صحابي كه در لغت به معناي يار غار و ملازم آدمي است و به كسي گفته مي شود كه همواره ملازم و همراه با كسي است، هر چند كه در اصطلاح فرهنگ اسلامي به ياران پيامبر(ص) و معصوم (ع) گفته مي شود، و از اين نظر بحثي تاريخي مي باشد كه به نظر مي رسد تاثيري در زندگي امروز ما نداشته باشد، با اين همه نمي توان از اين مساله چشم پوشيد؛ زيرا ارتباط تنگاتنگي ميان مساله صحابي و مديريت امروز جامعه اسلامي وجود دارد؛ چون ايجاد جامعه ايماني و مديريت آن بر اساس الگوهاي قراني است كه به دو شكل گزارش از گذشته و عصر پيامبر(ص) و گزارش هاي تاريخي از وضعيت صحابي و ياران پيامبر(ص) به دست ما رسيده است.
مشكل و معضلي كه امروز با آن مواجه و رو به رو هستيم اين است كه كدام الگو مي تواند براي جامعه معاصر اسلامي مفيد و سازنده باشد؟ برخي بر اين باورند كه گزارش هاي قرآني تنها به ارايه الگوهاي نظري بسنده كرده است و براي دست يابي به حقيقت عيني الگوها مي بايست به سيره و شيوه زندگي صحابي رجوع كرد كه جامعه نمونه عصر پيامبر(ص) را برپا كرده اند و خداوند از آن امت و جامعه به امت شاهد ( يعني امت و جامعه نمونه و الگوي برتر) ياد كرده است.
با اين همه به نظر نويسنده مراجعه به گزارش هاي تاريخي هر چند كه مفيد و براي دست يابي به الگوهاي عيني و عملي جامعه نمونه و برتر و بهره گيري از سيره و رويه و شيوه آنان مفيد و سازنده است ولي به نظر مي رسد كه نمي توان به گزارش هاي تاريخي به طور قطعي اعتبار و سنديت بخشيد؛ زيرا دست هاي توطئه گري بوده است كه جامعه را به انحراف كشانده اند و بحران عصر نخست با ترورها و قيام هاي متعدد عليه صحابي ( به مفهوم عام آن ) را رقم زده اند. كساني كه اين بحران ها را مديريت كردند بي هيچ شك و گماني در تاريخ و گزارش هاي تاريخي نيز دست برده اند تا بتوانند به سود خويش از آن بهره گيرند و اين گونه است كه جعل و وضع حديث از همان عصر پيامبر(ص) با كاركردها و رويكردهاي سياسي آغاز شد و منافقان به شكل هاي مختلف به وضع و جعل حديث به ويژه در امور سياسي و اشخاصي پرداختند كه در حوزه مديريت سياسي و اجتماعي و نظامي فعاليت مي كردند .
بنابراين به نظر مي رسد كه بهترين روش دست يابي به واقعيت و ويژگي هاي صحابي و الگوبرداري از جامعه نمونه بازخواني نگرش قرآن به صحابي و ويژگي هاي آنان و تحليل قرآن از وضعيت جامعه برتر است. اين نوشتار تلاشي است تا از اين منظر به دور از هر گونه پيشداوري به مفهوم قرآني صحابي بپردازد و ويژگي هاي صحابي واقعي را بيان دارد.
ويژگي هاي صحابي پيامبر(ص)
هر چند كه در عرف و كاربردهاي اسلامي صحابي به كسي اطلاق مي شود كه مدت زمان زيادي مصاحب پيامبر (ص) باشد ( اسد الغابه ج 1ص 18) ولي از نظر قران صحابي به اين مفهوم نمي تواند داراي بار ارزشي باشد ؛ زيرا افراد و اشخاص به علل مختلف دور شخصي را مي گيرند به ويژه اگر داراي قدرت نفوذ اجتماعي و سياسي و يا حتي برخوردار از منافع مالي و مادي باشد.
از نظر قرآن تنها آن دسته از اصحاب و ياران پيامبر مي توانند مورد احترام و تكريم باشند كه رنگ خدايي گرفته و صبغه الله ان را در بر گرفته و از مصاديق ربانيون شده باشند.
از اين روست كه در آيه 29 سوره فتح يكي از ملاك ها و معيارهاي داوري و سنجش نسبت به اصحاب را اخلاص آنان بر شمرده است و بيان مي دارد كه تنها جمعي از ياران و اصحاب اين گونه بودند كه تنها به دنبال كسب خشنودي خداوند بوده اند. اين بدان معناست كه برخي ديگر از چنين ويژگي هايي برخوردار نبوده اند هر چند كه همراه ظاهري آن حضرت شمرده مي شدند.
خداوند در آيه 52 سوره انعام و 28 سوره كهف، ياران واقعي آن حضرت را كساني مي شمارد كه در عبادات و دعاهاي خويش به هنگام بامدادان وشامگان از اخلاص برخوردارند. همين كسان در حوزه عمل سياسي و اجتماعي نيز هر پيمان و معاهده اي را كه با پيامبر(ص) مي بندند به گونه اي است كه نيت خلوص در آن موج مي زند؛ چنان كه آيه 18 سوره فتح با اشاره به بيعت سياسي نظامي رضوان به نيت خالص مومنان و اصحاب خاص و نزول آرامش ويژه بر آنان توجه مي دهد.( الميزان ج 18 ص 285)
بنابراين مي توان گفت كه اخلاص در همه حوزه هاي عبادي و سياسي و نظامي از ويژگي هاي منحصر به فرد صحابي است كه آيات چندي بدان توجه داده است.
رعايت ادب و احترام از سوي صحابي از ديگر ويژگي هاي آنان است كه آيه 2 و 3 سوره حجرات بدان اشاره مي كند. به نظر مي رسد برخي از افراد در برخورد با پيامبر رعايت احترام و ادب نمي كردند و صداي خويش را در برابر آن حضرت بلندتر از اندازه بالا مي بردند به گونه اي كه موجب اذيت و آزار آن حضرت مي شد. اينان گاه از پشت اتاق ها و ديوارهاي حجره ها با صداي بلند پيامبر را صدا مي كردند و پيامبر (ص) را يكي از خودشان مي شمردند كه با او هر گونه مي توانند برخورد كنند و ادب و احترام آن حضرت را به جا نياورند. ( نور آيه 63) اين گونه رفتارها كه در عرف خودشان نيز بي ادبي شمرده مي شد موجب شد كه خداوند برخي از صحابه اي كه اين گونه رفتار داشتند نكوهش و سرزنش كند.( حجرات آيه 4)
اين در حالي است كه برخي از اصحاب واقعي نه تنها ادب را در هر حالي رعايت مي كردند بلكه براي ترك صحنه هاي مهم اجتماعي نيز تنها زماني اقدام مي كردند كه از آن حضرت اجازه و اذني دريافت مي كردند. آنان در هر حال مي كوشيدند كه رعايت ادب كرده و بي اذن و اجازه آن حضرت كاري را انجام ندهند.(نور آيه 62)
از ديگر ويژگي هاي مهم صحابي از نظر قرآن،آمادگي براي عمل به تكاليف و دستورهاي سخت از جمله مهاجرت و ترك وطن و جهاد و به هلاكت افكندن خود براي امنيت و رضاي پيامبر(ص) بود. در مجمع البيان در ذيل آيه 66 سوره نساء به اين مطلب اشاره شده است كه برخي از اصحاب خالص و خاص آن حضرت هم سوگند شدند كه هر فرماني را پيامبر(ص) صادر كند به جان و دل عمل كنند حتي اگر اين فرمان هلاكت جان و نفس خويش باشد.( مجمع البيان ج 3 و 4 ص 90)
البته اين شيوه برخورد برخي از صحابي كه خداوند در آيه 66 سوره نساء بدان اشاره كرده است عمل به حكم وظيفه و فرمان الهي بوده است كه در آيه1 سوره انفال و 51 سوره نور گفته شده و از مومنان و اصحاب خواسته شده بود كه صحابه و ياران آن حضرت موظف و مكلف هستند كه بي چون و چرا از خدا و پيامبرش اطاعت كنند و از فرماني سرنپيچند.
اين ويژگي اطاعت محض از تكاليف و فرمان هاي پيامبر براي صحابي وظايف متعدد و سخت تري را پديد آورد. انتساب به پيامبر و برخوردار از عنوان صحابي اقتضائاتي دارد كه از جمله آن ها استغفار از خدا به عنوان وظيفه خاص صحابي بودن است كه آيه 20 سوره مزمل بدان اشاره مي كند.
استقامت و پايداري بر طريق ايمان ( هود آيه 112) و اطاعت از پيامبر فراتر از مسئوليت ها و اطاعت هاي مردمان عادي و مومنان غير صحابي ( توبه آيه 120) و انفاق هاي مالي خاص به نيازمندان ( مزمل آيه 20 و مجمع البيان ج 9 و 10 ص 484) از ديگر وظايف خاص صحابي بودن است.
تلاوت قرآن در شب به قدر ميسور( مزمل آيه 20 ) و پرداخت زكات ( همان ) و شركت در جهاد (توبه 120) وعدم جواز تخلف از جهاد در ركاب پيامبر(ص) و غزوات آن حضرت (توبه آيه 120 و نور آيه 62) و پرداخت وام و قرض الحسنه به نيازمندان ( مزمل آيه 20) و اقامه نماز (همان ) و نماز شب( هان ) و تفقه در دين و يادگيري آموزه هاي ديني به منظور ابلاغ به ديگران ( نور آيه 122) از وظايف وتكاليف خاص صحابي بودن است.
تفاوت ها و تمايزها در اصحاب
قرآن در آيات چندي به تفاوت هاي طبيعي و تمايزهاي اصحاب اشاره مي كند و در برخي ديگر از آيات به نفاق برخي از اصحاب توجه مي دهد و بيان مي دارد كه چگونه برخي براي بهره مندي از فوايد همراهي با پيامبر (ص) جزو ملازمان آن حضرت شده اند و اين گونه نيست كه همه اصحاب در يك درجه باشند و يا حتي بتوان آنان را مصداق واقعي صحابي بر شمرد. به سخني ديگر هر كسي كه با پيامبر(ص) همراه و ملازم شد نمي تواند مصداق احترام و تكريم به عنوان صحابي بودن شود؛ زيرا برخي از ايشان دچار نفاق بوده اند.
از جمله در آيات 101 سوره توبه و نيز 29 سوره فتح به افرادي از صحابي اشاره مي كند كه گرفتار عدم خلوص و نفاق بوده اند.
آيه 63 سوره نور نيز به فرار برخي از صحابه منافق از محضر پيامبر(ص) اشاره مي كند كه مي كوشيدند خود را با مخفي و نهان كردن در پشت برخي از افراد و اصحاب از مسئوليت هاي اجتماعي شانه خالي كنند.
آيه 49 سوره انفال به صراحت اصحاب را به دو دسته مومن و منافق بخش مي كند و مي فرمايد كه از اصحاب حاضر در غزوه بدر نيز مي توان عناصري از گروه منافق و سست ايمان و بيمار دل شناسايي كرد كه با آن كه با پيامبر (ص) در غزوه بدر شركت داشتند ولي از ايمان واقعي و حتي در حد مومنان ساده برخوردار نبوده اند چه رسد كه از ايمان واقعي و خصوصيات و ويژگي هاي صحابي بر اساس معيارهاي قرآني برخوردار باشند.
برخي از افراد منافق صفت در ميان صحابه حاضر در غزوه احد بودند كه موجبات شكست را فراهم آورده و مصيبت هاي جانكاهي را به پيامبر(ص) و لشكر اسلام و جامعه نوپايي مدينه وارد ساختند. (آل عمران آيات 165 و 167)
خداوند در آيات چندي چون 42 و 45 و 86 و 88 و 90 و 92 و 94 و 96 سوره توبه، جنگ تبوك را عامل مهم و جدا كننده صف صحابه مومن از صحابه منافق و سست ايمان مي شمارد و در آيه 42 همين سوره تبيين مي كند كه برخي از اصحاب منافق صفت براي همراهي نكردن با پيامبر در غزوه تبوك، بهانه جويي مي كردند و مي كوشيدند تا به هر روش و شيوه شده خود را از معركه تبوك دور ساخته و از جهاد و اطاعت از پيامبر بگريزند.
آيات 65 و 66 سوره نساء به بيان تفاوت ها و تمايزها ميان اصحاب رسول اكرم (ص) توجه مي دهد و بيان مي دارد كه اصحاب آن حضرت (ص) از نظر ايمان، عمل صالح و مقامات نيز متفاوت بوده اند. همين مساله هم چنين در آيات 86 و 88 و 100 سوره توبه و 62 سوره نور و 16 سوره محمد و 18 و 29 سوره فتح و 20 سوره مزمل تاكيد شده است.
اين تفاوت هاي گاه چنان بوده است كه نمي توان شخص را در حقيقت جزو اصحاب پيامبر(ص) شمرده هر چند كه در كنار آن حضرت و ملازم شبانه روزي وي بوده است. اين ها با حضور در جمع اصحاب كوشيدند تا خود را مخفي و نهان سازند و از آسيب هاي احتمالي در امان نگه دارند. خداوند مي فرمايد كه اين دسته از اصحاب به گونه اي رفتار مي كنند كه قابل شناسايي براي عموم مردم نيستند و تنها ما آنان را مي شناسيم و از دل ها و باطن آن ها آگاه هستيم ( توبه آيه 101 و آيات ديگر) ولي مردمان نيز مي توانند با برخي از اعمال و واكنش هاي آنان به حقيقت كفر و نفاق آنان پي برند هر چند كه به عنوان اصحاب ملازم پيامبر (ص) مي باشند.(آل عمران آيات 165 و 167 و توبه آيات پيش گفته)
اين در حالي بود كه در ميان اصحاب پيامبر (ص) افرادي مومن و با صداقت و عشق به آن حضرت و جهاد و شهادت ( احزاب آيات 22 و 23) و شخصيت هاي عالم و شناخته شده اي نيز بودند كه به منظور ابلاغ دين و مديريت اجتماعي و سياسي و نظامي اينده جامعه به يادگيري مشغول بودند و به حكم الهي بدان مي پرداختند.(توبه آيه 122 و محمد آيه 16)
اين ها گوشه اي از ويژگي هايي است كه قرآن براي صحابي پيامبر(ص) بر شمرده است و بسياري از مسايل كنوني در جامعه را مي توان با توجه به اين ويژگي هاي حل كرد. به خصوص در باره كساني كه مدعي وابستگي به امام خميني و يا صحابي بودن با او هستند و حتي مسايلي كه مرتبط با گذشته است و نيازمند داوري درباره عملكرد و موضع گيري هاي حساس و سرنوشت آنان و نه شخص آنان مي باشد مي تواند با بازخواني اين آيات آن را حل و فصل نمود.
درحال حاضر برخي افراد با بحث از رفتارها و كردارهاي صحابي پيامبر(ص) بدون توجه به نفاق و يا تفاوت هاي فهم و درك و شعور و مقام و منزلت مي كوشند تا…
