آزاررسانی در رفتار اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از نابهنجاری های رفتاری، خشونت تنی و روانی نسبت به دیگران در قالب آزاررسانی رفتاری و کلامی است. اصولا آزاررسانی در دو حوزه علوم روان شناسی و علوم اجتماعی به دو شکل خودآزاری و دیگرآزاری مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. هر دو این رفتارها برخاسته از عدم تعادل شخصیت و فقدان شخصیت سالم و به سبب افراط در قوه غضب انسانی ایجاد می شود؛ افرادی که گرفتار این روحیه در شخصیت و رویه در رفتار هستند از تعادل روانی رنج می برند. نویسنده در این مطلب بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، به دیگر آزاری در ساحت علوم اجتماعی و رفتاری پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار آزاررسانی و اذیت

اذيّت، به معنای «آزردن» و «رنجه شدن»، چیز یا عمل و رفتاری است که موجب ضرر دنيوى يا اخروى به تن يا روان آدمی می شود.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه اذی) واژه اذیت در ادبیات عربی وقتی به کار می رود که به شخص اسائت ادبی شده، یا مکروه یا ضرر یا درد و رنجی برسد که ناخوش داشته باشد. پس در ذات این کلمه کراهت و ناخوشی نسبت به چیز وارده وجود دارد. به این معنا که هر رنجی را اذیت نمی گویند، بلکه چیزی است که انسان آن را ناخوش داشته و نسبت به آن کراهت ورزد. از همین روست که به حیض ماهانه زنان نیز اذیت می گویند. خداوند می فرماید: وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى؛ از تو در باره عادت ماهانه زنان مى ‏پرسند، بگو: آن اذیتی است.(بقره، آیه 222)

هم چنین در قرآن، برای برخی از بیماری های پوستی واژه اذیت به کار رفته شده و خداوند فرموده است: فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ؛ پس هر کس از شما بیمار یا از سرش اذیتی می رسد.(بقره، آیه 196)

گاه انسان صدقه ای می دهد یا کار پسندیده ای انجام می دهد، ولی به دنبال آن اذیت و آزاری هم می رسد که از نظر قرآن این رویه و رفتار ناپسند است: قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ گفتارى پسنديده در برابر نيازمندان‏ و گذشت از اصرار و تندىِ آنان‏ بهتر از صدقه‏ اى است كه اذیت و آزارى به دنبال آن باشد، و خداوند بى ‏نياز بردبار است‏. اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، صدقه ‏هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسى كه مالش را براى خودنمايى به مردم‏، انفاق مى ‏كند و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارد. پس مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارايى است كه بر روى آن‏، خاكى نشسته‏ است‏، و رگبارى به آن رسيده و آن سنگ‏ را سخت و صاف بر جاى نهاده است‏. آنان نيز از آنچه به دست آورده‏ اند، بهره‏ اى نمى ‏برند؛ و خداوند، گروه كافران را هدايت نمى ‏كند (بقره، آیات 263 و 264)

از نظر قرآن، هر گونه عمل و رفتاری که موجب اذیت و آزار دیگران شود، رفتاری نابهنجار است و باید ترک شود. از این روست که به صراحت اذیت و آزار مومنان را حرام و گناه دانسته است.(احزاب، آیه 58) البته حرمت این آزار رسانی به خدا و پیامبر(ص) تشدید می شود (توبه، آیه 61؛ احزاب، آیات 53 و 57 و 69) و عذاب و کیفر آن فزون تر و سخت تر خواهد بود.(همان) چنان که آزاررسانی به والدین که در جایگاه برتر قرار دارند، حتی در قالب واژه «اف» حرام و گناه بزرگ دانسته شده است.(اسراء، آیه 23)

تنها موردی که اذیت و آزاررسانی تجویز می شود، اذیت و آزار قانونی با حدود و تعزیرات در باره مجرمانی است که به زنا و لواط دست می زنند تا توبه کرده و خود را اصلاح کنند(نساء، آیات 15 و 16؛ نگاه کنید: المیزان و مجمع البیان، ذیل آیات)؛ زیرا هدف از این آزار اصلاح امور اجتماعی و تغییر در رفتار است. به سخن دیگر، این اذیت و آزاررسانی در راستای تنبیه مجرمان است و لازم است که انجام گیرد. اجرای حدود و تعزیرات با همه آزار تنی و روانی نسبت به این افراد شرایط را به گونه ای فراهم می آورد تا حتی دیگران نیز به امور نابهنجار و هنجارشکنی گرایش نداشته و اقدام نکنند.

برخی از آثار اذیت و آزاررسانی به دیگران عبارت است از:

1. انحراف از حق: از نظر قرآن کسانی که گرفتار روحیه یا رویه آزاررسانی به دیگران هستند باید خود را آماده مجازات الهی کنند. از جمله بازتاب هایی آزاررسانی به پیامبران، انحراف از حق و مسیر آن است؛ زیرا آزارسانی اولیای حق، موجب می شود تا شخص اندک اندک از حق در هر شکل و شمایلی دور شود و منحرف گردد.(صف، آیه 5)
2. بطلان و تباهی صدقه و کارهای خیر: انسان وقتی کار خیری چون صدقه انجام می دهد، نباید آن را اذیت قولی و عملی همراه کند یا پس از انجام آن به چنین کارهایی اقدام کند؛ زیرا این کارها موجب تباهی صدقات و کارهای خیر و عدم بهره مندی از آثار و برکات آن می شود.(بقره، آیات 263 و 264) البته اذیت و آزار به معنای از میان رفتن همه کارهای خیر نمی شود، بلکه آثار و برکات آن کار خیری که با منت و اذیت همراه بوده را از میان می برد. از همین روست که بطلان عمل همراه با منت و اذیت به معنای عدم صحت عمل است؛ و اما بطلان عمل خیر با اذیت و آزار بعدی به معنای عدم قبولی عمل و عدم تاثیرگذاری است؛ به سخن دیگر گاه آزار و اذيّت در انفاق و صدقه دادن و همراه با آن است؛ یعنی شخصی کار خیری را همراه با اذیت و آزار انجام می دهد که اصلا این کار باطل است و صدقه چون امر عبادی است اصلا تحقق نمی یابد، یا آن که در آن هنگام با اذیت و آزار نیست و حتی خلوص دارد، ولی بعدا اذیت و آزاری می رساند در این صورت با آن که عمل صحیح بوده ، ولی مقبول نبوده است. از همین روست که چنین فردی گرفتار محروميّت از پاداش آخرتى این عمل خودش می شود.(همان)
3. محرومیت از هدایت خاص: کسی که پیامبران و مومنان را به سبب ایمان ایشان می آزارد، از هدایت خاص الهی محروم می شود(صف، آیه 5)؛ چنان که مسلمانی مومنان را به سبب ایمان ایشان بیازارد، خودش گرفتار ارتداد خواهد شد و از مسیر ایمان بیرون می رود و کفرپیشه می شود.(همان)
4. ارتداد: خداوند به مسلمانان هشدار می دهد که رسیدن به مقام ایمان با آزمون های سخت و دشواری همراه است؛ بنابراین اگر در راه خدا اذیت و آزاری دیدند باید صبوری کنند و اگر این گونه عمل نکنند، گرفتار ارتداد در دین می شوند.(عنکبوت، آیات 10 و 11) به سخن دیگر، آزاررسانی کافران و مشرکان به مسلمانان گاه موجب می شود که شخص گرفتار ارتداد شود؛ زیرا ضعف ایمان و سستی در آن موجب می شود تا صبر و شکیبایی نورزد و برای رهایی از آزار دشمنان، به دین و آیین آنان گرایش یابد. در حقیقت آزار رسانی برای تغییر در روحیه و رویه افراد هماره به کار گرفته می شود. پس اگر مومنان آن را در رابطه با مجرمان و هنجارشکنان به کار می گیرند و جایز و روا بلکه در شرایطی واجب است(نساء، آیات 15 و 16) هم چنین از سوی دشمنان برای تغییر روحیه و رویه انجام می شود مسلمانان مرتد شده و به آیین آنان در آیند. از نظر قرآن، آزار ديدن در راه خدا، زمينه‌ساز ارتداد و روى‌گردانى برخى از مدّعيان ايمان از دين خدا می شود که باید آن را به عنوان یک فتنه و آزمون و ابتلای سخت الهی دید و مواظب بود تا گرفتار نشد و آخرت خود را تباه نکرد.

اذیت و آزار در راه خدا

چنان که گفته شد، آزاررسانی کار خوبی نیست، اما اگر انسان در راه خدا اذیت و آزاری دید، باید آن را ارزشمند دانسته و با صبر و استقامت از این رنجی که می برد برای دنیا و آخرت خویش سعادت دایمی بسازد. از نظر قرآن، آزاردیدن در راه خدا کاری ارزشمند است که با صبر و شکیبایی در برابر اذیت دشمنان انجام می شود.(آل عمران، آیه 195)

پاداش اذيّت‌شدن در راه خدا، از سوى خودش تضمين شده است.(همان) بنابراین، قدر و ارزش این مقاومت و استقامت دربرابر دشمنان را بدانید. شکی نیست که پیامبران الهی و مومنان پیرو ایشان بسیار مورد اذیت و آزار قرار گرفتند و حتی مسلمانان همان پیامبران در شرایطی خود موجب اذیت و آزار آنان می شدند.(صف، آیه 5) این اذیت و آزارها تا جایی بود که برخی از ایشان همانند حضرت داود(ع) و حضرت عیسی(ع) امت را به سبب اذیت و آزار لعن کردند.(مائده، آیه 78)

در این میان بیش ترین اذیت و آزارها را پیامبر(ص) دید. خود آن حضرت(ع) می فرماید: « ما اوذي نبي مثل ما اوذيت؛ هیچ پیامبری چون من اذیت نشد.(بحار الانوار ج 39 ص 56) و نيز فرمودند: ما اوذي أحد مثل ما اوذيت في الله ؛ هيچ هيچ كسي همانند من در راه خدا اذیت نشد.( ميزان الحكمه ج 4 ص 3227)

مسلمان به سبب اسلام و ایمانشان از خانه هایشان رانده شدند و اموالشان به غارت و یغما رفت و خودشان شکنجه جسمی و روانی دیدند و تحقیر و استهزا شدند. از این روست که خداوند مومنان را تشویق به استقامت و مقاومت و صبر می کند و پاداش این استقامت را خود تضمین می نماید. این پاداش ها شامل بخشش گناهان و خطاهای ایشان و نیز تبدیل بدی های گذشته به نیکی و بهره مندی از ثواب اعمال است. شخصی که ایمان می آورد و برای ایمانش آزار می بیند خداوند گناهانش را می پوشاند و حسنات برای صبرش می نویسد و بهشت را برایشان در آخرت آماده می کند.(آل عمران، آیه 195)

علل و موجبات آزار رسانی به دیگران

علت آزاررسانی را باید در حوزه عقاید و شخصیت روانی افراد جست و جو کرد؛ زیرا کسانی که از نظر عقاید اعتقادی به آخرت و بازخواست و حساب اعمال ندارند، به طور طبیعی خود را پاسخگوی اعمال زشت و نابهنجار خود نمی دانند و تابع هواهای نفسانی و قوای شهوانی و غضبانی عمل می کنند. این گونه است که غضب ایشان آزاررسانی را تجویز می کند و گاه حتی از آزاررسانی به حیوانات و انسان ها لذت می برد و قوه شهوانی او نیز ارضا می شود. اصولا کسانی که به آخرت ایمان ندارند، هیچ خط قرمز و محدودیتی را بر نمی تابند و اهل فجور و دریدگی هستند.(قیامت، آیات 1 تا 5)

این مهم ترین علت آزاررسانی به دیگران است. کسانی که به دیگران اذیت و آزار می رسانند از ابزارها و روش هایی استفاده می کنند که موجبات آزار رسانی است. از مهم ترین موجبات آزار می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. سخنان ناروا و یاوه: سخنان ناروا و یاوه موجب آزار افراد می شود. انسان باید در سخن مواظب باشد که سخنی ناروا و بیهوده نگوید که موجب رنجش دیگری شود.(انعام، آیه 33؛ حجر، آیه 97؛ طه، آیه 130 و آیات دیگر)
2. تعریض و تعرض به ناموس: برخی از افراد با تعریض به ناموس موجب ناراحتی و آزار دیگران می شوند؛ برخی هم با سخنانی که بر زبان می رانند غیرت شخص را بر می انگیزند و موجب اذیت و آزار او می شوند. اگر به شخصی بگویند: پس از مرگ با زنت ازدواج می کنم، موجب اذیت و آزار او می شود. بنابراین، باید از هر گونه تعریض و تعرض به ناموس و حریم های خصوصی دیگران اجتناب کرد؛ هر چند که ازدواج بعد از مرگ شوهر جز با زنان پیامبر(ص) با هر زنی دیگر جایز است(احزاب، آیه 53)؛ ولی نباید این مطلب را بر زبان راند که موجب اذیت و آزار او می شود.
3. استهزاء: تمسخر و استهزای دیگران موجب اذیت و آزار شخص می شود، از موجبات اذیت و آزار دیگران است. این که القاب و نام های زشت گفته شود یا جوک و لطیفه درباره خود شخص یا قوم و نژاد و زبان و فرهنگ او گفته شود، هر چند که به نظر برخی شوخی و موجب ادخال سرور است، اگر موجب اذیت و آزار اشخاص شود حرام و گناه است.(حجر، آیات 95 تا 97؛ حجرات، آیه 11)
4. افتراء: نسبت های باطل و دروغ به شخص یا خویشان نزدیک او می تواند موجب آزار به شخص شود. از این روست که در قرآن از هر گونه افتراء و اتهام زنی نسبت به دیگران برحذر داشته می شود تا مومنان یک دیگر را نیازارند و هنجارهای اجتماعی را مراعات کنند.(نور، آیات 11 تا 19) این رویه و روحیه در کافران و مشرکانی که ایمانی به خدا ندارند وجود دارد و هماره با این گونه رفتارها و روش ها در صدد اذیت و آزار پیامبر(ص) و مومنان بودند.(توبه، آیه 61)
5. تکذیب: اگر به شخصی که صادقانه سخن می گوید و راستی را بر زبان می راند، دروغگو گفته شود یا سخن او را تکذیب کنند، بی گمان شخص از این نوع برخورد آزرده خاطر و رنجیده می شود؛ بنابراین نباید شخص را متهم به دروغ کرد و او را تکذیب نمود که موجب رنجش او می شود.(انعام، آیه 33)
6. گفت وگو با زن دیگری: این که انسان با زن دیگری به گفت و گو بنشیند و بگوید و بخندد، موجب اذیت و آزار انسان مسلمان می شود؛ زیرا غیرت آدمی اجازه نمی دهد تا شخص دیگری به عنوان نامحرم با همسرش سخن بگوید و بگو و بخند داشته باشد. پس سخن گفتن با همسران شخص غیرتمند موجب اذیت و آزار اوست و باید اجتناب کرد.(احزاب، آیه 53)
7. نشستن بی جا: نشستن بی جا در خانه یا محل و کسب کار دیگران ممکن است موجب اذیت و آزار صاحبخانه یا کاسب باشد؛ بنابراین باید از آن اجتناب کرد.(احزاب، آیه 53)
8. شایعه پردازی: از موجبات اذیت و آزار آن است که درباره اشخاص به ویژه مسایل ناموسی و جنسی شایعه سازی و شایعه پراکنی کند.(احزاب، آیات 58 تا 60)
9. بی حجابی: بی حجابی موجب اذیت و آزار مردم مومن می شود که باید از آن اجتناب کرد.(احزاب، آیه 59) البته کسانی که می خواهند خود از اذیت در امان باشند، حجاب بهترین شیوه است.(همان)

این ها برخی از موجبات اذیت و ازار دیگری است. امور دیگری نیز وجود دارد که موجب آزار دیگران است و انسان باید آن امور را بشناسد و از آن ها پرهیز کند تا موجبات اذیت و آزار دیگران را فراهم نیاورد؛ زیرا اذیت و آزار دیگران هم موجب خشم الهی است و هم موجب ورود انسان به حوزه گناه و جرم و رفتن به دوزخ است که گفته شد.

روش های مقابله با آزاررسانی دیگران

بی گمان انسان در جامعه با افراد متفاوتی مواجه است که برخی اصولا روحیه و رویه آزاررسانی دارند وبرخی ناخواسته یا حتی خواسته به شکل موردی اقدام به آزاررسانی می کنند. درمان آزاررسان نیازمند فعالیت های بالینی روان شناسی است؛ اما واکنش هایی که شخص می تواند در برابر آزار رسانی دیگران در پیش گیرد می تواند اموری چون موارد زیر باشد:

1. بى‌اعتنايى: یکی از مهم ترین شیوه های مقابله با آزاررسانی دیگران، روش بی اعتنایی است؛ زیرا گاه اعتنا به این امور خود موجب تقویت و تشویق آزاررسان می شود؛ چرا که گمان می کند به هدف خویش رسیده و نقطه ضعف را به دست آورده است. بنابراین با بی اعتنایی می توان از شر آزاررسان در امان ماند.(احزاب، آیه 48) در همین راستا کنارگیری و دور شدن از محیط یا فرد آزار رسان می تواند در رهایی از آزار مفید و سازنده باشد.(مزمل، آیات 9 و 10)
2. توكّل: توكّل بر خدا در برابر اذيّت‌هاى دیگران به ویژه مخالفان می تواند شرایط را بهبود بخشد.(احزاب، آیه 48؛ مزمل، آیات 9 و 10)
3. ذكر الله: یاد خدا و ذکر او آرامش بخش است. ا زاین روست که خداوند ذکر و عبادت خدا را عامل رهایی از آزار دیگران و رسیدن به آرامش می داند.(حجر، آیات 97 و 98؛ طه، آیه 130؛ ق، آیه 39)
4. صبر: شکیبایی و صبر در برابر آزارهاى دیگران می تواند به عنوان یک شیوه و روش کارآمد مطرح باشد؛ چنان که خداوند به پیامبرش سفارش می کند.( انعام، آیات 33 و 34؛ طه، آیه 130؛ روم، آیات 58 و 60؛ ص، آیه 17 و ایات دیگر)

به هر حال انسان باید در زندگی به گونه ای عمل کند که نه آزار برساند و نه آزار ببیند؛ اما دومی دست انسان نیست؛ ولی می تواند با اتخاذ شیوه های پیش گفته برای خودش شرایط را بهبود بخشد. اگر بتواند این گونه عمل کند: «مرنج و مرنجان».