بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از جلوه های الهی رحمت خداوندی است که در دو شکل عمومی و خصوصی بروز و ظهور می یابد. همه هستی جلوه رحمت عمومی و فراگیر الهی است و علت خلق و خلقت و ربوبیت و پروردگاری را می بایست در همین رحمت الهی جست؛ اما برای خداوند جلوه دیگری از رحمت خاص است که از آن به رحمت رحیمی یاد می شود. از ظهور و بروز آن می توان به جلوه های بهشت در آخرت و عنایت خاص به مومنان در دنیا به نام فضل الهی اشاره کرد.
نویسنده در این مطلب، گوشه های از آثار و برکات رحمت الهی را بر پایه آموزه های قرآنی تبیین کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
مقام رضا ، مقام عاشقان و محبان
هر کسی دوست دارد نتیجه و آثار کاری که انجام می دهد در زندگی اش ببیند؛ چرا که انگیزه حرکت و کار در انسان، همین نتایج و ثمرات آن است که از آن به علت غایی یاد می کنند. هر مومن بر آن است تا با کارهای نیک و پسندیده در پیشگاه خداوندی از محبوبیت برخوردار شده و رضایت او را جلب و جذب نماید و خداوند را در جلوه های جمالی اش ببیند و رحمت رحمانی و رحیمی اش را بنگرد.
مومن رضایت الهی را رضایت خویش می داند و در جست و جوی این همه نیات و اعمال خویش را سامان می دهد. به نظر مومن هر آن چه جانان پسندد آن پسندیده است و از هجران و وصل یا درد و درمان در مقام راضیه مرضیه، رضایت و خشنودی او را دلخوش دارد و همانند عاشورائیان در اوج مصیبت ها و دردها و رنج ها، جز جمیل و زیبایی نبیند؛ چرا که آن را پسند و خواسته خداوندی یافته و خشنودی خداوند را در آن دیده و جسته است. بنابراین در اوج به ظاهر مصیبت ها می فرماید: ما رایت الا جمیلا؛ جز زیبایی ندیدم ؛ چرا که بر این باور است که " ان الله شاء ان یراک قتیلا و ان الله شاء ان یراهن سبایا؛ خداوند خواست که حسین (ع) را غلتان در خونش ببیند و زنانش را اسیرانی در بندد بنگرد. این همام مقام رضاست که اهل بیت(ع) همواره بر آن تاکید داشته و خود را این گونه به مردمان نموده اند و خواهان الگوبرداری ولو در حد توان از این مقام شده اند. از امام (ع) روایت است که فرمود: رضی الله، رضانا اهل البیت؛ رضایت خداوند همان رضایت اهل بیت(ع) است.(بحار الانوار،ج 44، ص 367( پس ما اهل بیت راضی هستیم به آنچه كه رضای خدا در آن است.
امام باقر(ع) در ديدار با صحابی بزرگ پیامبر(ص) جابر بن عبدالله انصاري از بينش و نگرش اهل بيت(ع) و رضايت مندي ايشان به مشيت الهي اين گونه سخن مي گويد كه در حكايت پيش رو آمده است: جابربن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا(ص) در بستر بيماري افتاده و آخرين لحظات زندگاني خود را مي گذراند. امام باقر(ع) به عيادت او رفت و با مهرباني كنارش نشست و فرمود: اي جابر، حالت چطور است؟ جابر، پيرمردي كه عمري را در ركاب پيشوايان معصوم عليهم السلام گذرانيده بود، عرض كرد: حال پيرمردي را دارم كه پيري را بر جواني مي پسندد و مرگ را نسبت به زندگاني بيشتر دوست دارد و به بيماري نسبت به تندرستي علاقه بيشتري دارد. او مي خواست اين گونه بر ناملايمات شكرگزارد و بگويد كه از هيچ يك از آن ها نابردباري نمي كند.
اما امام باقر(ع) سخني فراتر از آن گفت و فرمود: «اما من آنچه را خدا بخواهد دوست دارم. اگر جواني را بخواهد به آن علاقه مندم و اگر بيماري را بر تندرستي من بپسندد، من هم همان را مي خواهم و اگر زندگي را بر مرگ در مورد من ترجيح دهد، همان را برمي گزينم.»
یکی درد و یکی درمان پسندد
یکی وصل و یکی هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل وهجران
پسندم آن چه را جانان پسندد
از نظر انسان مومن، رضایت خداوندی اوج محبوبیت است و دشنه معشوق در تن عاشق عین وصل و وصال است و شکست کوزه مجنون به دست لیلی را عین عشق بازی می شمارد و این رحمت رحیمی را بسیار خوش دارد.
آثار رحمت
رحمت، به معنای نرمى و نرمخويى است كه نيكى كردن به مورد رحمت را اقتضا مى كند. این واژه گاهى درباره مهربانى و نرم دلى به طور مجرّد و گاهى در معناى احسان و نيكى كردن كه مجرّد از رقّت باشد، به كار مى رود. اما هرگاه خداى متعال با اين واژه وصف شود، چيزى جز احسانِ مجرّد و بدون رقّت و رحم دلى مراد نيست.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 347)
همه هستی مظهر رحمت الهی است؛ از این روست که به بشر فرمان می دهد برای شناخت خداوند و اوصاف کمالی اش در گستره هستی بنگرند تا این گونه آثار رحمت الهی را در همه چیز ببیند. این بدان معناست که هستی بر بنیاد رحمت الهی نهاده شده که انسان اگر در هر چیزی از هستی بنگرد و در آن تدبر و دقت روا دارد، اثار رحمت الهی را می بیند.(روم، ایه 50) در این آیه به نمونه هایی از آثار رحمت چون احیای زمین و حیات بخشیدن به آن از راه باران و پیدایش زندگی و حیات پس از آن اشاره شده است. این بدان معناست که همه هستی به عنوان مخلوق الهی و به ویژه زندگی و حیات بخشیدن به مرده و بی جان و حیات دوباره بخشیدن، از مصادیق رحمت الهی است.
پس از نظر قرآن، همه هستی و آفرینش آن از جلوه های رحمت الهی می باشد و در این میان بخشی از آفرینش چون حیات بخشی و احیاء دوباره قابل توجه تر است و انسان ها می توانند به این جلوه های الهی رحمت خاص را نیز نظاره کنند و رحمت بی کران الهی را مشاهده نمایند.
از آیه بسمله نیز این معنا به دست می آید، چرا که خداوند در این آیه با بیان این که پس از ظهور و بروز در تمام و کمال خود (الله) نخستین جلوه اش، رحمت رحمانی و فراگیر بوده و جلوه بعدی اش نیز رحمت رحیمی و خاص است. در روایات ماثور آمده است که «رحمان» نظر به رحمت واسعه خدا در دنيا و آخرت و «رحيم» نظر به رحمت ويژه او در آخرت دارد. (الدّرّالمنثور، ج 1، ص 23) بنابراین اگر به هستی نگریسته شود، جز آثار رحمت الهی در دو شکل عمومی و خاص دیده نمی شود و به نظر می رسد که جایی برای غضب نیست. از این جهت است که رحمت خویش را سابق بر غضب خویش می داند.
در آیات قرآنی بیش از صد و بیست مورد از جلوه های عام و خاص رحمت الهی بیان شده است که از آن جمله می توان به قرآن(انعام، آیه 157)، وجود مقدس پیامبر(آل عمران، آیه 159)، نبوت(آل عمران، آیه 74)، رهایی از عذاب(انعام، آیه 15 و 16)، هدایت (آل عمران، آیه 73 و 74)، قیامت(یس، ایه 52)، زندگی و حیات(ملک، آیه 28)، ثروت به انسان ها (مریم ، آیات 77 و 78) و مانند آن اشاره کرد.
خداوند، پیامبرش را به عنوان رحمت برای جهانیان می ستاید و وجودش را جلوه ای کامل از خود و مظهر الله دانسته است . از این روست که از آن حضرت(ص) جلوه ای از رحمت عام و خاص خداوندی نیز می باشد. پس پیامبر(ص) مظهر اسم رحمان و رحیم خداوندی است.(انبیاء، آیه 107)
آثار رحمت الهی در پیامبر(ص) جلوه های زیبایی یافته است. بیان این جلوه های زیبا بدان معناست که هر کسی در مقام مظهریت رحمت الهی قرار گیرد، این گونه است. بنابراین، جلوه ها و آثار رحمت در هرکسی نمودی دارد که می بایست به آن توجه کند و از این طریق می توان دریافت که شخص در چه مقام مظهریتی از این جلوه گیری رحمت است.(آل عمران، آیه 159)
خوشخویی و برخورد نرم با دیگران از جلوه های رحمت است. اگر کسی مظهر رحمت شد، می بایست در رفتار و کردار خویش آن را به نمایش گذارد. هر گونه تندخویی بیانگر آن است که نه تنها رحمت الهی را به سوی جلب و جذب نکرده بلکه غضب و خشم الهی را به سوی خود جلب و جذب کرده است.
انسان خوشخو خود بهره مند از رحمت الهی است و آن را نسبت به دیگران به نمایش می گذارد و مظهر رحمت الهی می شود و خداوند او را مجرای فیض رحمت خویش قرار می دهد.
از دیگر آثار رحمت می توان به وحی اشاره کرد . اگر خداوند به کسی رحمت کند او را به اشکال گوناگون از معارف بلند خود بهره مند می سازد. هر چه مرتبه انسان در مظهریت رحمت بالاتر برود، بهره مندی وی از رحمت خداوند در این حوزه معرفتی نیز بیش تر می شود. پیامبر(ص) چون جلوه کامل اسمای الهی به ویژه رحمت رحمانی و رحیمی خداوند است، در مرتبه اوج بهره مندی از رحمت الهی قرار گرفته و از وحی خاص بهره مند شده و معارفی بلند را دریافت کرده است. از این روست که خداوند در آیات 31 و 32 سوره زخرف نبوت آن حضرت(ص) را جلوه از رحمت پروردگاری خویش معرفی می کند؛ چرا که رحمت پروردگار در حق آن حضرت(ص) جز مقام بلند قاب قوسین و او ادنی نیست که همه معارف الهی را در مظهریت می کند.(نگاه کنید: مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 71)
تثبیت مفاهیم و معارف بلند مانند قرآن و جاودانگی آن ها در قلب و جان آدمی، از جلوه های رحمت الهی در شخص است. این معنا را می توان از آیات 86 و 87 سوره اسراء به دست آورد.
از جلوه های رحمت الهی می توان به مصونیت از گمراهی و رهایی از ضلالت و رسیدن به مصونیت از ضرر و زیان و خسران ابدی اشاره کرد.(نساء، آیه 113)
بنابراین، اگر انسانی بخواهد دریابد که در پناه رحمت خاص الهی قرار دارد، می بایست در مسیر هدایت گام بردارد و از هر گونه ضرر و زیانی که دین و ایمان او را تهدید می کند، در امنیت باشد.
به سخن دیگر، نوعی عصمت در پناه رحمت ایجاد می شود و از هر گونه خطا و اشتباه و گناه و گمراهی در امان می ماند.(همان) هر چه انسان در مراتب مظهریت اوج گیرد و خداوند رحمت خاص خویش را به او متوجه سازد، از عصمت برتری بهره مند می شود.(همان)
خداوند در آیات 26 و 28 سوره اسراء، این معنا را مورد توجه قرار می دهد که انسان ها اگر در مسیر قرار گیرند که رحمت الهی را به خود جلب کنند ، خداوند از مال و امکانات او را بهره مند می کند تا از آن ها برای رسیدن به کمالات برتر استفاده کند.
به سخن دیگر، انسان هر چیز برتر و کمال تری را می خواهد می بایست کاری کند که تحت رحمت رحیمی الهی قرار گیرد. راه رسیدن به این توجه و اهتمام خاص الهی و مظهریت یافتن در این امور، نیازمند رفتاری است که تحت عنوان زمینه های رحمت به آن اشاره می کنیم.
زمینه های رحمت
دست یابی به رحمت الهی و مظهریت یابی در این اسم به ویژه رحمت رحیمی، نیازمند ایجاد شرایط و بسترهایی است که در این جا به برخی از آن ها اشاره می کنیم.
این بستر و زمینه در دو حوزه حسن فاعلی و حسن فعلی یعنی در ایمان و عمل صالح خود را نشان می دهد. خداوند در آیاتی بسیار به اهمیت ایمان در زمینه برخورداری از رحمت الهی توجه می دهد که از آن جمله می توان به آیات 218 سوره بقره، 29 و 152 و 175 سوره نساء اشاره کرد. بنابراین، کسی که ایمان نداشته و از نظر نیت و حسن فاعلی به کمال نرسیده باشد، نمی تواند از رحمت الهی بهره مند شود.
در حوزه عمل صالح در آیات قرانی بیش از 40 مورد تاکید شده که شامل اعمال عبادی در مقام پرستش و اعمال اجتماعی می شود.
از جمله مهم ترین زمینه های دست یابی به رحمت الهی و برخورداری از آن می توان به خشوع و خضوع در برابر خداوند ، (انبیاء، آیات 86 و 90) اطاعت کامل از خدا و آموزه ها و فرمان های الهی و دستورهای پیامبر،(ال عمران، آیه 132 و توبه ، آیات 71 و 117) پرهیز از انواع گناهان چون تجسس، بدگمانی، غیبت (حجرات، ایه 12)، پناه بردن به استرجاع جهت صبر در مشکلات(بقره، ایات 155 تا 157)، استغفار به پیشگاه خداوند(بقره، آیه 199 و نساء، آیات 64 و 106 و 110 و آیات دیگر)، اصلاح مفاسد (بقره، ایات 159 و 160 و 129 ) ، اعتصام و تمسک به خداوند(نساء، ایه 175)، امر به معروف(توبه، ایه 71)، انابه و توجه به درگاه خداوند(ص ، 38)، رعایت تقوا(اعراف ، آیه 37)، توبه (بقره ، آیه 37)، جهاد(بقره ، آیه 218)، خیرخواهی (توبه ، ایه 91)، زکات(اعراف ، ایه 156)، سبقت در خیرات(انبیاء، ایه 86 و 90)، صبر(نساء، ایه 25) و مانند آن اشاره کرد.
به سخن دیگر، دست یابی به رحمت به ویژه رحمت رحیمی الهی نیازمند ایمان خالص و عمل صالح و در پیش گرفتن تقوا و اجتناب از گناهان و زشتی هاست.
کسی که این گونه عمل کرد، می تواند آثار رحمت را در رفتار خویش چون خوش خویی و عصمت ، دست یابی به معارف بلند و بهره مندی از خیر و برکات در زندگی اش ببیند. اگر کسی می بیند که از رحمت الهی دور شده، می بایست در رفتار و ایمان خویش شک کند؛ چرا که در انجام اموری که جلب رحمت و جذب آن می کند کوتاهی ورزیده و نتوانسته است آن را به تمام و کمال به حا آورد؛ یعنی یا حسن فاعلی در آن رعایت نشده یا آن که کارش، حسن فعلی نداشته است. به سخن دیگر، هر کسی می بایست با وجود حسن فاعلی و ایمان و نیت نیک، و عمل صالح و کارهای نیک، خود را د ر مرتبه بلند تر بیابد و از برکات رحمت خاص الهی استفاده کند و معرفت و عملش روز به روز نیکوتر گردد. پس اگر چنین اتفاقی رخ نداده است می بایست در نیت و عملش شک کرده و به اصلاح و تصحیح آن بربپردازد؛ چرا که بر اساس همین آیات پیش گفته و ایات دیگر قرآن این معنا به دست می آید که همان عواملی که سبب ایجاد و جلب رحمت الهی هستند، فقدان آن می تواند مانع جدی در ایجاد و جلب رحمت الهی باشد.
بسیاری از مردم، هنگامی که خود را بی بهره از رحمت به ویژه رحمت خاص و فضل الهی می یابند و در فهم و درک معارف و معانی بلند در می مانند، در مقام اعتراض به خدا برمی آیند به جای آن که به خود اعتراض کرده و در مقام نقد خویش برآمده و خود را بازخواست کنند که چه عملی داشته اند که مانع از جلب و جذب رحمت الهی شده است و در زندگی خویش در مانده شده اند.
انسان می تواند با محاسبه نفس و بازخواست از خود، زمینه درک درست مشکلات خویش را یافته و با بازسازی و اصلاح در نیت و عمل خویش، زمینه را برای جلب و جذب رحمت های خاص و فضل الهی فراهم آورد و در مسیر کمالات گام های بلندی را بردارد و به موفقیت دست یابد. از این روست که محاسبه نفس و اصلاح کارها و نیات و اعمال در دو حوزه حسن فاعلی و حسن فعلی می تواند آدمی را در مسیر درست قرار دهد و از مقام علم حصولی به مقام علم حضوری و شهودی برسد و نه تنها از فهم مفاهیم عاجز و ناتوان نشود، بلکه بتواند ملکوت و باطن امور را چنان که هست مشاهده کرد و حقیقت را عریان بنگرد و مسیر خویش را بی هیچ حجب و حجابی بیابد.
