در نخستین بخش از مقاله حاضر مباحثی همچون چیستی نفس و ضرورت شناخت آن و اقسام نفس از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه مقاله به سیطره نفس اماره و راه نجات از شر آن و آثار اطاعت از نفس اماره به سوء اشاره شده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
سیطره نفس اماره
شکل و حالت دیگر نفس آن است که از الهامات فجوری بهره مند شده و وجود انسانی را به سوی فجور و شر و زشتی سوق می دهد در این صورت نفس اماره کارها را در دست می گیرد و امور کشور وجود شخص را مدیریت می نماید. این نفس که اماره و فرمانده به بدی ها و زشتی هاست آدمی را فریب نیز می دهد. نفس اماره همانند نفس مطمئن می باشد. با این تفاوت که نفس اماره به بدی ها و زشتی ها در زمان حکومت خویش فرمان می دهد و نفس مطمئن به خوبی متمایل می شود.
پیش از این که نفس اماره مدیریت کشور وجود انسانی را به عهده گیرد، در مقام نفس وسوسه گر می نشیند. به این معنا که انسان در آغاز موجودی معتدل و مستوی آفریده می شود لذا تمایلی مطلق به بدی ها و زشتی ها ندارد. در این جاست که نفس به شکل مسومه وارد می شود و حق را باطل و باطل را حق و نیز زشت را زیبا و زیبا را زشت جلوه می دهد تا شخص در دام وسوسه های وی گرفتار آید. (یوسف آیه 18 و 83)
نفس وسوسه گر و مسومه نمی گذارد تا شخص حقایق را چنان که هست ببیند و از این رو همواره در دام وسوسه های مخربی است که حقیقت را دگرگونه جلوه می دهد تا شخص در دام وسوسه ها گرفتار شود. (طه آیه 96) این نفس در درون آدمی نشسته و جلوه های زیبا از بدی ها را به نمایش می گذارد. (قرآن آیه 16) و این گونه است که شخص را فریب می دهد و اندک اندک وجود وی را تسخیر کرده و مدیریت امور را در دست می گیرد. در آغاز تنها وسوسه می کند ولی پس از آن که شخص را به پستی ها و زشتی ها و فجور و بدی ها عادت داد آن گاه نه تنها در مقام وسوسه بلکه فرمانروا وارد می شود و به صراحت به زشتی و سوء فرمان می دهد؛ زیرا اکنون دانسته است که شالکه و شخصیت وجودی شخص به زشتی و گناه و فجور گرایش دارد و نمی تواند به دور از زشتی ها و بدی ها زندگی کند. این گونه است که فرمان می دهد و به وسوسه بسنده نمی کند. (یوسف آیه 53) او اکنون دانسته است که مهار دولت وجود شخص در اختیار اوست و نیازی نیست تاحقی را باطل و یا باطلی را حق و یا زشتی را زیبا جلوه دهد؛ زیرا می داند که شخص، دیگر از نظر شخصیت از اعتدال خارج شده و گرایش به زشتی ها یافته است. دیگر او را به مواد مخدر عقل وجود معتاد ساخته است و اکنون زمان فرمانروایی اوست و می تواند فرمان دهد.
راه نجات از شر نفس اماره
چنین انسانی، بر خلاف طبیعت اعتدالی و فطرت خدادادی خویش، دیگر گرایشی به توحید (اعراف آیه 172 و دین (روم آیه 30) و زیبایی ها (نحل آیه 6 و 8) ندارد. ملاک های انسانیت که ایمان (مائده آیه 60 و 61) تعقل و اندیشه (اعراف آیه 179) بوده از میان رفته است و نفس اماره است که حکومت و مدیریت کشور وجود وی را در اختیار گرفته است. همچنین شخصی که هواهای نفس اماره بر او چیره شده تنها راهی که دارد اینکه نور امیدی در دلش دمیده شود و خداوند به وی رحم آورد. توجه به رحمت ایزدی تنها راه امید کسی است که نفس اماره حاکمیت کشور وجود وی را در دست گرفته است. (یوسف آیه 53)
بر این اساس لازم است تا شخص به اموری توجه کند که رحمت خداوندی را جلب می کند و از بروز خشم و غضب باز می دارد. برای جلب رحمت خداوند کارهائی را قرآن بیان می کند که مهم ترین آن ها توبه است. شخص با توبه می تواند رحمت ایزدی را به سوی خود جلب کند. (بقره آیه 37 و 54 و 160 و آل عمران آیه 89 و آیات بسیار دیگر)
دیگر کاری که می تواند انجام دهد آن که استغفار نماید و هم چنین همانند دیگر مجرمان و کسانی که به خود و نفس خویش ظلم کرده اند، رفتار نما ید در قرآن نمونه هایی برای کسانی که مطیع نفس اماره شده اند بیان شده است تا انسان با سرمشق قراردادن آنها راه حق را جسته و درهای رحمت خداوندی را به سوی خویش بگشاید که از آن جمله می توان رفتار قوم یونس و یا خود یونس (ع) را بیان کرد که وی با ذکر معروف یونسی توانست از خشم و غضب الهی رهایی یابد و محبت و رحمت خداوندی را به سوی خویش جلب کند. و آن به ذکر: «لااله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین» می باشد.
توسل به پیامبر گرامی (نساء آیه 64) و اعتراف به گناه در نزد خدا (توبه آیه 102 و قصص آیه 16 و نمل آیه 44) و استمرار توبه (فرقان آیه 71) از راه هایی است که قرآن بدان اشاره می کند.
اطاعت و پذیرش فرمان نفس
پذیرش فرمان را شاید بتوان یکی از مهمترین علل پیشرفت جوامع دانست. اصولا انسان در حوزه زندگی فردی واجتماعی و درارتباط با خدا و یا انسان دیگر می تواند دوگونه واکنش متضاد نشان دهد: گاه می تواند از پذیرش فرمانی سرباز زند و هر آن چه فرمان می رسد برخلاف آن رفتار نماید و نیز می تواند آن را بپذیرد و مطابق فرمان عمل کند.
اطاعت موجب می شود تا انسان علوم و دانش خویش را به نسل های آینده منتقل سازد و سنت ها و آداب و رسوم ملی و کشوری خویش را حفظ کند. انسان به اشکال مختلف ازدیگری اطاعت می کند. گاه این اطاعت همانند فرمان ها صریح و روشن است و گاه دیگر به شکل غیرصریح صادر می شود و اطاعت از آن صورت می گیرد. گاه به شکل کلامی است و گاه دیگر به شکل تکوینی. از این رو اطاعت را به دو بخش تکوینی و تشریعی دسته بندی کرده اند. در آیات قرآنی به هردو شکل این اطاعت اشاره شده است. از باب نمونه می توان به اطاعت زمین و آسمان از فرمان های تکوینی الهی اشاره کرد.
از آن جایی که هر امر مثبت و مفیدی گاه به شکل غیرسازنده و مفید مورد بهره برداری و سوءاستفاده قرارمی گیرد، از مسئله اطاعت پذیری انسان نیز سوءاستفاده هایی می شود که موجبات زیان های جبران ناپذیری در زندگی بشر در دنیا و آخرت می گردد. یکی از این حوزه هایی که موجب می شود انسان گرفتار نوعی اطاعت زیانبار گردد، اطاعت از نفس و فرمانهای آن یا هوای نفسانی است که قرآن بدان پرداخته است.
اطاعت از نفس و هوا و هوس
اطاعت از ماده طوع درمقابل کره به معنای انقیاد و سرسپاری است و غالبا در پذیرش فرمان به کار می رود. (لسان العرب و مفردات راغب ذیل واژه) اجرای فرمان همراه با میل و رغبت باطنی و خضوع و خشوع، از مولفه های اساسی اطاعت است. به این معنا که بدون این گرایش باطنی و خضوع و انجام فرمان، نمی توان سخن از اطاعت به میان آورد. به گونه ای که در صورت فقدان هریک از این سه مولفه و عنصر تشکیل دهنده اطاعت، نقیض آن یعنی کراهت و ناخوشایندی تحقق می یابد. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مصطفوی، ذیل واژه اطاعت)
چنان که گفته شد اطاعت در مفهوم شناسی کلمات قرآن یکی از کلیدی ترین واژگان است؛ زیرا اسلام به معنای تسلیم در برابر حق و حقیقت و آموزه های هدایتی و وحیانی خداوند، جز به اطاعت تحقق نمی یابد و انسان زمانی می تواند به عنوان مومن و مسلم، معرفی شود که در برابر آموزه های وحیانی مطیع باشد و آن را بی کم و کاست بپذیرد. (جاثیه آیه 18 و انعام آیه153 و محمد آیه2و3)
بنابراین اطاعت، امری بسیار پسندیده و واجب است؛ (نساء آیه 80 و آل عمران آیه 32 و انفال آیه 24 و 46) با این همه، نوعی از اطاعت در آموزه های قرآنی به عنوان مصداق اطاعت ناپسند مذموم دانسته شده و از مردم خواسته شده تا از آن پرهیز کنند. این گونه اطاعت ناپسند همان اطاعت از هوای نفس و خواسته های افراطی و نفسانی است که انسان را از حق و حقیقت دور می سازد و زمینه های هلاکت و نیستی او را فراهم می کنند. نفس انسان به عنوان بخشی از وجود انسان می کوشد تا زمام امور عقل و دل انسانی را در دست گیرد و وی را به سوی دنیا و مادیات سوق دهد و از معنویات و امور انسانی دور سازد. چنین نفسی که از آن به نفس اماره و نفس مسوّله یاد می شود نفسی است که به بدی ها فرمان می دهد و زیاده خواهی را می جوید.
هنگامی که نفس ، کنترل و مهار مدیریت انسان را به دست گیرد، نفس اماره نامیده می شود و آدمی را از حقیقت و آدمیت دور می سازد. همین نفس اماره است که گوش به فرمان ابلیس می شود و از وی اطاعت می کند؛ زیرا فرمان های نفس و ابلیس، فرمان هایی است که با طبیعت زمینی و خاکی انسان هماهنگ است. (حجر آیه 32 و 42)
نفس اماره به انسان فرمان می دهد تا از کافران اطاعت کند؛ زیرا کافران به همان چیزی می اندیشند و عمل می کنند که موافق و سازگار با نفس است. از این رو به گناهان گرایش می یابند و کفران نعمت می کنند و به ستمگری روی می آورند. (آل عمران آیه 149 و احزاب آیه 66 و 67) پذیرش خواسته های مسرفان و مستکبران (سبا آیه 33 و ابراهیم آیه21) و مفسدان (اعراف آیه 142) از فرمانهای نفس است.
نفس اماره می کوشد تا هرگونه راه فضیلت برانسان بسته شود و امیدی به بازگشت نداشته باشد. وی را در مکان -ها و مواضعی قرار می دهد تا به دامن خطر افتد و گرفتار لغزش شود. (یوسف آیه 53) تمایلات نفسانی موجب می شود تا او همانند کافران رفتار کند و از رفتار پسندیده و مفید دوری نماید. (قمر آیه3)
آثار اطاعت از نفس اماره
قرآن برای کسانی که از نفس اماره و نیز نفس مسؤله پیروی می کنند هشدارهای لازم و ضروری را می دهد و از آنان می خواهد که با تکیه و توکل بر خدا و رحمت واسعه او، خود را از شر نفس اماره و فرمان دهنده به زشتی ها و بدی ها بازدارد.(یوسف آیه 53)
نتیجه پیروی و اطاعت بی چون و چرا از هوای نفس موجب می شود تا انسان گرفتار ظلم و ستم به خود و دیگری شود. (بقره آیه 154 و قصص آیه50) و گاه تا حد قتل و کشتن دیگری پیش می رود و همانند قابیل برادر خویش هابیل را می کشد (مائده آیه 30) خوی تجاوزگری در وی برانگیخته می شود و نسبت به همه چیز راه اسراف و تبذیر را پیش می گیرد. (کهف آیه28).
بنابراین، انسانی که تابع هوا و هوس است، دچار زیان و خسران بزرگی است. (مائده آیه 30) خسران به معنای از دست دادن مایه و سرمایه است. به کسی که سودی به دست نیاورد و یا سودی را از دست دهد انسان متضرر می گویند ولی اگر از سرمایه و اصل مایه خویش زیان کند و ضرر متوجه وی گردد وی را اهل خسران و زیانکار می نامند.
آنگاه که زمان آن فرا رسد که چشم های انسانها به روی حقایق باز شود، افراد خطاکاری که پیرو هوای نفس بوده اند دچار پشیمانی می گردند، در آن حالت، دیگر این پشیمانی سودی به حال خویش نخواهد داشت. تنها کسانی که به طور کامل گمراه نشده اند می توانند با رحمت و فضل الهی راه خویش را بیابند و به بازسازی خویش و تزکیه نفس بپردازند. اما با این همه همان ها نیز به جهت از دست دادن فرصت ها و سرمایه های خویش دچار پشیمانی می شوند و حزن و اندوه بر چهره هایشان نمودار می شود. (مائده آیه 30 و 31)
انسان برای این که از رحمت الهی و حمایت او محروم نشود می بایست دست از هوای نفس بشوید و از دستورها و فرمان های آن پیروی نکند. (بقره آیه 120 و نیز رعد آیه37).
کسانی که مطیع نفس خویش هستند، از نعمت های بهشتی محروم خواهندشد، و چون به شکل انسان کامل در آنجا ظاهر نمی شوند نمی توانند در بهشت انسان، در آیند و به ناچار در دوزخ جانوران وارد می شوند و از آتش آن بهره مند می گردند. (محمد آیه 14 تا 16)؛ زیرا چنین انسانهایی با همه آموزه های وحیانی که ازسوی خدا فرستاده شده مخالفت کرده و از راه هدایت دور شده اند. پیروی از هوای نفس موجب می شود تا آنان از هدایت خاص الهی محروم گردند. (قصص آیه 50 و روم آیه29)
بنابراین قرآن به انسانها سفارش اکید می کند تا از هوای نفس خویش پیروی نکنند؛ پیروی و اطاعتی که موجب می شود به جای نزدیکی به خدا و دستیابی به کمالات از آن دور گردد.
مطالب شما خیلی جالب بود .