جام‌هاى نقره‌اى و كوزه‌ها و قدح‌هاى بلورين، جهت پذيرايى از ابرار در بهشت از دیگر پاداش هاست که در آیات 5 و 15 و 16 سوره انسان به آن اشاره کرده است.
11. جامه های فاخر: جامه‌هاى ابريشمى سبز و ديباى ستبر پاداش ابرار در بهشت است. (انسان ، آیه 21)
12. میوه ها: برخوردارى ابرار از ميوه‌هاى دسترس که خودشان از درختان به سادگی و اسانی می کنند و مستقیم از درخت میوه بهره مند می شوند از دیگر پاداش هایی است که خداوند در آیات 5 و 14 سوره انسان به آن اشاره کرده است.

این ها تنها برخی از نعمت هایی است که برای ابرار است.

راه رسیدن به مقام ابرار و نیکان

برای این که به این مقام دست یابیم و از نعمت های الهی بهره مند شویم و چنین پاداش هایی را از خداوند به دست آوریم، می بایست کارهایی کرد که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است. از جمله این کارها همان چیزهایی است که خداوند در آیاتی از قرآن بیان کرده و یا به شکل صفات آنان بیان نموده است. از جمله این کارها و راه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ایمان به غیب: بی گمان یکی از اصول رسیدن به مقام ابرار ایمان و باور به غیب است. خداوند در آیاتی از جمله آیه 177 سوره بقره می فرماید که ايمان به خدا، معاد، فرشتگان، كتابهاى آسمانى و پيامبران از اوصاف ابرار است. پس کسی که می خواهد اهل ابرار و نیکان باشد باید از نظر بینشی و نگرشی و اعتقادی به این درجه از علم و ایمان برسد.
2. اخلاص: برای این که به این مقام دست یابیم باید از هر گونه ناخالصی در فکر و عمل رها شویم و اهل ریا و منت و شرک و مانند آن نباشیم. پس هر کاری که می خواهیم انجام دهیم تنها برای وجه الله و رضای خدا باشد.(انسان، آیه 5 و 9)
3. اطعام: اطعام به نيازمندان از اوصاف ابرار است.(انسان، آیه 5 و 8 و 9) پس اگر کسی می خواهد به این مقام دست یابد باید اهل اطعام باشد، به ویژه اطعام مسکین و فقیر که بارها در آیات قرآنی مورد تاکید قرار گرفته و خداوند یکی از علل ورود افراد به دوزخ را ترک این فریضه انسانی و اسلامی می داند.(ماعون، آیات 2 و 3؛ فجر، آیات 17 و 18؛ مدثر، آیات 42 تا 44)
4. اقامه نماز : از راه هایی رسیدن به ابرار آن است که اقامه نماز و برپایی آن مورد اهتمام باشد.(بقره، آیه 177) البته اقامه نماز مفهومی است که از جمله راه های تحقق آن برپایی نماز جماعت و شرکت در آن و مانند آن است.
5. انفاق محبوب: ابرار کسانی هستند که از محبوب های خود به دیگران می بخشند و انفاق می کنند.(آل عمران، آیه 92) خداوند در آیه 177 سوره بقره نیز انفاق مال به خويشاوندان، يتيمان، بينوايان، در راه ماندگان، گدايان و در راه آزاد كردن بردگان را از اوصاف ابرار بر می شمارد.
6. ایثارگری: ايثار ابرار در رفع نيازهاى غذايى گرسنگان از جمله راه هایی است که مورد تاکید قرار گرفته است. یعنی اگر کسی می خواهد هم چون اهل بیت از مقربان و سابقون و ابرار باشد باید همین راه را برود.(انسان، آیات 5 تا 9)
7. بی توقع بودن: اگر می خواهید از ابرار باشید باید در هر کاری بی توقع باشید و انتظار نداشته باشید که پاداشی برای شما هست. اگر به نيازمندان اطعام می کنید همانند ابرار باید بدون كمترين چشمداشت مادى و معنوى و تنها برای وجه الله و رضای خدا باشد.(انسان، آیات 9 و10)
8. ولایتمداری: اهل ابرار و نیکان شدن به ولایتمداری بستگی تمام دارد. بنابراین اگر می خواهید اهل ابرار باشید باید پای بند ولایت مداری باشید. در برخى روايات، وفا به نذر بر پايبندى به ولايت اهل‌بيت كه در موطن ميثاق‌گيرى «عالم ذر» از آنان گرفته‌شده تطبيق شده است.(نورالثقلين، ذيل آيات 5 و 7 سوره انسان)
9. زکات: پرداخت زکات یکی از راه های رسیدن به مقام ابرار است. خداوند در آیه 177 سوره بقره به این راه اشاره دارد.
10. ترس از پروردگار: ترس ابرار، از پروردگار خويش در آیات 5 و 10 سوره انسان مورد تاکید قرار گرفته است. این بدان معناست که اگر کسی بخواهد به این مقام برسد باید از مقام پروردگارش ترسان باشد. این ترس برخاسته از خشیت عظمت الهی است.
11. ترس از قیامت: ترس از قیامت و مقام جلال الهی باید در کسی که می خواهد اهل ابرار باشد و بدان مقام دست یابد، وجود داشته باشد. این مطلب در 5 و 7 سوره انسان مورد اهتمام خداوند بوده است.
12. متقی بودن: متقی بودن عنوان خاصی است؛ زیرا نمی گوید تقوا می ورزد، بلکه می گوید به صفت دست یافته که هماره از اموری که باید پرهیز کند اجتناب می ورزد. این بدان معناست که دارای ملکه تقوا شده است. پس هر کسی می خواهد اهل ابرار باشد باید خود را به صفت و ملکه تقوا برساند و چنین صفتی در جانش نقش بندد.(بقره، آیه 177)
13. صبر در مشکلات: صبر دارای اقسامی است. کسی که بخواهد از مقام ابرار بهره مند شود باید اهل صبر در مشکلات باشد. خداوند در آیه 177 سوره بقره می فرماید که پايدارى در سختى‌ها و زيانها و هنگام جنگ، از اوصاف ابرار است.
14. صداقت و راستی: صداقت یعنی این که قول و فعل مطابق هم باشد و هم با آن چه خداوند در نفس الامر قرار داده مطابقت یابد. یعنی حق را بشناسد و بدان معتقد بوده و بدان عمل کند. این روشی است که انسان را به مقام ابرار می رساند.(بقره، آیه 177)
15. وفای به عهد: از دیگر رویه ها و روش هایی که باید به کار گرفت وفا به عهد و قول و قرار و پیمان و قرارداد و مانند آن است. این عهد با هر کسی بسته شد باید مورد توجه و وفا قرار گیرد و هرگز زیر عهد زده نشود. این گونه است که می توان به مقام ابرار رسید.(همان)
16. وفای به نذر: اهل ابرار شدن شرایط دیگری نیز می خواهد که از جمله آن نذر کردن و وفا به آن کردن است که در آیات 5 و 7 سوره انسان به آن اشاره شده است.

تفکر باطل و راه ناروا

برخی گمان می کنند که بر و نیکوکاری انجام کارهای خارق عادت و رفتارهای نابهنجار خلاف عقل و عرف و شرع است. در حقیقت برخی گمان می کنند چون مقام بزرگی است حتما کارهای عادی و طبیعی نمی تواند این مطلوب را بر آورد و آدمی را به مقام ابرار و نیکان برساند. از این روست که برخی اعمال خرافی و خلاف عقل را انجام داده و آن به نیکان بودن و نیکوکاری نسبت می دهند. از جمله این رفتارهای باطل می توان به موارد زیر اشاره کرد.

1. غرب و شرق پرستی: برخی گمان می کنند که باید مانند دیگران بود تا به عنوان نیکان قلمداد شد. از آن جایی که در گذشته یهودیان و مسیحیان غرب و شرق را قبله خود ساخته و بدان سمت پرستش می کردند، برخی گمان کردند که اصولا از شرایط قرار گرفتن در زمره نیکان و ابرار این است که مانند مسیحیان به شرق و یا مانند یهودیان مکه به غرب بنگرند و بیت المقدس را قبله قرار دهند. در حالی که اصولا این رویه ها جزو اصول نیکان و رسیدن به جایگاه آنان نیست؛ بلکه باید هماره هدف خداوند باشد و او مورد پرستش قرار گیرد. در هر دوره شریعتی آمده و قبله سمتی بوده است تا وحدتی برای آن امت و شریعت مدارانش باشد. پس نباید گمان کرد که این نمادها و ایین ها اصالت دارد بلکه هدف همان پرستش خداست.
2. به سخن دیگر، ایمان به غیب و پرستش خداوند و وجه الله مهم است و از آن جایی که خدا همه هستی را فراگرفته و هر سمت رو کنید به سمت خداست، جهت گیری قبله تنها برای ایجاد وحدت رویه است و اینگونه نیست که این وحدت رویه تنها در سبک خاص زندگی یهودی و مسیحی و عبادات آنان تحقق می یابد. به هر حال، خداوند از این که برخی این گمان باطل و تفکر جاهلی و غلط و ناروا را دارند که ابرار و نیکان بودن به این رویه خاص است، نقد کرده و آن را نادرست می شمارد.(بقره، آیه 177)
3. از پنجره در آمدن: برخی گمان می کنند که رفتارهای طبیعی و عادی مانند آمد و شد از در خلاف رویه نیکان است و نیکان باید کارهای خلاف عادت و عرف انجام دهند. از این روست که آمد و شد از پنجره و پشت خانه و پشت بام و مانند آن را از اصول ابرار دانسته اند. خداوند در آیه 189 سوره بقره این تفکر و رفتار را نقد می کند و آن را نشانه ای از نیکان نمی داند.

این ها نمونه های از رفتارهای خارق عادت و نابهنجار و افکار خرافی و باطلی است که برخی آن را نشانه نیکوکاری دانسته و راه رسیدن به مقام نیکان و ابرار را آن دانسته اند؛ در حالی که ابرار شدن این گونه نیست، بلکه همان راهی است که خداوند بیان کرده و در بالا به مهم ترین و اصلی ترین آن ها اشاره شده است.