گفت وگو يكي از شيوه هاي تفاهم و انتقال دانش و تجربيات است. انسان براي اين كه بتواند ارتباط درست و منطقي با ديگران داشته باشد، نيازمند گفت وگوست.
با اين همه در برخي از موارد، گفت وگو مسير درست و سالم خود را ازدست مي دهد و عامل تنش، جدايي، بحران و خشونت و درگيري مي شود. بدين ترتيب عامل تفاهم و ارتباط، به يك ابزار ضدانساني تبديل مي شود.
نويسنده با مراجعه به آموزه هاي قرآني بر آن است تا آداب و اهداف مناظره و گفت و گوي سالم و درست را تبيين و تشريح كند با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
انواع مناظره
مناظره نوعي گفت وگوي علمي به هدف شناخت آراء و انظار ديگري است. در اين گفت وگوهاي سامان يافته و هدفمند، هر طرف مي كوشد تا براساس روش پرسش و پاسخ، افكار ديگري را شناسايي و با نقد آن، درستي و نادرستي فكر و نظري را ارائه دهد و موجبات تغيير و تبديل نگرش و بينش طرف مقابل و يا شنوندگان را فراهم آورد.
اين شيوه به آدمي كمك مي كند تا درك درست و متقابلي از آراء و انظار ديگران داشته باشد و در يك جلسه صريح، با گفت وگو، نظريه هاي خود و ديگري را در ترازوي نقد مستقيم بگذارد و نقاط مثبت و منفي آن را به دست آورد.
البته گفت وگوها و مناظره ها مي تواند به اشكال گوناگون و روش هاي مختلف انجام گيرد. به اين معنا كه گاه گفت و گوها به شكل جدلي انجام مي شود كه هدف از آن تنها چيرگي بطرف ديگر گفت وگوست كه از آن به جدل مذموم و ناپسند و باطل نيز ياد مي شود. در اين روش از جدل و گفت وگو، هريك از طرفين مي كوشند تا با دست يابي به نقاط ضعف افكار و آراي ديگر و نيز بزرگ نمايي و گاه حتي هوچي گري، طرف ديگر را به چالش بكشانند و او را در حالت انفعالي قرار دهند.
نوع ديگر گفت وگو، بازشناسي نقاط ضعف و بطلان فكر و نظر طرف مقابل است دراين جا، هدف تنها چيرگي به هر شكلي بر طرف ديگر گفت وگو نيست، بلكه هدف آن است كه اموري كه بر مخاطب پوشيده مانده است آشكار شود و خود وي به نادرستي و بطلان فكر و نظرش برسد. اين گفت وگو و جدل از آن جايي كه به هدف درست و مطلوبي انجام مي گيرد نمي بايست با ابزارهاي نادرستي انجام پذيرد. به اين معنا كه گفت وگو بايد با دلايل روشن، مدارك درست و حق و شواهدي مقبول به هدف راهنمايي ديگري و يا ديگران انجام پذيرد.
اين نوع گفت وگوها كه از آن در قرآن به جدال احسن ياد شده، به اين گونه انجام مي شود كه مخاطب با باورهاي خود به نقص و بطلان و نادرستي انديشه ويا باوري برسد. در اين گفت و گو هرچند كه هدف، نوعي غلبه برطرف مقابل است، ولي هدف و قصد اصلي از گفت وگو آن است تا شخص مخاطب از رأي و نظرش منصرف شود و خود به نادرستي آن پي ببرد. از اين رو، هم از نظر ابزاري و هم از نظر محتوايي و هم در شيوه بيان، اصول انساني، حقيقت خواهي وعدالت جويي موردتوجه قرار مي گيرد.
در اين روش براي اين كه چنين تفاهمي ميان دو سوي گفت وگو پديد آيد، تلاش مي شود كه نخست مشتركات به دست آيد و مباحث بر اصول و مباني اي شكل گيرد كه هردو سوي گفت و گو به آن باور دارند. خداوند در آيه 46 سوره عنكبوت در تبيين شيوه گفت وگو و جدال احسن، تكيه بر اصول و اعتقادات مشترك به عنوان يك اصل اساسي را مورد توجه و تاكيد قرارمي دهد؛ زيرا با شناسايي و بهره گيري از اين اصول و پايه هاي اعتقادي مشترك است كه مي توان گفت وگويي سالم و هدفمند را پي ريزي كرد و از گفت وگو، به نتايج خوب و مفيدي رسيد.
گفت وگو اگر بر پايه مباني و اصول مشتركي پي ريزي شود مي تواند حكيمانه و هدفمند باشد و قابليت توصيه و سفارش براي تغيير در پايان گفت وگو نيز فراهم گردد؛ زيرا اگر طرفين گفت وگو بر پايه اصول و مباني مشتركي گفت وگوها را آغاز و پي گيري نمايند، مي توانند گفت وگويي سامانمند را ترتيب دهند كه هدف آن شناسايي نقاط قوت و ضعف نظريه و آراء و افكار يك ديگر، دست يابي به نقاط مشترك ديگر براي افزايش ارتباطات منطقي و انساني، تصحيح و اصلاح فكر و روش و مانند آن، رسيدن به هدف و مقصود از گفت وگو و مناظره و در نهايت پذيرش توصيه ها و سفارش هاي يك ديگر براي بهبود وضعيت فكري و رفتاري باشد.(نحل آيه 25)
به سخن ديگر، در هر گفت وگوي منطقي و انساني كه به هدف تفاهم، ارتباط بيش تر و انتقال دانش ها صورت مي گيرد، مولفه هايي چون تحليل درست، تبيين كامل و توصيه در چارچوب تحليل ها و تبيين ها، امري پسنديده است. بنابراين طرفين مناظره هاي منطقي، حكيمانه و به هدف دست يابي به يكي از اهداف تفاهمي، ارتباطي و انتقال دانش ها، در برابر هم قرار مي گيرند و به تبيين و تحليل افكار و آراي يك ديگر مي پردازند و در نهايت به توصيه ها و نتايج گفت وگو پاي بند مي شوند و براساس آن، حركت خويش را ادامه مي دهند. اين مطلب را مي توان از آيه 25 سوره نحل به دست آورد.
آيه 46 سوره عنكبوت تبيين مي كند كه چنين جدال احسن و خردمندانه اي با برخي از انسان ها و گروه ها امكان پذير نيست. از جمله كساني كه نمي توان با آنان به مناظره و گفت وگوي نيك و خردمندانه پرداخت انسان هاي ظالمي هستند كه از جاده حق و حقيقت بيرون رفته و بي منطق نسبت به هر چيزي ستيز مي كنند؛ زيرا اين افراد پيش از گفت وگو و مناظره، خود را در موضعي قرار مي دهند كه به نتايج و توصيه هاي پاياني مناظره پاي بند نيستند. از اين رو ممكن است حتي در روش گفت وگو نيز به سبب همان خصلت ستمگرانه و خروج از جاده حق و عدالت، به بيراهه روند و با سخنان ياوه و بيهوده و روش هاي باطل و شواهد و ادله نادرست و دروغين به بحث و گفت وگو بپردازند. اين دسته از مردم، اصول تمايلي به شناخت حق از باطل و سره از ناسره ندارند و گفت وگو با آنان جز بيهودگي و فرصت سوزي چيزي به دنبال نخواهد داشت. از اين رو خداوند مؤمنان را از گفت وگو با چنين انسان هايي كه ظالمانه و حق ستيزانه به غوغاسالاري و هياهوسالاري رو مي آورند، نهي كرده است.
از نظر قرآن اين گونه گفت وگوها و جدال ها، مناظره هاي باطلي است كه هدفي جز تمسخر اهل حق با بهره گيري از روش هاي باطل و ستمگرانه پي نمي گيرد. (كهف آيه 56 و نيز غافل آيه 5 و آيات ديگر) چنين كساني تنها به هدف نابودي حق به گفت وگو مي پردازند و هيچ هدف انساني، عادلانه و حق خواهانه اي را دنبال نمي كنند.(همان) از اينرو تمسخر طرف ديگر گفت وگو براي آنان امري طبيعي و عادي است.(همان) و در گفت وگوها پاي بند هيچ يك از اصول اخلاقي نيستند.
به هر حال از نظر قرآن هر مناظره و گفت وگويي تنها زماني گفت وگويي پسنديده و مجاز است كه به هدف روشنگري و در چارچوب اصول مشترك عقلاني و عقلايي با بهره گيري از عناصر تحليل و تبيين و به قصد پذيرش توصيه هاي نهايي آن انجام پذيرد. بنابراين اگر هدف از مناظره، روشنگري و دست يابي به حقيقت نباشد و يا بيرون از چارچوب هاي عقلاني و عقلايي و براساس هوي و هوس هاي نفساني صورت گيرد و يا آن كه طرفين گفت و گو به تحليل و تبيين نظريات و افكار نپردازند و يا قصد پذيرش نتايج و توصيه هاي گفت و گو را نداشته باشند، گفت وگو و مناظره اي بيهوده است كه اسلام نمي تواند بر انجام آن مهر تاييد بگذارد و به مومنان اجازه ورود به اين نوع گفت وگوها و مناظره ها را بدهد.
آداب و شرايط مناظره
از آن چه بيان شد گوشه هايي از آداب و شرايط مناظره نيز معلوم گرديد، ولي از آن جايي كه تبيين شرايط و آداب مناظره و مي تواند در رسيدن به هدف مناظره كمك بسياري كند، مهم ترين شرايط و آداب مناظره و گفت وگو را از زبان قرآن در اين جا مطرح مي كنيم.
حقيقت جويي
از مهم ترين شرايط كه مي تواند مناظره را به مناظره اي پسنديده و مطلوب تبديل كند، حقيقت جويي است. قرآن از طرفين گفت وگو مي خواهد كه به دور از جدال باطل و مذموم كه در آن تنها بر چيرگي و غلبه خصم تمركز يافته است، به سوي جدال احسن و گفت وگوهايي رو آورند تا حقيقت بر ايشان آشكار شود و پرده هايي كه بر آن افكنده شده در اين گفت وگوها كنار رود.
از نظر قرآن هرگونه گفت وگويي كه به قصد دريافت حقيقت و آشكار كردن آن صورت نمي گيرد، جدال باطلي است كه مومنان و خردمندان نبايد به آن بپردازند؛ زيرا انجام چنين گفت وگوهايي نه تنها موجب وحدت و اتحاد ميان انسان ها نمي شود بلكه زمينه افزايش اختلاف، تنش و خشونت هاي حتي فيزيكي نيز مي گردد. بنابراين به جاي آن كه با آتش جدال باطل، ميان مردم فتنه ها و آشوب ها را تشديد كنيم، بهتر است كه از اين گونه گفت وگوهاو جدال پرهيز كرده و با سكوت و دوري از آن، وضعيت را بغرنج تر و بحراني تر نسازيم.
عالمانه بودن
لازم است مناظره ها عالمانه و برپايه دانش شكل گيرد و دوطرف گفت وگو نسبت به موضوع، از علم و آگاهي لازم و كافي برخوردار باشند؛ زيرا هدف از گفت وگوها و مناظره هاي پسنديده، واكاوي افكار و آراء، دست يابي به حقيقت، روشنگري و ايجاد تفاهم علمي و عملي است. بنابراين هرگونه گفت وگويي كه براساس اما و اگرها، شايدها و گمان ها و گمانه زني ها و مانند آن انجام مي گيرد، گفت وگويي باطل و ناپسند است.
خداوند در آياتي چند از جمله 71 سوره اعراف و 3 و 8 سوره حج و 20 سوره لقمان و 35 و 56 سوره غافر، تنها مناظره و جدالي را مجاز و روا مي داند كه براساس دانش و برهان باشد؛ زيرا اگر جدال و مناظره براساس علم و دانش و يا استدلال هاي منطقي و برهان محكم، استوار نباشد، نمي تواند حقيقتي را آشكار كند و معياري براي تشخيص حق از باطل باشد. از اين رو هرگونه مجادله براساس گمان و ظن و يا احتمالات را جدالي باطل معرفي مي كند و از مومنان مي خواهد از اين گونه مناظره ها پرهيز كنند.
اصولا مناظره هايي كه براساس اصول علم نباشد نمي تواند ثمره اي براي دوسويه گفت و گو داشته باشد، بلكه حتي ممكن است اختلاف ها را تشديد كرده و به جاي تفاهم و روشنگري، بر ابهامات و شبهات آن بيفزايد و آتش معركه را نيز گرم تر كند.
از نظر قرآن هرگونه مجادله و مناظره جاهلانه و به دور از علم و دانش، مي تواند آثار مخرب و زيانباري را به جا گذارد و مسير گفت وگو را به سوي كفر و شرك و گمراهي بكشاند؛ زيرا بيان مطالب به دور از علم و دانش، تنها موجبات گمراهي مردم مي شود و هيچ ثمره اي براي مناظره كنندگان به دنبال نخواهد داشت. البته دشمنان اسلام و حقيقت از آن جايي كه در فكر گمراهي مردم هستند از اين روش بسيار بهره مي برند و مي كوشند تا با بيان مطالبي به دور از علم و دانش، مردم رابه شبهه افكنند و راه حق را بر آنان بپوشانند. (غافر آيه 35 و 56 و لقمان آيات 20 و 21 و آيات پيش گفته و مانند آن)
خداوند كساني را كه بدون علم و آگاهي به مناظره با اهل حقيقت مي پردازند، مردماني متكبر مي داند كه تنها هدفشان گمراهي انسانها است. اين تكبر و غرور آنان را به جدال حق و حقيقت مي كشاند و اجازه رفتار درست و منطقي به آنها نمي دهد. (غافر آيه 56) بنابراين هرگونه گفت وگو و مناظره با چنين اشخاصي از نظر خداوند نادرست است و كساني كه بي علم و دانش به مناظره و جدال مي پردازند مبغوض خداوند خواهند بود. (اعراف آيه 71 و غافر آيه 35)
منطق گرايي
از ديگر شرايط گفت وگو و مناظره پسنديده آن است كه گفت وگوها همچنان كه از نظر محتوا بايد بر پايه دانش و علم باشد، از نظر روشي نيز بر پايه منطق و استدلال و برهان باشد. آيات پيش گفته به روشني اين شرط را به عنوان مهم ترين شرط درستي مناظره در ميان مومنان با مخالفان مطرح مي سازد و از ورود مومنان به گفت وگوهايي كه از نظر روشي بيرون از دايره منطق و برهان و استدلال است برحذر مي دارد.
از نظر قرآن، كساني كه بر پايه علم و دانش به مناظره مي پردازند، همواره از روش منطقي بهره مند مي شوند، زيرا هدف آنان بيان حقايق است و مي كوشند تا از روشي سود برند كه حقيقت را به سادگي آشكار سازد. (نحل آيه 125 و عنكبوت آيه 46)
نيك گويي
بكاربردن سخن نيك و شايسته در مجادله و گفت وگو، مشخصه و ويژگي رفتار مومنان و اهل حق و حقيقت است، زيرا آنان مي كوشند تا در شيوه بيان نيز به گونه اي عمل كنند كه محتواي بلند ايشان را نيز فراز دارد. از اين رو به گفتن حقايق در قالب منطقي با بياني شيوا و شيرين مبادرت مي ورزند و مي كوشند تا از هرگونه روشي كه موجبات استهزا و تمسخر ديگران باشد پرهيز كنند. (نحل آيه 125 و عنكبوت آيه 46)
اين در حالي است كه اهل باطل به دروغگويي رو مي آورند و با زبان بد و زشت به نقد سخنان و ديدگاه هاي ديگران مي پردازند و به خود اجازه مي دهند كه با محتواي باطل، تهمت و دروغ و به دور از استدلال و منطق استوار، سخنان زشتي را بر زبان آورند تا طرف مقابل را به انفعال بكشانند. تهمت زدن، دروغ پردازي، سخنان سخيف و زشت به كار بردن و مانند آن شيوه هايي است كه اهل باطل در مناظره ها به كار مي برند تا اهل حق را در موضع انفعالي قرار دهند و اجازه گفت وگويي منطقي و مستدل را از آنان سلب كنند.
نرمي و مدارا
اظهار رفق و نرمي و مدارا به هنگام جدال با مخالفان، از سفارش هاي خدا در آياتي از جمله آيه 125 سوره نحل و 67 و 68 سوره حج و 46 سوره عنكبوت است؛ زيرا مدارا كردن با مخالفان مي تواند همدلي آنان را برانگيزد. يكي از روش هاي جلب و جذب ديگران آن است كه در وهله نخست با تندي به عقايد و افكار شخص مقابل حمله نشود، بلكه با كمي گذشت و مدارا كاري كرد تا وي نوعي همدلي و همراهي را با سوي ديگر گفت وگو بيابد. اصولاً قراردادن شخص در حال تدافعي موجب مي شود تا از همراهي و پذيرش نظر و فكر طرف مقابل خودداري كند. از اين رو مدارا و نرمي مي تواند شخص را از حالت موضع گيري به حالت فهم و تفاهم منتقل كند.
مراعات احترام و تكريم
اصولاً يكي از مهم ترين عوامل جذب و جلب اشخاص آن است كه به ديگران احترام نهاد و آنان را تكريم كرد. در مقابل، هرگونه بي احترامي و تمسخر مي تواند واكنش منفي را به دنبال داشته باشد و اجازه نزديكي و همفكري و همدلي را ندهد. بنابراين در هر گفت وگويي بايد مراعات شخص را كرد و از تمسخر وي اجتناب كرد. البته شيوه دشمنان دين و حقيقت اين گونه است كه با تخريب شخص مي كوشند او را منفعل ساخته و در بحث و مناظره بر او غلبه كنند. چنين شيوه اي از نظر اسلام و قرآن مذموم است كه آيات پيش گفته به صراحت بر آن دلالت دارد؛ زيرا چنين شيوه اي همان جدال باطل و مذموم از نظر قرآن است. (كهف آيه 56)
بصيرت بخشي
هدف از مناظره بايد ايجاد فضايي براي درك درست حقايق باشد. براين اساس روشنگري و بصيرت بخشي بايد به عنوان هدف مناظره موردتوجه قرارگيرد؛ زيرا از نظر قرآن هرگونه مناظره اي كه به دور از رسيدن به اين هدف باشد، مناظره اي بيهوده، لغو و نارواست و مؤمن مجازبه ورود به اين گونه مناظره ها نيست. اين مطلب را از مطالب و آيات پيشين مي توان به سادگي به دست آورد.
تقليد ستيزي و مبارزه با تعصبات
در شرايط مجادله و گفت وگو، تقليدستيزي و مبارزه با تعصبات بي جا بايد در دستور كار قرار گيرد؛ زيرا بسياري از امت ها و ملت ها به سبب تقليد بي جا و تعصبات قبيله اي و خويشاوندي و جناحي به سوي فكر و نظر كشيده مي شوند و آن را حفظ مي كنند.
بسياري از مردم به سبب اين كه دل در گرو گروه و جناح يا اشخاصي نهاده اند، در مناظره ها راه حق را فراموش مي كنند و به سوي باطل كشيده مي شوند. از اين رو، يكي از شرايط مناظره نيك و پسنديده آن است كه به دور از تقليد و جناح بندي باشد. آيات 20 و 21سوره لقمان تبيين مي كند كه تقليد و تعصب خويشاوندي، اساس جدال جاهلانه كافران درباره خدا بوده است. همين مسئله را مي توان در مناظره هاي عصر ما نيز مشاهده كرد كه به سبب گرايش هاي خويشاوندي و جناحي و مانند آن حق، زيرپا گذاشته مي شود و اشخاص براي حمايت از گروه و جناحي به دور از علم و عقل و خرد به مناظره مي پردازند و مي كوشند تا به جاي روشنگري و دست يابي به حقايق، از گروه و جناح خويش حمايت وطرفداري كنند و اين گونه است كه در دام شيطان و جدال باطل گرفتار مي آيند.
آن چه گفته شد تنها گوشه اي از آيات قرآني و تحليل و تبيين آن بوده است. با اين همه از همين آيات مي توان دريافت كه مناظره پسنديده چه اهدافي را دنبال كند و با چه شرايط و آدابي برگزار مي گردد تا حقيقت، آشكار و باطل رسوا گردد.
