در سوره حمد كه آغازين سوره قرآن است و گاه به سوره فاتحة الكتاب و گاه سبع المثاني از آن ياد مي شود و روزانه هر مسلمان بارها آن را در نماز تكرار مي كند و يا براي رهايي از گرفتارهاي و دعاي خير بر مردگان آن را مي خواند از سوره هايي كليدي قرآن است. اگر سوره توحيد و يا همان اخلاص توصيف كاملي از خداست و سوره قدر تبيين و توصيف جايگاه امام و امامت است ، سوره حمد خلاصه قرآن است . در آن همه اصول و مباني كلي دين اسلام بيان شده است. بنابراين مي توان آن را از زوايه هاي مختلف بررسيد و به تحليل و تبيين محتواي آن پرداخت. اين سوره همانند واژگان رمزي است و تمام آيات و سوره هاي ديگر قرآن بازگشايي محتواي رمزي آن است. از اين رو به تصريف آلايات و يا تفصيل الايات از آن ياد مي شود ، چنان كه قرآن خود ، از سوره ها و آيات قرآني تعبير مي كند.
از اصولي كه در سوره حمد بيان شده است مي توان به توحيد، معاد ، نبوت ، جزا و پاداش ، امامت ، هدف از آفرينش، كمال واقعي ، راه رسيدن ، ابزار رسيدن ، توشه راه، راهنما ، راهزنان ، رسيدگان و رستگاران ، گمراهان و خشم گيرشدگان اشاره كرد.
در اين سوره ، راه توحيدي رسيدن به كمال و حق و حقيقت ، صراط مستقيم و راه راست دانسته شده است. اما به جهت آن كه اين راه به صورت عيني و تجسم از مرحله نظري و ذهني بيرون آيد به طور مشخص به ويژگي هاي آن نيز اشاره مي شود. يكي از ويژگي هاي آن اين است كه هر كس در اين راه در آيد از نعمت خاص برخوردار مي گردد و افزون بر نعمت هاي عمومي به طور خاص بهره هايي بر مي گيرد كه ديگران از آن محروم هستند. در سوره هاي ديگر كه تفصيل اين آيات و تصريف آن است اين نعمت هاي خاص برشمرده شده است كه از جمله مهم ترين آن نعمت هدايت ويژه ، امامت، لقاء الله، چشم برزخي ، علم اليقين ، عين اليقين ، حق اليقين، تصرف در كائنات، علم به غيب و اسرار، علم الكتاب، مس و رسيدن به ام الكتاب و كتاب مكنون و ده هاي نعمت ظاهر و باطن ديگري است كه در قرآن از آن ياد شده است كه برخي از آنان معروف و مشهور نزد همگان است كه مي توان به نرم شدن آهن در دست داود(ع) سخن گفتن با جانوران و تسخير ابر و باد و ديوان به دست سليمان پيامبر(ع) و تصرف در جان و گل و علم به اموال در خانه ها و درمان و شفاي بيماري هاي سخت درمان و يا بي درمان ، زنده كردن مردگان عيسي (ع) و ده ها نمونه ديگر اشاره كرد.
براي اين كه اين راه يافته گان به خوبي شناخته و سرمشق قرار گيرند ، هم به طور كلي و هم به صورت شخصي نام ايشان و خصوصيات و ويژگي هاي ايشان را بيان مي دارد. در سوره نساء بيان مي كند كه كساني كه از نعمت برخوردار شده اند پيامبران ، صديقان ، صالحان و شهيدان هستند كه نه تنها از اين نعمت خاص برخوردار بوده اند بلكه سپاسگزار و شكر گزار اين نعمت هاي خاص بوده و كفران نعمت نكرده و تا آخر به عهد و پيمان خود وفا دار مانده و در آن هيچ كوتاهي به ننموده اند. چون برخي ديگري را قرآن از آنان ياد مي كند كه نخست در راه راست قرار گرفته و از نعمت هاي خاص الهي به صورت فردي و يا جمعي برخوردار گشته اند ولي ناسپاسي و كفران نعمت كرده و دچار خشم و غضب الهي شده اند. از دسته اي كه گرفتار اين امر شده اند به صورت مصداق كامل و اتم مي توان به قوم يهود اشاره كرد كه قرآن در سوره بقره و آل عمران از نعمت هاي گسترده اي كه به ايشان داده ياد مي كند و مي فرمايد كه ما ايشان را بر همه جهانيان به خاطر حركت در راه راست و بهره مندي از هدايت برتري داده بوديم ولي اينان ناسپاسي كرده گاه بت پرستي و گوساله پرستي پيشه كردند و گاه طغيان و فسق نموده و ما ايشان را به بلاي هاي مختلف آزموديم تا به راه آيند گاه آنان را به شكل بوزينه تنبيه و مجازات كرديم و گاه جانشان را به يك باره و گروهي ستانديم ولي ايشان ايمان نياورند و توبه نكردند از اين رو با رفتار ناسپاس گونه خويش خشم ما را برخشم خريدند. اينان از كساني هستند كه از به خاطر سير در راه راست و عمل به هدايت منعم به نعمت هاي الهي شده ولي در ميانه راه به فسق و فجور و عصيان و طغيان روي آورند و كفران نعمت كرده و سخت مجازات شدند. اينان همان گروهي هستند كه در سوره حمد از ايشان به مغضوب علهيم ياد مي شود. بنابراين هر مسلمان مومني بايد بهراسد از اين كه ناسپاسي كرده و گرفتار خشم و غضب الهي گردد. بلعم باعورا نمونه فردي است كه از نعمت ويژه و خاصي برخوردار مي شود و لي ناسپاسي مي كند و گرفتار غضب الهي و خشم خداوندي مي گردد.
گروه ديگري كه به جهت ناسپاسي گرفتار شده اند كساني هستند كه از همان آغاز دعوت نه تنها ناسپاسي كرده بلكه راه راست را گم كرده اند و دچار بدعت و كژروي شدند. ايشان پيش از آن كه به مرحله و مرتبه فسق و فجور و عصيان برسند ، راه راست را از دست داده و گم راه شدند. مصداق بارزي كه قرآن براي اين افراد در سوره ها و آيات ديگر قرآن بيان مي كند ، مسيحيان هستند كه پيش از آن كه راه توحيد را بشناساند به راه تثليث رفتند. توحيد در ذات و صفات و افعال را به دست فراموشي سپردند و از همان آغاز راه راست را وا نهادند و در راه ضد توحيد گام نهادند. اينان نيز نعمت راه را ندانسته به آن كفر ورزيدند و خود را گرفتار كردند.
بنابراين براي اين كه انسان در راه توحيد باشد ضروري است كه نخست راه را بشناسد ، دوم راهنما را نيز بشناسد و در پي آن رود و سوم آن كه همواره ترس اين را داشته باشد كه ممكن است كه راه را گم كند و دچار بدعت و گمراهي شود و يا در ميانه راه ناسپاسي كند و حق راه را ادا نكند. از اين رو مي بايست كه همواره فرد و يا افرادي باشند كه راه را مي شناسند و خود آن راه را به سلامت تا قاب قوسين او ادني طي كرده و يا بدان منازل عالي رسيده و اكنون به فرمان خدايي بازگشته اند تا به عنوان راعي و ماموران الهي ما را بدان سو هدايت كنند. اينان همان راهنمايان بلدي هستند كه راه را مي شناسد و رفته اند و همه پستي و بلندي هايش چون كف دست مي شناسند. اينان همان امامان (ع) هستند.
امام حسين(ع) درباره نقش امام و كارويژه اش مي فرمايد: لعمري ما الامام الا الحاكم بالقرآن ،القائم بالقسط، الدائن ….؛ به جانم سوگند ! تنها كسي امام و پيشواي مردمان است كه به قرآن حكم و حكومت كند و به قسط و عدالت قيام كرده و آن را به پا دارد و
امام حسين (ع) در جايي ديگر اطاعت از هر كسي ولو حاكم و فرمانروايان را در صورتي تجويز مي كند كه معصيت خالق و پروردگار را در پي نداشته باشد. به اين معنا كه اگر هر كسي فرماني به معصيت دهد نه اطاعت او لازم است و نه مي توان در برابر او سكوت كرد بلكه مي بايست با او به طور علني به مخالف پرداخت و امر به معروف و نهي از منكر كرد.
اگر چنين افرادي به عنوان راهنماي مردم قرار گيرند اين احتمال بيش تر تقويت مي شود كه گرفتار گمراهي در عقيده (ضلالتي كه مسيحيان دچار شده اند ) و يا شقاوت در عمل و ناسپاسي و كفران نعمت به فسق و فجور ( چنان كه يهوديان دچار شده اند) دچار نگردند. امام كسي است كه هم حافظ عقيده آنان است و هم حافظ عمل به قسط و حدود الهي مي باشد. پس از اين روست كه در سوره حمد پس از درخواست هدايت به راه مستقيم ، راهنمايان را مي خواهد تا آنان را از گمراهي در عقيده و شقاوت و فسق و فجور در عمل باز دارد.
