ابزارهای انجام کارهای صالح

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان برای هر کاری نیاز به ابزارها و اسبابی دارد؛ زیرا دنیای کنونی نظام الهی است که در چارچوب اسباب سامان یافته است؛ پس گریزی از اسباب نیست. بر اساس آموزه های اسلامی انجام عمل صالح نیازمند دست کم چهار ابزار و اسباب شامل صحت، غنی، علم و توفیق است که می توان از آن به «حسنات» دنیوی اشاره کرد که بی آنها کسب حسنات اخروی شاید نشدنی و دست کم سخت و دشوار باشد.

نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، بر آن است تا نقش کلیدی و اساسی هر یک از این اسباب و ابزار را در تحقق عمل صالح به ویژه در راستای کسب توشه اخروی بیان دارد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حسنات دنیوی اسباب حسنات اخروی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هدف غایی از زندگی انسان در دنیا، زندگی ابدی اخروی است و انسان می بایست به زندگی دنیوی نگاهی مقدماتی داشته باشد و اصالتی بیش از آن برایش قائل نباشد؛ زیرا آن چه اصیل است، آخرتی است که ابدی است و پایانی برای آن نیست. از این روست که انسان رشید و خردمند که بر اساس فطرت الهی و آموزه های شرایع اسلامی عمل و رفتار می کند، هماره آخرت را بر دنیا ترجیح می دهد.(بقره، آیه 130؛ روم، آیه 30؛ اعلی، آیات 14 و 15)

از آن جایی که از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آخرت چیزی جز یک بستر خالی از هر گونه حسنات و سیئات است، و هر چه در آخرت خلق و ایجاد می شود، پیامد یا بازتاب اعمال خیر و شری است که انسان در دنیا انجام می دهد، وقتی کسی از حسنات اخروی سخن به میان می آورد، چیزی جز خروجی حسنات دنیوی نیست؛ چنان که سیئات اخروی از دوزخ و آتش و زمهریر آن نیز چیزی جز خروجی سیئات دنیوی نیست؛ زیرا انسان هر چه در این جا از خیر و شر انجام می دهد، در آخرت حاضر می یابد.(کهف، آیه 49؛ آل عمران، آیه 60)

البته شکی نیست که انجام هر کاری به ویژه انجام کارهای خیر و اعمال صالح نیازمند اسباب و ابزارهای مناسبی است که بدون آنها یا کاری انجام نمی شود، یا تنها در نیت فرد باقی می ماند و تحقق خارجی نمی یابد؛ البته گر چه نیت مومن نیز خود بهره مند از پاداش است، حتی اگر به دلیل فقدان اسباب و ابزار، کار نیکی انجام نگیرد، و مومن به این دلیل گریان است(توبه، آیه 92)، اما شکی نیست که نیت مومن با عمل صالح است که او را به مقامات عالی می رساند و حسنات اخروی را در سطح عالی کمالی و تمامیت ایجاد می کند. از همین روست که در آیات قرآن، بر همراهی و معیت ایمان و عمل صالح تاکید می شود و تسلیم در برابر خدا با احسان همراه می گردد.(عصر، آیه 2؛ بقره، آیه 112؛ نساء، آیه 135؛ لقمان، آیه 22)

بنابراین آن چه مهم است فراهم آوری شرایطی است که انسان بتواند اسلام باطنی خویش را در عمل صالح و رفتارهای نیک و احسانی خویش به نمایش گذارد؛ زیرا این گونه انسان شاکله شخصیت خویش را با تکرار اعمال صالح می سازد؛ زیرا با این روش است که شاکله شخصیتی انسان شکل می گیرد و هر عمل صالح و احسانی صفت و اسمی را در انسان ایجاد می کند که بدان شناخته می شود؛ صفات و اسمایی چون کرامت و کریم، صداقت و صادق و صدیق، عدالت و عادل، امانت و امین، احسان و محسن و مانند آنها زمانی در شخص ملکه و مقوم ذات و هویت وجودی شخص می شود که با تکرار این صفات و اسماء را در خویش ظهور بخشد تا جایی که خروجی همه اعمالش چیزی جز همین صفات و اسماء حسنای الهی نیست؛ زیرا عمل از نظر قرآن تابع شاکله و شخصیت انسان است و «کل یعمل علی شاکلته.»(اسراء، آیه 84)

از نظر قرآن کسی که مثلا عدالت قسطی را مقوم ذات خویش کرده و «قوامین بالقسط» باشد(نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8) به عنوان «مقسط» شناخته می شود؛ چنین شخصی ایمان حقیقی را در اعمال نیک و صالح خویش یعنی قسط نشان می دهد و این گونه نه تنها محبوب خدا می شود(مائده، آیه 42)، بلکه از کفر واقعی به اسلام واقعی می گرود؛ زیرا قاسط کافر و مقسط مسلمان است(جن، آیه 14) و این گونه به عنوان محبوب خدا با صفت مقسطی که عدالت قسطی در او شاکله شده به آخرت می رود و از  آثار عدالت قسطی و مقسط بودن خویش بهره می برد و بهشتی را می سازد که در ساختار عدالت هر چیز آن در جایی مناسب کمالی اش قرار دارد و هیچ ظلم در سازه بهشتی او نیست و نقص و عیبی ندارد.

با توجه به ارزش اعمال دنیوی در آخرت است که انسان دنبال انجام بیش تر و بهترین کارها است. البته از آن جایی که در فرصت کوتاه عمر نمی توان به همه اعمال نیک و صالح چنان که باید و شاید دست یافت و انجام داد، انسان عاقل و خردمند به عنوان اولوا الالباب هماره برترین های اعمال ؛ یعنی «احسنها» را انتخاب می کند تا به عنوان حسنات آن را انجام دهد.(اعراف، آیه 145) از همین روست که مومنان از خدا می خواهد تا حسنات دنیوی و اخروی را در اختیارش بگذارد(بقره، آیه 201)؛ زیرا می داند کسی که حسنات دنیوی را به دست آورد به تبع آن حسنات اخروی را خواهد داشت؛ زیرا خدا در میان اعمال «احسن» اعمال را انتخاب کرده و همگی اعمال صالح دیگر را به همان میزان ارزشگذاری کرده و پاداش می دهد.(نحل، آیات 96 و 97)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، «هر کسی آن چه در دنیا بکارد در آخرت درو می کند»، و «هر چه به خود کنی از خوب و بد به خود کنی.» پس انسان خردمند و عاقل کسی است که بهترین ها و برترین ها را بکارد و انجام دهد تا بهترین ها و برترین ها را در آخرت داشته باشد.

البته چنان که گفته شد دنیا دارالاسباب است و انسان برای انجام هر کاری از خیر و شر نیازمند اسباب خواهد بود. البته انجام کارهای خیر و نیک و صالح هماره سخت تر و دشوارتر است و گویی انسان بر روی زمینی سنگلاخی گام بر می دارد، اما حرکت در مسیر کارهای زشت و بد هم چون حرکت در زمین و بستری نرم و آرام است؛ چرا که ابزارهای شهوت و غضب هماره آماده تر و فراهم تر است؛ کسی که بخواهد شهوت جنسی را در  بستر نکاح و ازدواج انجام دهد می بایست از هفت خوان بگذرد، اما ارضای آن با زنا بسیار آسان و فراهم تر است.

به هر حال، انسان می بایست برای انجام کارهای نیک از ابزارهای مناسب و اسباب کارآمد استفاده کند که می توان گفت درخواست حسنات از خدا بیش تر ناظر به این جنبه است؛ زیرا مومن می داند که بی اسباب مناسب و کارآمد نمی تواند توفیق یابد به مقصود اخروی خویش برسد.

بر اساس آموزه های وحیانی اسلام مهم ترین اسباب و ابزارها مناسب و کارآمد برای انجام کارهای نیک و احسانی و صالح چهار چیز است که در این جا به آن ها اشاره می شود:

1. صحت و سلامت: بی گمان مهم ترین ابزار و اسبابی که انسان برای انجام هر کاری نیاز دارد، صحت و سلامت تن و روان است؛ زیرا انسانی که از نظر روانی در سلامت نباشد، نمی تواند انتخاب درست و  صحیحی داشته باشد و عمل را به درستی انجام دهد؛ هم چنین صحت و سلامت بدنی نقش بسیاری در انجام صحیح و سالم هر کاری دارد؛ چرا که انسان بیمار نمی تواند در بسیار از کارهای نیک و صالح نقشی ایفا کند و حضوری داشته باشد؛ زیرا بیمار بدنی امکان حضور در جهاد را نمی دهد یا شخص حتی نمی تواند روزه بگیرد و نماز بگزارد و کارهای عبادی و صالحی چون تولید ثروت و استعمار الارض داشته باشد که جزو وظایف خلیفه اللهی انسان در زمین است.(هود، آیه 61) از همین روست که بسیاری از اعمال عبادی و کارهای نیک و صالح چون جهاد بر مریض و ناتوان جسمی واجب نیست(فتح، آیه 17؛ بقره، آیات 184 و 185 و 196)؛ بلکه از نظر قرآن، وجود برخی از حالات که از آن به «اذیت» تعبیر می شود، می تواند عاملی برای سلب حکم الهی باشد و بر شخص در حالت اذیت حکمی واجب دیگر واجب نباشد؛ چنان که نماز و روزه بر زنان در حالت حیض واجب نیست.(بقره، آیه 222) به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، صحت و سلامت روانی و جسمی و تنی و بدنی از مهم ترین اسباب و ابزارهایی است که انسان می تواند با آن به اعمال نیک بپردازد و آخرت خویش را بسازد. بنابراین، همان طوری که حضور در میدان جهاد یا گرفتن روزه نیازمند صحت جسمی و سلامت بدنی است، فقدان سلامت روانی نیز می تواند موجبات ناتوانی در انجام کارهای نیک و صالح شود و شخص مکلف و موظف به انجام آن نباشد؛ زیرا عقلانیت و سلامت روانی نقش اساسی در امکان انجام عمل و صحت و قبولی آن دارد؛ از همین رو، اگر کسی به دست خویش مانند شرابخواری گرفتار مستی شود و سلامت روانی خود را از دست بدهد در آن شرایط بر او نماز واجب نیست؛ زیرا نمازش صحیح و مقبول نیست؛ زیرا فاقد عقلانیت و سلامت روانی است.(نساء، آیه 43) البته از نظر قرآن، شرایط چون حیض و جنابت و مانند آن نیز به یک معنا شخص را در شرایط فقدان سلامت روانی و جسمی قرار می دهد تا زمانی که از آن ها پاک شود و به غسل رهایی یابد.(همان)
2. غنی و بی نیازی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، غنی و بی نیازی از دیگر اسباب مناسب برای انجام کارهای نیک است؛ البته غنی به معنای ثروت نیست هر چند که یکی از مصادیق غنی همان ثروت است؛ بلکه مراد از غنی همان بی نیازی است که شخص برای انجام کارهایش نیازی به دیگری نداشته باشد خواه از نظر مالی باشد یا از نظر دیگر. از نظر قرآن تنها خدای سبحان است که غنی بالذات است و همه هستی از جمله انسان فقیر و نیازمند است تا جایی که بدون اتصال به خدای غنی نمی تواند بر سر پایه خویش بیایستد و وجود خارجی داشته باشد یا آن را صیانت و حفظ کند و بقای خویش را تضمین نماید.(فاطر، آیه 15) بنابراین وقتی ما از غنی بودن انسان برای انجام کارهای نیک سخن می گویم، مراد این است که شخص با اتصال به خاستگاه غنی به آن برسد و به فضل و عنایت الهی از نوعی استغنا بهره مند شود. البته نه استغنایی که موجب سرکشی و عصیان می شود؛ زیرا بسیاری از مردم وقتی احساس استغنا کرده و خود را غنی می یابند یا توهم غنی بودن به آنان دست می دهد دیگر خدا را بنده نیستند و به هر کاری در مخالفت با فطرت و شریعت اقدام می کنند و طغیان می ورزد.( علق، آیات 6 و 7) این افراد برای کسب غنای توهمی و استغنا به بخل ورزی رو می آورند و آخرت را تکذیب می کنند(لیل، آیات 8 و 9) در حالی که مال و ثروت هرگز به معنای بی نیازی و غنی بودن نیست.(همان، آیه 11) به هر حال، از نظر قرآن، انسان در انجام کارهای خویش نیازمند نوعی غنی است که او را از غیر بی نیاز کند تا بتواند به سادگی و آسانی کارهای خویش را انجام دهد. انجام اعمال صالح نیازمند همین غنی و بی نیازی است که در سایه اتصال به خدا و فضل او انجام می شود و خدا نیز به مومنان این امکان را می دهد تا بی نیاز از دیگران کارهای نیک و صالح را انجام دهند تا جایی که خدا می فرماید هر کسی به من امید ببندد امیدش را ناامید نمی کنم و از جایی که گمان نمی کند به او کمک می کنم تا به موفقیت دست یابد و کارهایش را از عسر و سختی به آسانی بدل می سازم.(طلاق، آیات 2 و 3؛ آل عمران، آیات 173 و 174؛ توبه، آیه 59؛ لیل، آیات 5 تا 7؛ اعلی، آیه 8)
3. علم: شکی نیست که انجام موفقیت آمیز هر کاری جز به علم حقیقی و دانش مناسب نیست؛ زیرا فقدان علم و عمل مبتنی بر ظن و گمان هرگز توفیق رسیدن به مطلوب را فراهم نمی آورد. از همین روست که در قرآن از ارزش علم حقیقی بس سخن گفته شده است و از انجام عمل بدون علم یا بر اساس ظنون نهی شده است؛ زیرا چنین عملی جز براساس شهوت و هواهای نفسانی انجام نمی شود و نتیجه مطلوبی نیز به دنبال ندارد.(اسراء، آیه 36؛ یونس، آیه 36؛ نجم، آیه 28؛ جاثیه، آیه 23) بنابراین، در آموزه های وحیانی قرآن بر کسب علم و عمل مبتنی بر آن تاکید شده و حتی خواهان معرفت می شود که به معنای علم به جزئیات فراتر از علم کلیات است. به سخن دیگر، هماره معرفت و علم به عنوان دو ابزار اساسی مطرح است؛ زیرا عمل صالح بدون عمل تحقق نمی یابد و آن چه تحقق می یابد نوعی عمل صالح است که گویی نیت نیکی در آن نباشد؛ زیرا این علم است که به عمل صالح نه تنها معنا و مفهوم صحیح می بخشد، بلکه عمل صالح را در چارچوب مطلوب الهی قرار می دهد و تحقق آن را آسان تر و کامل تر می سازد. ممکن است شخص بدون علم عمل صالحی را انجام دهد، ولی این عمل صالح نه تنها از کیفیت مناسب برخوردار نیست، بلکه می تواند در شرایط هم چون حرکت در مرزهای خطر باشد که انسان عاقل در مرز خطر حرکت نمی کند. هم چنین باید یادآور شد که اصولا اسلام حقیقی جز به تحقیق و علم به دست نمی آید و ارزشی ندارد؛ از این روست که مسلمان همان رسته از سفاهت و سبک مغزی(بقره، آیه 130) و بهره مند از رشد عقلانی است که آگاهانه بر اساس فطرت و شریعت عمل می کند.(حجرات، آیه 7؛ روم، آیه 30)
4. توفیق الهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اساسی ترین چیز در تحقق هر چیزی مشیت حکیمانه الهی است. این بدان معناست که نمی توان سخن از تحقق عملی داشت مگر آن که مشیت الهی بدان تعلق گرفته باشد. از نظر آموزه های قرآنی، تحقق هر چیز پس مشیت، اراده، قضا و امضای الهی است. پس حتی اگر همه شرایط برای تحقق عملی فراهم باشد، اما مشیت و اراده و قضا و امضای الهی نباشد، آن چیز تحقق نمی یابد. از همین روست که خدا به پیامبرش فرمان می دهد تا پس از مشورت و تصمیم گیری و عزم بر عمل، لازم است تا بر خدا توکل کند.(آل عمران، آیه 159) توکل بر خدا موجب می شود تا خدا شرایط را به گونه ای رقم زند که تحقق آن چیزی دور از دسترس نباشد. این همان معنای توفیق الهی است؛ زیرا توفیق به معنای وفق سازی دو چیز است؛ وقتی دو چیز موافق هم شوند آن چیز در حقیقت تحقق یافته است. حضرت شعیب (ع) در بیان حرکت اصلاحی خویش در ساحت اقتصاد می فرماید: ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقی الا بالله و علیه توکلت و الیه انیب؛ جز برای اصلاح آن چیزی که در استطاعت و توانم است، اراده ای ندارم. و توفیق من چز به خدا نیست و بر او توکل دارم و به سوی بریده ام.(هود، آیه 88) در حقیقت توفیق الهی در سایه توکل و انابه از غیر خدا است که اصلاح امر اقتصادی را شدنی می کند. پس اگر توفیق الهی نباشد چیزی تحقق نمی یابد. بنابراین، کسی که می خواهد عمل صالح داشته و حسنات اخروی را برای خویش داشته باشد، می بایست خدا توفیق دهد تا شرایط برای تحقق فراهم آید؛ زیرا اگر خدا مشیت و اراده نکند هرگز چیزی تحقق نمی یابد حتی اگر همه شرایط فراهم باشد و عزم و جزم انسان به تمام کمال باشد.