یکی از مهم ترین وظایف اسلامی، اقامه نماز و برپایی آن است. نماز به عنوان یکی در فروعات اسلام به عنوان ستون معرفی شده است. نماز، عبادت و پرستش خداوند است و از آن به عنوان، آسان ترین، ساده ترین، کامل ترین و زیباترین شیوه نیایش یاد می شود. اما پرسش این است که نماز را می بایست به چه زبانی اقامه و گزارده شود؟
برای پاسخ گویی به این پرسش می بایست به اختلاف فهم ها و درک های بشر و نیز مقام پرسش و شبهه توجه شود. از آن جایی که فهم مخاطبان متفاوت و مختلف است، نمی توان به یک پاسخ بسنده کرد؛ چنان که نمی توان به این پرسش تنها از منظر درون دینی پاسخ داد، بلکه لازم است تا از منظر برون دینی نیز پاسخ داده شود.
پاسخ های عقلانی و تعبدی
از دو زاویه دید به این پرسش می توان نگریست و آن را تحلیل کرد. قرآن نیز به پرسش ها، پاسخ های متعددی می دهد و این تعدد به سبب گوناگونی فهم و درک مخاطبان و نیز سطوح و مراتب شناختی و باوری بشر است. در برخی از پاسخ های قرآنی به علت ها و در برخی دیگر به حکمت ها و در پاره ای دیگر به آثار و فواید توجه داده می شود. ازاین روست که مجموعه ای از کتب به عنوان علل الشرایع، فلسفه احکام و مانند آن تدوین شده است. در این کتب با توجه به آیات و روایات، علت احکامی چون نماز و روزه و حج و مانند آن توجه داده شده است. در برخی دیگر نیز به حکمت ها و احتمالات و شایدهای آن اشاره شده و در برخی دیگر به فواید و آثار آن پرداخته شده است؛ چرا که آگاهی انسان نسبت به کاری که انجام می دهد، موجب می شود تا هم نسبت به انجام آن انگیزه کافی و لازم به دست آورد و هم در پی نشانه ها و آثار کاری که انجام داده برود و در یابد که آیا کار و عبادتی که انجام داده همان نشانه ها، آثار و فواید گفته شده را برآورده کرده است یا نه؟ تا بتواند به سنجش اعمال و رفتار عبادی خود بپردازد و در اندیشه شناخت اشکالات و برطرف کردن اشتباهات و خطاهایش بر آید؛ چرا که ممکن است که عمل عبادی را به درستی نشناخته یا به درستی از انجام آن بر نیامده باشد.
به عنوان نمونه خداوند برای روزه و حج و نماز آثاری چون تقوا بیان می کند. تقوای به معنای پرهیزگاری یکی از معانی این واژه است. شخص می نگرد که آیا نماز او را نسبت به زشتی های و بدی های عقلانی، عقلایی و شرعی بازداشته است یا نه؟ چرا که قرآنی می فرماید که نماز " تنهی عن الفحشاء و المنکر" یعنی بازدارنده از فحشا و زشتی ها و منکرات است و کسی که نماز به جا می آورد، می بایست از این گونه اعمال اندک اندک دور شده و به سوی نیک ها و پسندیده ها گرایش یابد.(عنکبوت، ایه 45) یا از دیگر آثار نماز، آرامش، خشوع و فروتنی ، پذیرش خوبی ها و حقانیت ها و حقوق ، رهایی از استکبار و تکبر و مانند آن اشاره کرد. این ها آثار و فواید نماز است. دانستن و شناختن این امور موجب می شود تا شخص به انگیزه دست یابی به این امور به نماز رو آورد. همه مربیان تربیتی بر نقش شناخت و بیان فواید و آثار به عنوان روش ترغیب تربیت شوندگان تاکید دارند. این بدان معناست که آشناسازی با فواید چیزی انگیزه را در شخص برای انجام آن ایجاد یا تقویت می کند. پس اگر کسی نمازی را به جا آورد و این آثار را در خود ندید، یا در علیت و سببت داشتن نماز برای ایجاد آن شک می کند یا در نحوه و چگونگی نماز خویش که شاید بر پایه معیارها و موازین انجام نشده و صحیح و کامل نبوده است؟
به هر حال، پاسخ ها می بایست به گونه ای باشد که مخاطب را برانگیزاند و حقیقت را برای او روشن سازد.
تعبد برخاسته از تعقل
یکی از روش های پاسخ گویی، تاکید بر تعبد است. اما این بدان معنا نیست که تعبد نوعی تقلید کورکورانه و پذیرش بی منطق و خرد است؛ چرا که ریشه تعبد را می بایست تعقل و خرد ورزی دید ؛ چنان که ریشه غیرت و تعصب صحیح را می بایست در این فهم عقلانی و تایید قلبی جست و جو کرد.
انسانی که در اصول دین خویش به تعقل و خردورزی در یافته است که خداوندی پروردگار و دانا و حکیم بر هستی حکومت می کند و مالک همه هستی است و در مقام ربوبیت عالمین و جهانیان نشسته و از روی حکمت و هدفی هستی را آفریده و مدیریت و نظارت و کنترل می کند و همه تغییر و تحولات را بر اساس اراده و مشیت خویش در دست دارد و قادر و توانا بر هر کاری است و بر همه کلیات و جزئیات آگاه و دخالت می کند، در این صورت به این معنا می رسد که این خداوند برای آفریده هایش برنامه کاملی دارد که ما از آن به هدایت از طریق رسالت یاد می کنیم. این برنامه همان چیزی است که در یک کلمه از آن به اسلام یاد می شود. بخش اجرایی و عملیاتی آن به نام شریعت است که زمینه رساندن شخص به هدف را به عهده دارد.
به هر حال، این برنامه چون از چنان آفریدگار و پروردگاری حکیم و توانا و دانا صادر شده است، می بایست برنامه ای کامل باشد بی آن که هیچ عیب و نقصی در آن باشد.
ممکن است برخی از تجویزهایی این حکیم برای ما ناشناخته و نامعلوم باشد و از علت، سبب، حکمت، فواید و آثار آن آگاه نباشیم، ولی چون او را حکیم و قادر و دانا و مهربان و رحیم می دانیم که از خودمان به خودمان دلسوزتر ، به دستورهای او گوش داده و همان گونه که خواسته عمل می کنیم. این همان چیزی است که ما از آن به تعبد برخاسته از تعقل یاد می کنیم. شاید بسیاری از آموزه های بخش شریعت چون حج و نماز و روزه این گونه باشد. از این رو بر اساس تعبدی که عقل حکم می کند نماز را دو رکعت در صبح و چهار رکعت در ظهر به جا می آوریم و یا به عربی با این شکل از افعال و اذکار انجام می دهیم. این همان پاسخ تعبدی است.
تعقل تعبدساز
اما پاسخی دیگر که می توان به این پرسش داد که می توان ریشه های عقلانی ، اقناعی و عقلایی داشته باشد که برخاسته از حکمت و نه علت وجوب نماز به زبان عربی باشد. از جمله این پاسخ ها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1. تجویز دکتر: کسی که به متخصصی و پزشکی مراجعه می کند و باور دارد که او بهترین نسخه را می نویسد، بی هیچ تردیدی به نسخه عمل می کند و آن را برای خودش می پیچد. اگر به وی گفته شود که باید مغز سرش شکافته شود و غده و بخشی از سر بیرون آورده شود تا فلانی بیماری درمان شود، او بدان عمل می کند بی ان که بگوید که چرا شما از این تیغه یا آن داروی بی حسی یا فلان فرمول عمل کرده اید؛ چرا باور دارد که رسیدن به سلامت تنها با انجام همان فرمول برای او امکان پذیر است. او می داند که اگر در نسخه مقدار دوز دارو کم یا زیاد شود می توان خطرناک باشد، پس همان مقدار را استفاده می کند. یا این که بخشی را بدن تولید می کند و زیادی آن دفع می شود و نیازی نیست که آن مقدار زیادتر استفاده شود، یا ممکن است خود عامل بیماری دیگری چون سرطان شود. بنابراین، هم از نظر تعداد رکعات و هم کیفیت اذکار و افعال می بایست چنان که پزشک حکیم و متخصص روان و جان آدمی گفته عمل شود.
2. نت نگاری: همه کسانی که در موسیقی کار می کنند می دانند که نت موسیقی زبان جهانی موسیقی است. همین می توانند به سادگی و اسانی با این نت ها آشنا شوند و بنوازند. این نت ها با همه سادگی، آهنگ های زیبایی را تولید می کنند و آثار زیبایی را می آفرینند. شاید بهترین روشی که انسان به دست آورده نباشد، ولی فعلا ساده ترین و آسان ترین شیوه نگارش موسیقی است. زبان عربی، از ویژگی های نت موسیقی برخوردار است و در عین این که کلمه ای است ولی معانی بسیاری را دارد.
3. کدنگاری : هر کسی رایانه ای دارد می داند که دستگاه و کالبدی بی جان و بی روح است اگر سیتسم عامل آن نوشته نشده باشد و یا بر آن نصب و راه اندازی نشده باشد. هر کد برنامه ویندوز به عنوان نمونه ، کاری را انجام می دهد و در نهایت مجموعه این کدها برنامه ای کامل را در اختیار آدمی می گذارد. نماز با کلمات و افعال آن این گونه است. اگر کسی می خواهد سیستم عامل ویندوز را داشته باشد می بایست این کدها را د راختیار داشته باشد، وگرنه با کدهای دیگر سیستم عامل لینوکس خواهد بود که تفاوت های ماهوی و کاربردی پدید می آورد. اگر به گونه ای دیگر نوشته شود شاید هیچ سیستمی را ایجاد نکند و به هیچ کاری نخورد. نماز با این کلمات و افعال است که می تواند آن نقش کامل خود را ایفا کند.
4. ترجمه ناپذیری: ایت الله ارباب اصفهانی در جواب این که چرا زبان فارسی در نماز به کار نرود و زبان عربی استفاده شود، به مساله ترجمه ناپذیری آن اشاره می کند. به این معنا که هرگز زبانی را به زبانی دیگر نمی توان ترجمه کرد، بلکه یا معانی و مفاهیمی که مترجم فهمیده ترجمه می شود یا این که زیبایی ها و نکات و لطایف آن اصلا در ترجمه منتقل نمی شود. شما نمی توانید اسم را ترجمه کنید، چون الله یا رحمن اسم خداوند است (اسراء، ایه 110)و کسی در ترجمه اسم محسن نمی گوید، آقای نیکوکار آمد، بلکه می گوید، آقای محسن آمد. از سوی دیگر از کجا معلوم است که این رحمن در آیه اسم است یا صفت؟ آقای ارباب این گونه در این باره می فرماید: کلمه الله اسم خاصی است که مسلمانان بر ذات خداوند متعال اطلاق می کنند . نمی توان «الله » را ترجمه کرد، باید همان را به کار برد . خوب «رحمن » را چگونه ترجمه کرده اید؟ رفیق ما پاسخ داد: بخشنده . حضرت ارباب فرمود: این ترجمه بد نیست، ولی کامل نیست; زیرا «رحمن » یکی از صفات خدا است که شمول رحمت و بخشندگی او را می رساند و این شمول در کلمه بخشنده نیست; «رحمن » یعنی خدایی که در این دنیا هم بر مؤمن و هم بر کافر رحم می کند و همه را در کنف لطف و بخشندگی خود قرار می دهد و نعمت رزق و سلامت جسم و مانند آن عطا می فرماید . در هر حال، ترجمه بخشنده برای «رحمن » در حد کمال ترجمه نیست . خوب، رحیم را چطور ترجمه کرده اید؟ رفیق ما جواب داد: «مهربان » . حضرت آیت الله ارباب فرمود: اگر مقصودتان از رحیم من بودم – چون نام وی رحیم بود – بدم نمی آمد «مهربان » ترجمه کنید; اما چون رحیم کلمه ای قرآنی و نام پروردگار است، باید درست معنا شود . اگر آن را «بخشاینده » ترجمه کرده بودید، راهی به دهی می برد; زیرا رحیم یعنی خدایی که در آن دنیا گناهان مؤمنان را عفو می کند . پس آنچه در ترجمه «بسم الله » آورده اید، بد نیست; ولی کامل نیست و اشتباهاتی دارد . من هم در دوران جوانی چنین قصدی داشتم; اما به همین مشکلات برخوردم و از خواندن نماز فارسی منصرف شدم . تازه این فقط آیه اول سوره حمد بود، اگر به دیگر آیات بپردازیم، موضوع خیلی پیچیده تر می شود . اما من معتقدم شما اگر باز هم بر این امر اصرار دارید، دست از نماز خواندن به فارسی برندارید; زیرا خواندنش از نخواندن نماز به طور کلی بهتر است .
5. استطاعت : از سوی دیگر، بنیاد اسلام بر توحید است و همین شهادتین انسان را به رستگاری و بهشت می رساند. آن چه به عنوان اصول و فروعات دیگر مطرح شده است برای تکمیل این اصل است. برخی می گویند که ما استطاعت یاد گیری عربی را نداریم. افزون بر این که این سخنی نادرست است، چرا که یاد گرفتن چند کد و فعل ساده برای همگان سهل و آسان است که نماز آسان را در ادامه می آوریم، باید گفت که خداوند در حد توان از شما خواسته این کدها را رعایت کنید. از این رو، هر کسی اگر تنها بتواند الله اکبر را بگوید، همان را در تمام نماز انجام دهد. اگر قدرت بر ایستادن ندارد، بنشیند. اگر قدرت ندارد مگر به چشم اشاره کند، همان نماز کامل اوست؛ زیرا خداوند جز به توانایی از انسان تکلیفی نخواسته است.(بقره ، آیه 286 و طلاق ، ایه 7) اگر انسانی توانست حمد را یاد بگیرد همان اندازه بر او واجب است و الی النهایه. به هرحال، یاد گرفتن این کد ها امکان پذیر است.
6. نماز نیایش خاص: هر کسی هر طوری می تواند خدا را عبادت کند و با خدا در دل کند. شما تمام شبانه روز بنشیند تفسیر قرآن به فارسی بخوانید و یا ترجمه آن را بخوانید و در آن تدبر کنید و به محتوا و مفاهیم و آموزه هایش عمل نماید. جالب این است که خداوند هم از شما همین را خواسته است. از این رو تدبر در قرآن و عمل به محتوای آن اصل است نه خواندن و صوت و قرائت و مانند آن . اگر به این چیزها تاکید شده و آمده که اگر به آیه نگاه کنید این ثواب را دارد یا به بخوانید این ثواب را و مانند آن،همانند تشویق کردن بچه است به این که بگذارید با صفحه کلید رایانه بازی کند، یا بگذارید با رایانه بازی کند، تا جذب این دستگاه شود و بتواند در آینده از کاربردهای بسیار مفید آن استفاده کند. این تشویق است تا انسان کم کم به قرآن نزدیک شود و از مراتب برتر آن استفاده کند، بنابراین اثبات چیزی نفی ماعدا نمی کند و این بدان معنا نیست که تنها کارکرد قرآن بوسیدن و نگاه کردن و قرائت به عربی است. این ها برای این است که شخص به قرآن انس گیرد. شما هر جوری می خواهید نماز به معنای دعا و نیایش به زبان فارسی و انگلیسی انجام دهید؛ ولی برای این که ارتباط خاص با خدا داشته باشید می بایست از ابزار خاص تلفن ویژه استفاده کنید و ازاین کد های خاص ارتباطی بهره گیرد تا به آن هدف خاص برسید. بنابراین کسی جلوی شما را نگرفته است که نیایش و نماز به فارسی نخوانید، ولی در این پنج وقت ، می بایست از این کدها برای ارتباط استفاده کنید.
7. جواز فارسی خوانی: بخشی از نماز را می توان به فارسی خواند از آن جمله بخش قنوت آن را می توانید به فارسی بخوانید و هر چه دل تنگ خواست از خدا به فارسی بخواهید. بنابراین ، مانعی نیست که شما با خدا به زبان دیگری حتی در نماز سخن بگوید.
نمازی ساده و آسان
نماز به الله اکبر شروع می شود و شما پس از خواندن سوره حمد، می توانید یک سوره کوچک چون کوثر با سه آیه را بخوانید. به رکوع روید و سبحان الله بگوید، برخیزید و به سجده روید و سبحان الله بگوید. دوباره برخیزید و به سجده روید و سبحان الله بگوید. برخیزد و رکعت دوم را همین جور به جا آورید و اگر خیلی برای زبان فارسی و نیایش به انگلیسی دلتان تنگ شده است، یک ساعتی با خدا به فارسی و انگلیسی در دل کنید. در سجده دوم تشهد را به همان سادگی دو سه جمله بگوید. ماءشاءالله رکعت سوم و چهارم که تسبیحات چهارگانه است که کار را ساده کرده است. دیگر با یک سلام نه سه سلام نماز را تمام کنید؛ یعنی فقط بگو: السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته. به همین سادگی و به همین آسانی. این حفظ و یادگیری اش و حتی فهم و درک کلمات عربی اش چقدر مشکل است. شما که ماشاء الله مثل بلبل انگلیسی صحبت می کنید و این همه کلمات و معانی زبان بیگانه را یاد گرفته اید و حتی پز می دهید ، این همه فرمول شیمی و فیزیک را به زبان انگلیسی یاد می گیرد و اصطلاحات پزشکی را حتی در مهمانی نیز به کار می برد، آیا برای خودتان و نه خدا هم شده نمی خواهید دو تا کلمه عربی یاد بگیرد و از کدهای خاص رایانه ای استفاده کنید. این دیگر از آن حرفهاست.
