عوامل ندامت و پیشمانی از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برخی از کارها و رفتارها در زندگی موجب می شود که بعدها که پرده ها کنار برود، از کرده خود پیشمان شده و نسبت به چیزهایی که از دست داده حسرت بخورد و از نیت و عمل پیشین خویش سرخورده شود. البته از نظر قرآن، گاه انسان زمانی حقیقت را در می یابد و از کرده و نیت خویش پیشمان می شود که دیگر دیر شده و کاری برای جبران آن نمی توان انجام دهد؛ اینجاست که می گویند: «پشیمانی دیگر سودی ندارد.» از نظر قرآن، قیامت روز حسرت و ندامت و پیشمانی است که بسیار دیر هنگام است؛ زیرا آن گاه جایی برای جبران نیست؛ روز عمل گذشته و آن روز، زمانی برای حسابرسی است. در آن روز و زمان است که شخص سرافکنده می شود و از سر خشم و ناتوانی انگشت به دهان می گزد و خود را در چاه ویل می یابد که پایانی ندارد و جز درد و رنج چیزی برایش نیست.
از نظر قرآن، مهم ترین عواملی که موجب پیشمانی انسان می شود می تواند متنوع و متعدد باشد. گاه حقیقت در همین دنیا آشکار می شود و افراد دچار پیشمانی می شوند؛ اما برای بسیاری از مردم حقیقت در قیامت آشکار که دیگر دیر شده است.
زمانی برای ندامت
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اصولا ندامت و پشیمانی هنگامی رخ می دهد که حقیقت آشکار شود و شخص خود را در شرایطی ببیند و بیابد که آن چه را حق می دانست و بر آن پافشاری می کرد، نادرست بوده است. در این زمان شخص حتی از نیت و کردار خویش انزجار می یابد و تلاش می کند تا رفتار خویش را اصلاح کند. در حقیقت توبه و اصلاح زمانی رخ می دهد که شخص حقیقت را بشناسد و بداند و بخواهد رفتار خویش را اصلاح کند. بر این اساس، زمان حقیقی توبه و اصلاح، می بایست زمانی باشد که امکان توبه و اصلاح باشد؛ زیرا گاه حتی در همین دنیا عملی را انسان انجام می دهد و حقیقت بر او آشکار می شود، ولی دیگر دیر شده است؛ زیرا مثلا رضایت و حلالیت از کسی که مرده دیگر امکان پذیر نیست.
به هر حال، زمان مناسب برای ندامت و پیشمانی، زمانی است که انسان بتواند توبه کرده و به اصلاح خویش بپردازد؛ اما گاه حتی در همین دنیا چنین امکانی فراهم نمی شود؛ زیرا از نظر قرآن، شخص هنگامی که با حقیقت در هنگامه مرگ و احتضار مواجه می شود، نادم و پشیمان می شود، ولی زمانی برای توبه و اصلاح نیست(یونس، آیه 90) و در حقیقت، پشیمانی و ندامتی که سودی برای شخص ندارد. پس حتی اگر بخواهد برگردد و به اصلاح بپردازد، چنین امکانی برای رهایی از مرگ نیست.(مومنون، آیات 99 و 100)
البته از نظر قرآن، این افراد در حقیقت راستگو و صادق در این امر نیستند؛ زیرا اعتقادی به توبه و اصلاح ندارند؛ زیرا بارها در زندگی با حقایق آشکار شده مواجه می شوند، اما به ظلم و علوطلبی و مانند آنها حاضر نمی شوند توبه کنند و به اصلاح امر خویش بپردازند؛ زیرا لجاجت آنان نیز خود مانع جدی است. بنابراین، حتی اگر خواهان مهلت برای توبه و اصلاح می شوند و رجعت را می خواهند، می تواند این تنها ادعایی زبانی باشد که بر زبان جاری می کنند، نه آن که به حقیقت خواهان توبه و اصلاح باشند.(همان)
از نظر قرآن، اکثریت مردم زمانی حقیقت بر آنان آشکار می شود که دیگر شده است و جایی برای توبه و اصلاح نیست؛ زیرا اکثریت مردم در روز قیامت است که حقیقت بر آنان آشکار شده و دچار حسرت و ندامت می شوند.(نساء، آیه 22؛ انعام، آیه 31؛ انبیاء، آیه 97؛ محمد، آیه 12)
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، کافران و مشرکان در ادعا و بیان ندامت، دروغگو هستند(انعام، آیات 27 و 28)؛ چنان که ندامت ایشان هنگامه مرگ و درخواست بازگشت به دنیا برای انجام عمل نیک، دروغ است.(مومنون، آیات 99 و 100)
از نظر قرآن، برخی از مردم آرزوهایی دارند که تحت تاثیر تبلیغات یا فضای اجتماعی در آنان ایجاد می شود. البته وقتی حقیقت بر آنان آشکار می شود، مثلا عذاب و گرفتاری دیگران را می بینند، از آرزوی خویش پیشمان می شوند و دیگر آرزو نمی کنند تا مثلا در شرایط دیگران باشند؛ به عنوان نمونه مردم وقتی ثروت قارونی را می دیدند آرزو داشتند که مثل قارون باشند، اما وقتی او را گرفتار عذاب دیدند که با ثروتش در درون زمین رفت و نابود گشت، پیشمان و نادم شدند.(قصص، آیات 79 تا 82)
برخی از مردم چون ظالمان و مستکبران گمان می کنند که می تواند با کتمان ندامت خویش خود را قوی و محکم نشان دهند(یونس، آیه 54؛ سباء، آیه 33)، اما حقیقت آن است که با کتمان ندامت نمی توان از حقیقت تاثیر باطنی آن رهایی یافت؛ زیرا یوم الحسره، واقعا روزی است که همگی به شکلی پیشمان هستند حتی اگر بخواهند پیشمانی خویش را کتمان کنند.
عوامل ندامت و پیشمانی از نظر قرآن
اصولا انسان هنگامه مشاهده حقیقت نسبت به قول و فعل خویش، از نیت و قول و فعل باطل خویش نادم و پیشمان می شود. پس اصل پیشمانی را می بایست در آشکار شدن حقیقت دانست؛ زیرا انسان به طور فطری وقتی باطل و بدی را می بیند و می شناسد از آن منزجر می شود؛ زیرا فطرت سالم انسان گرایش به حق و مصادیق آن داشته و از باطل و مصادیق آن گریزش دارد(شمس، آیات 7 و 8)؛ بنابراین، علت این که شخصی کار باطلی را انجام می دهد، به دلیل اشتباه و خطا در تطبیق حق و باطل و شناخت مصداق آنها است؛ بنابراین، وقتی از خطا و اشتباه خویش آگاه شود، نادم شده و خواهان توبه و اصلاح می شود. البته برخی با آن که حق و مصادیق آن را می شناسند، ولی به سبب لجاجت، ظلم، برترطلبی و مانند آنها، کار باطل را انجام می دهند، اما وقتی با مجازات و عقوبت مواجه می شوند، نادم و پشیمان می شوند که در بسیاری از موارد به سبب از دست رفتن زمان مناسب توبه و اصلاح، این پیشمانی سودی ندارد.(انبیاء، آیات 41 تا 47)
به سخن دیگر، شناخت حقیقت و آشکار و ظهور آن، مواجه شدن با عقوبت کار خطا و باطل(انبیاء، آیه 27؛ ؛ احزاب، آیه 66؛ مائده، آیات 51 و 52؛ فرقان، آیات 26 و 27)، تذکر و یادآوری نسبت به حق(قمر، آیات 23 و 24) مهم ترین عامل ندامت و پیشمانی است.
اصولا برخی از مردم تا خود مجازات و عقوبت نشوند، یا مجازات و عقوبت دیگران را در همان مورد نبینند، پیشمان نمی شوند؛ در حقیقت مجازات و عقوبتی چون حدود و تعزیرات برای آن است تا به عنوان بازدارنده باشد یا موجب پیشمانی شخص شود و به اصلاح عمل و رفتار خویش بپردازد. بنابراین، گاه با آشکار شدن حقیقت، شخص پیشمان می شوند؛ زیرا هنوز بر اساس فطرت الهی و سالم خویش است؛ اما گاه به سبب دفن و دسیسه فطرت تا شخص مجازات نشود یا عقوبت دیگران را نبیند درس و عبرت نمی گیرد. پس این مجازات و عقوبت خود یا دیگران است که او را پیشمان می سازد. برخی نیز به سبب آن که گرفتار غفلت و فراموشی و نیسان هستند، بی توجه کاری را انجام می دهند که اگر حقیقت را به ایشان تذکر دهند، پیشمان شده و به اصلاح عمل خویش می پردازند. بنابراین، باید توجه داشت که همه انسان یکسان نیستند و کنش و واکنش یکسانی ندارند.
عوامل و کارهای باطل موجب پیشمانی
باید یاد آور شد که مراد و منظورعوامل و موجبات پیشمانی در این بخش، همان نیت ها و کارهایی است که انسان به دلایل باطل آن را انجام می دهد، ولی وقتی حقیقت آشکار می شود، می فهمد که اشتباه کرده و خطا رفته است و می بایست از آن نیات و کارها توبه کند و به اصلاح امر بپردازد. بنابراین، مراد از عوامل ندامت در این قسمت، آشکار شدن حقیقت برای شخص نیست، بلکه مراد عواملی است که انسان آن را انجام می دهد و وقتی حقیقت آشکار می شود از آن کارها پیشمان می شود و تلاش می کند تا با توبه و اصلاح امر، مسیر درست را بیابد و در آن حرکت کند و گام بردارد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، این کارها و اعمالی که نادرست است و انسان از آن کارها ابراز انزجار و تنفر می کند، می تواند حتی در میان مومنان رخ دهد و اختصاص به کافران و مشرکان ندارد؛ زیرا از نظر قرآن، هر کاری که بر خلاف عقل فطری و نقل وحیانی است، می تواند عامل پیشمانی هنگامه ظهور حقیقت باشد. بنابراین، همان گونه که کفر و شرک و مخالفت با پیامبران و آیات کتب الهی موجب شود که کافران و مشرکان در هنگامه مرگ یا قیامت از آن پیشمان شوند، اموری چون اعراض از یاد خدا، ترک انفاق، نماز یا تمسخر دیگران، غیبت، تهمت و مانند آنها نیز عامل پیشمانی شخص باشد.
از نظر قرآن، استکبار در برابر آیات الهی(زمر، آیات 56 و 59 و 60)، استهزا و تمسخر پیامبران(انبیاء، آیات 41 و 46)، اطاعت از سران و بزرگان گمراه کننده(احزاب، آیات 64 تا 67)، اعراض از یاد خداو همراهی با شیطان(انبیاء، آیات 42 و 46؛ زخرف، آیات 36 و 38)، بی توجهی به انذارهای پیامبران و بهره نگرفتن از آنان(انبیاء، آیات 45 تا 47)، ترک اطاعت خدا(احزاب، آیه 66)، ترک اطاعت از قرآن(فرقان، آیات 28 و 29؛ اعراف، آیات 52 و 53)، ترک اطاعت از پیامبر(احزاب، آیات 64 و 66؛ نساء، آیه 42)، تکذیب آیات الهی(انعام، آیات 25 و 27)، رفاه طلبی کافران در دنیا و عدم توجه به آخرت(انبیاء، آیات 11 تا 14)، ظلم به خویشتن و نفس(انبیاء، آیات 12 و 14 و 46)، کفر(بقره، آیه 167؛ انعام، آیات 27 و 31)، غفلت از آخرت و قیامت(انبیاء، آیه 97)، هم نشینی با شیطان(زخرف، آیات 36 و 38)، محرومیت از هدایت(زمر، آیات 56 تا 58) و مانند آنها از مهم ترین عواملی است که پیشمانی را به دنبال خواهد داشت.
البته از نظر قرآن، مسلمانی نیز ممکن است در قیامت نادم و پیشمان شوند که چرا ترک انفاق کردند(قلم، آیات 17 تا 31)، یا به ترک عمل صالح اقدام نمودند.(مومنون، آیات 99 و 100؛ فاطر، آیات 36 و 37؛ فجر، آیات 23 و 24) اصولا از نظر قرآن، ترک وظایف در برابر خدا و ترک و کوتاهی در انجام تکالیف دینی عامل مهمی برای پیشمانی است.(زمر، آیات 55 و 56)
خدا به مسلمانان هشدار می دهد که روابط دوستانه با دشمنان حتی از اهل کتاب از مسیحی و یهودی و فریفتگی بدان ها و رفتن تحت ولایت و سرپرستی آنان خود یکی از مهم ترین عوامل پیشمانی خواهد بود.(مائده، آیات 51 و 52)
بسیاری از مردم به سبب عدم استفاده درست از مال و ثروت یا قدرت، و سوء استفاده از پیشمان می شوند و خواهان فرصتی برای توبه و اصلاح می شوند(حاقه، آیات 25 تا 28)؛ چنان که منافقان وقتی با حقیقت تاثیر انفاق مواجه می شوند، خواهان تاخیر در اجل برای انجام صدقات و انفاقات می شوند.(منافقون، آیه 10) البته کسانی که حقوق مساکین و نیازمندان را اموال نمی دهند وقتی گاه در همین دنیا با عقوبت الهی مواجه می شوند، پیشمان می شوند.(قلم، آیات 17 تا 31)
از نظر قرآن، مسلمانان نیز ممکن است به سبب کتمان حقایق(نساء، آیه 42)، گناه و عمکرد بد(بقره، آیه 167؛ انعام، آیه 31؛ نباء، آیه 40)، قتل نفس محترام(مائده، آیات 30 و 31)، عمل به خبر فاسق(حجرات، آیه 6)، گرفتاری به رفاه دنیوی(انبیاء، آیات 44 و 46) و مانند آنها گرفتار ندامت و پیشمانی در دنیا و آخرت شوند.
برخی از مردم بدون سلطان و برهان محکم رفتار و کاری را انجام می دهند که موجب پیشمانی آنان به هنگام ظهور حقیقت می شود.(حاقه، آیات 25 و 29) کسانی که بدون علم و براساس ظنون و گمان عملی را انجام می دهند و تهمتی می زنند یا کارهای دیگر باطل را انجام می دهند، باید متوجه باشند که روزی پیشمان خواهند شد.
از نظر قرآن، مشاهده محرومیت مانند محرومیت از غنایم یا مواهب الهی در همین دنیا(نساء، آیات 71 تا 74؛ واقعه، آیات 64 تا 67) یا مشاهده دوزخ (فجر، آیات 23 و 24)و محرومیت از بهشت نیز می تواند عامل مهمی در ندامت باشد.