دشمنان انسان و انسانیت

بسم الله الرحمن الرحیم

دشمن شناسی یک ضرورت بدیهی از نظر عقل و شرع است. هر کسی باید ظرفیت ها و ناتوانی های خود را بشناسد و از فرصت ها و تهدیدها آگاه باشد تا بتواند در موقعیتی برتر مسیر بالندگی و رشد خود را ادامه دهد و به هدف خود دست یابد. بخشی از آموزه های قرآنی به حوزه دشمن شناسی اختصاص یافته و حتی مصادیقی از دشمنان را بیان کرده تا انسان ها با بصیرت و آگاهی تمام کنش و واکنش های درست و مثبتی داشته باشند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا برخی از مهم ترین مصادیق دشمن انسان و انسانیت را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت و ضرورت دشمن شناسی

از نظر آموزه های قرآنی انسان با آن که در میان آفریده های الهی در اوج دانایی و توانایی قرار دارد و به همین علت به عنوان خلیفه الهی انتخاب و معرفی شده(بقره، آیات 30 و 31) در همان حال دارای نقاط ضعف فراوانی است که موجبات شکست و ناکامی او را در تولیت مسئولیت و انجام ماموریت فراهم می آورد. از مهم ترین نقاط ضعف انسان می بایست به فقر ذاتی و وجودی انسان اشاره کرد؛ زیرا انسان همانند هر آفریده ای دیگر از خود هیچ چیز ندارد و مانند لامپی است که انرژی خود را دم به دم از منبع انرژی می گیرد. بنابراین اگر دمی این اتصال و ارتباط با منبع حیات و دانایی و توانایی قطع شود انسان از میان می رود و هیچ می شود.(فاطر، آیه 15)

انسان غیر از این نقاط ضعف دیگری دارد که از جمله آن ها وجود ترکبیی انسان است. روح الهی که منبع انرژی انسان است، وقتی در قالب تن و کالبد مادی قرار می گیرد به عنوان نفس از آن یاد می شود. این حالت خاص روح، موجب می شود تا انسان دارای نقاط ضعفی از همان جایی شود که منبع قدرت اوست؛ به این معنا که نفس انسان هویت او را شکل می دهد و انسانیت انسان در همین نفس و روان اوست که امری مجرد و الهی است؛ اما قرار گرفتن در کالبد مادی موجب می شود تا نفس نیازهایی به اموری پیدا کند که می تواند عامل ضعف اساسی او شود؛ زیرا نفس انسانی در حالتی که در کالبد مادی تن قرار دارد، نیاز به قوه جاذبه و دافعه ای پیدا می کند که از آن به شهوت و غضب یاد می شود. این دو با آن که برای انسان ضروری هستند ولی اگر تحت حاکمیت و مدیریت قوه عاقله قرار نگیرند می توانند عامل بازدارنده ای برای بشر از انجام مسئولیت و رسیدن به منزلت الهی باشد. از این روست که حالاتی از حالات نفس به عنوان هواهای نفسانی به عنوان دشمن درونی انسان می شود و سد راه و پیشرفت او می گردد.(جاثیه، آیه 23 و آیات دیگر)

نقاط ضعف دیگری نیز برای بشر است که یکی از مهم ترین آن ها وجود دشمنی نادیدنی به نام ابلیس و شیاطین جنی است. این دشمن سوگند خورده خود را رقیب بشر می داند و بر این باور است که او شایسته خلافت الهی است و از بشری که از گل ساخته شده برتر است؛ زیرا او از انرژی و آتش پاک ساخته شده و توانایی و قدرت برتری نسبت به انسان دارد.(اعراف، آیه 12؛ ص، آیه 76)

این دشمن به سبب آن که برای انسان دیدنی نیست می تواند به گونه ای به انسان نزدیک شود که گوش و چشم انسان شود و مطالب خودش را از زبان آدمی در گوش جان او بگوید یا بر زبان جاری کند و در حالی که انسان گمان می کند این افکار و اندیشه ها از آن اوست و یا او دارد این مطالب را می گوید در حالی که ابلیس و شیاطین جنی بر او مسلط شده و او را به این افکار و اندیشه ها و بیان این مطالب می کشاند.(اعراف، آیه 27 و آیات دیگر)

با توجه به این چه گذشت و نیز امور دیگر، لازم و ضروری است که انسان همان طوری که باید از قدرت ها و ظرفیت های آشکار و نهان خود آگاه شود تا بر اساس آن برنامه ریزی و سیاست گزاری داشته باشد، می بایست نسبت به ضعف و نقاط تهدید آگاهی یافته و از قدرت و توانمندی های دشمنان خود آگاه شود تا بتواند در هر موقعیتی رفتار و کنش و واکنش های مناسب و درستی داشته باشد.

دشمنان درون و برون انسان

ما وقتی از دشمنان درونی سخن می گویم به معنای نقاط ضعف انسان است؛ یعنی اموری که فرصت را برای دشمن فراهم می آورد تا از آن نقاط ضعف به درون جبهه خودی نفوذ کرده و مدیریت ملک و مملکت را به دست گیرد. به عنوان نمونه قوه جاذبه مانند شهوت به انسان کمک می کند تا نیازهای غذایی، شهوانی و جنسی و مانند آن را برآورده کند و تن را برای ماموریت های روان آماده کند؛ زیرا روان آدمی بدون تنی سالم و تندرست نمی تواند کاری از پیش برد؛ چرا که تن همانند مرکبی برای روان است که با آن به سمت مقصد حرکت می کند. ضعف و سستی و بیماری و ناتوانی تن به معنای نداشتن ابزاری مناسب برای روان برای رسیدن به مقصد و مقصود است.

هم چنین انسان نیازمند قوه دافعه ای به نام غضب است تا او را نسبت به تهدیدها مجهز و آماده کند. اگر غضب و خشم نبود انسان در هنگام مواجهه با تهدیدات نمی توانست واکنش مثبت و درستی داشته باشد. در حقیقت امنیت و آرامش انسان را قوه غضب تامین می کند.

اما این ها در زمانی عملکرد مناسب و خوب و درستی خواهند داشت که تحت مدیریت قوه عاقله باشند؛ وگرنه زیاده طلبی و اسراف و تعدی و ظلم جزو ذاتی قوه جاذبه و دافعه است. به طوری که اگر دمی رها شوند به زیاده خواهی و تعدی و ظلم رو آورده و حقوق دیگر ابعاد نفس را نادیده گرفته و پایمال می کنند. از این روست که در روایات این حالت نفس به عنوان دشمن ترین دشمنان بشر معرفی می شود؛ زیرا تقویت قوای شهوانی و غضبانی و تسلط و مدیریت آن بر ملک و ملکوت نفس و بدن موجب می شود تا انسان در مسیری قرار گیرد که ابلیس و شیاطین خواهان آن هستند.

البته ابلیس و شیاطین پیروی او بزرگ ترین دشمن انسان هستند که با استفاده از عنصر مخفی و نهان بودن از چشم مردمان، به درون آدمی نفوذ و رخنه می کنند و قوه جاذبه و دافعه انسانی را به خدمت می گیرند. در این صورت انسان گمان می کند که خود خواهان زیاده روی در خشم و شهوت است؛ در حالی که گرفتار شیطان شده و اوست که افسار و حنک را در دست گرفته و بر گرده آدمی سوار شده و او را به هر سمت و سویی که می خواهد می برد.(اسراء، آیه 62)

وسوسه ابلیس و شیاطین در درون آدمی انجام می گیرد و کاری می کند تا هواهای نفسانی و قوای شهوانی و غضبانی با او همراه شوند.(اعراف، آیه 20؛ طه،‌آیه 120) بنابراین لازم است تا انسان با این دشمن و ویژگی ها و روش ها و سازوکارهایش آشنا شود. از این روست که بخش بزرگی از آیات قرآنی به نقطه ضعف درونی بشر یعنی قوای شهوانی و غضبانی و نیز دشمن کینه توز و قسم خورده بیرونی به نام ابلیس و شیاطین اختصاص یافته است و خداوند بارها در آیات قرآنی از ابلیس و شیطان به عنوان دشمن روشن و آشکار انسان یاد کرده است. این آشکاری در دشمنی است نه در رویت و دیدن او؛ چرا که او هرگز خود را برای بشر آشکار نمی کند و در نهان و بیش تر در درون انسان از طریق نقاط ضعف و حفره های امنیتی به نرم افزار انسان مسلط می شود و او را مدیریت نرم افزاری می کند.

خداوند در آیاتی از جمله آیه 208سوره بقره بیان می کند که ابلیس این دشمن مبین انسان، گام به گام به پیش روی خود ادامه می دهد تا به گونه ای بر انسان مسلط می شود که خود انسان شیطان می شود. این جاست که خداوند از دو دسته شیطان انسی و جنی سخن به میان می آورد.(انعام، آیه 112)

مصادیقی از مهم ترین دشمنان انسان

1. نفس اماره: بزرگ ترین دشمن انسان، همان نفسی است که مدیریت عقل را کنار گذاشته و اجازه داده تا دو قوه دیگر یعنی قوه شهوانی و غضبانی مدیریت نفس را به دست گیرد.(یوسف، آیه 53؛ فرقان، آیه 43 و آیات دیگر)
2. ابلیس: دومین دشمن انسان که دشمن سوگند خورده و نادیدنی است، ابلیس است.(بقره، آیه 208 و آیات دیگر)
3. شیاطین: پیروان و اولیای ابلیس که از آنان به عنوان شیاطین یاد می شود، گروه سوم از دشمنان بشریت را تشکیل می دهند. این ها شامل دو گروه پیروان انسانی و جنی ابلیس می شوند.(انعام، آیه 112)
4. کافران: کافران از گروه های مختلف اعتقادی از منکران خدا گرفته تا منکران ربوبیت خداوند از دشمنان بشریت هستند که اجازه نمی دهند انسان در مسیر عبودیت قرار گرفته و راه کمالی و خلافت الهی را بپیمایند.(نساء، ایه 101؛ انفال، آیات 59 و 60؛ محمد، آیات 1 و 2؛ حج، آیه 19)
5. مشرکان: این گروه نیز طیف وسیعی را مردمان را شامل می شود که حتی برخی از اهل کتاب نیز را شامل می شوند؛ زیرا برای خداوند شریک در الوهیت و ربوبیت قایل هستند. اینان نیز با اشتباه و خطای عمدی و غیر عمدی، سد راه بشر هستند و اجازه نمی دهند که انسان با عبادت موحدانه در مسیر خلافت الهی قرار گیرد و پس متاله و ربانی شدن مسئولیت الهی را به عهده گیرد.(مائده، آیات 2 و 82؛ توبه ، آیات 8 تا 10؛ ممحتنه، آیه 2)
6. منافقان: این ها نیز یک گروه اعتقادی از دشمنان انسان و انسانیت هستند که کفر و شرک خویش را نهان کرده و خود را مومن و مسلمان جا می زنند. این گروه به سبب همین نفاق و دو رویی خودشان بزرگ ترین دشمن انسان و مسلمانان هستند که بیش ترین ضربه را هم چون ابلیس از درون به جامعه انسانی وارد می کنند.(بقره، آیه 204؛ آل عمران، آیات 118 و 119)
7. یهودیان: این گروه از اهل کتاب به دلیل ویژگی های خاصی که در قرآن برای آنان بیان شده از مهم ترین دشمنان انسان و انسانیت هستند؛ زیرا جز خودشان هیچ ملتی از ملت ها را قبول ندارند و دشمنی آشکاری با غیر قوم خودشان دارند.(آل عمران، آیات 118 و 119) عالمان ایشان در دشمنی و عناد قوی تر از توده های یهودی هستند(نساء، آیات 44 و 45) و در کینه توزی از همه سرآمدترند.(مائده، آیه 82)
8. همسران بی دین: از دیگر گروه های انسانی که دشمن انسان و انسانیت هستند می بایست به همسران بی دین و کافر اشاره کرد. اینان بسیار خطرناک هستند و بزرگ ترین ضربه را به انسان و عبودیت و خلافت او وارد می کنند.(تغابن، آیه 14) پیامبر در این باره فرموده است: دشمنان شما آنها نیستند که در میدان جنگ با شما مقابله می کنند و با آنها می جنگید و کشته می شوند، بلکه دشمن شما یکی نفس خود شماست که در میان دو پهلوی شما قرار گرفته است و دیگر آن دسته از همسران و فرزندان شما که مانع راه شما می شوند. البته قرآن هم می فرماید که بعضی از همسران و فرزندان شما دشمنان شما هستند نه همه همسران و فرزندان. در روایتى امام باقر (ع) در مورد آیه ” إن من أزواجكم …” فرموده است: منظور این است كه وقتى بعضى از مردان مى خواستند هجرت كنند پسر و همسرش دامن او را گرفتند و مى گفتند: تو را به خدا سوگند كه هجرت نكن، زیرا اگر بروى ما بعد از تو بى سرپرست خواهیم شد، بعضى مى پذیرفتند و مى ماندند، آیه فوق نازل شد و آنها را از قبول این گونه پیشنهادها و اطاعت فرزندان و زنان در این زمینه ها بر حذر داشت، اما بعضى دیگر اعتنا نمى كردند و مى رفتند ولى به خانواده خود مى گفتند: به خدا اگر با ما هجرت نكنید و بعدا در (دار الهجرة) مدینه نزد ما آئید ما مطلقا به شما اعتنا نخواهیم كرد، ولى به آنها دستور داده شد كه هر وقت خانواده آنها به آنها پیوستند گذشته را فراموش كنند و جمله« و إن تعفوا و تصفحوا و تغفروا فإن الله غفور رحیم» ناظر به همین معنى است. به هر حال، کسانی که سد راه پیشرفت و عبادت و بندگی انسان شوند اینان دشمن انسان و انسانیت هستند.
9. فرزندان بی دین: فرزندان بی دین نیز از گروه های خطرناک دشمن به شمار می ایند که آدمی می بایست بسیار حواس خودش را جمع کند تا از ایشان ضربه نخورد. محبت عاطفی به زن و فرزند بزرگ ترین نقطه ضعف بشر است و همین مساله موجب می شود تا اینان بزرگ ترین ضربه و کاری ترین را به آدمی وارد سازند و او را برای همیشه بدبخت و شقی سازند.(تغابن، آیه 14) امیرمومنان علی(ع) عبدالله بن زبیر را عامل دشمنی زیبر و جنگ او علیه اسلام و خلیفه الهی معرفی می کند. در منابع تاریخی است که وقتى على(ع) و اصحاب جمل رو به روی هم ایستادند، على(ع) سوار بر اسب شده و زبیر را خواست، وقتى هر دو به هم نزدیک شدند، على(ع) به او گفت: چه چیزى تو را به اینجا آورد ؟ گفت: من به این علت به اینجا آمدم که تو را شایسته این کار نمى‌دانم و تو را از خود اولاى به خلافت نمى‌دانم! حضرت فرمودند: آیا بعد از مرگ عثمان من شایستگى خلافت ندارم ؟ ما تو را از بنى عبد المطلب مى‌دانستیم، تا اینکه پسر تو، پسر ناشایست تو بزرگ شد، و بین ما و تو فاصله انداخت .(الطبری، أبو جعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب ، متوفاى310؛ تاریخ الطبری، ج3، ص41، ناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت.)
10. مجادله کنندگان: از دیگر گروه های بشری که دشمن انسان و انسانیت هستند،‌گروه مجادله کننده هستند. مجادله کننده با آن که حق را می شناسند ولی از روی لجاجت و عناد بر سخن باطل خود پافشاری می کند. اینان بدون دلیل و برهان می کوشند تا سخن باطل خود را به کرسی بنشانند و با سفسطه گری و مغالطه سد راه مردمان شوند. (غافر،‌ آیه 35)
11. بیگانگان و غیر خودی ها: از دیگر دشمنان بشریت بیگانگان و غیر خودی ها هستند. اینان شامل هر گروه قومی و نژادی و مذهبی هستند که احساس بیگانگی می کنند و خود را جزو مومنان و مسلمانان نمی دانند. همین احساس بیگانگی موجب می شود تا به اشکال گوناگون بخواهند ضربه وارد کند. ارتباط با این افراد و دوستی و معاملات نهان با آنان موجب می شود تا خواسته و ناخواسته به نقاط ضعف شما آگاه شوند و در به اسرار نهان علم پیدا کنند و در زمان مناسب به شما ضربه زنند. بنابراین، هر گونه ارتباط آشکار و نهان با ایشان می توانند بسیار زیانبار برای فرد و جامعه باشد.(آل عمران، آیات 118 و 119)
12. دشمنان ناشناخته: غیر خودی ها دشمنانی هستند که شما ایشان را می شناسید ولی گمان می کنید که دشمنی ندارند و مخالفت آنان به انگیزه ها و دلایلی دیگر است. از این روست که با آنان ارتباط برقرار می کنید و بیگانگی را ملاک برای دشمنی نمی دانید؛ در حالی که از نظر آنان همین بیگانگی و تفاوت های هویتی و فرهنگی و مانند آن، مهم ترین عامل بیگانگی و غیر خودی بودن است. این ها گروهی از دشمنان هستند که نوعی شناخت به نسبت به آنان وجود دارد؛ اما دشمنانی هستند که ناشناخته هستند و ممکن است سالیان سال خود را دشمن نشان ندهند، ولی در زمان مناسب ضربه خود را وارد می کنند. از این روست که خداوند فرمان می دهد که انسان ها و جامعه ایمانی باید خود را هماره چنان مهجز و آماده دفاع کنند که دشمنان نهان به خود اجازه ندهند تا حمله ای انجام دهند؛ در حقیقت آمادگی دفاعی و هوشیاری و بیداری دایمی موجب می شود که دشمنان نهان هم چنان خود را نهان نگه دارند و حرکتی انجام ندهند. بسیاری از دشمنان انسان و انسانیت تا زمانی که قطع به پیروزی نداشته باشند دشمنی خود را آشکار نمی کنند. پس هوشیاری و بیداری و داشتن آمادگی کامل دفاعی می تواند این دشمنان را هم چنان مخفی نگه دارد و آسیبی از سوی آنان نرسد. (نساء، آیه 45؛ انفال، آیه 60)

آن چه بیان شد مهم ترین مصادیق از دشمنان انسان و انسانیت است که در آموزه های قرآنی آنان معرفی شده اند و از مردمان خواسته شده تا مواظب باشند اینان به خواسته های نامشروع و زشت خود نرسند. بیداری و هوشیاری و آگاهی از آنان و روش ها و سازوکارها و ابزارهایشان می تواند ما را از آسیب های جدی آنان در امان نگه دارد و از زیان و ضرر دشمنی آنان بکاهد. از این روست که دشمن شناسی از سویی و تهیه و تجهیز به نفرات و فن آوری های نوین دفاعی و جنگی در اسلام مورد تاکید قرار گرفته است.