در اندیشه اسلامی دو منبع اصلی شریعت اسلام، کتاب و سنت است به گونه ای که نمی توان میان آن ها جدایی افکند، چنان که هرگونه جدایی میان کتاب و عترت به معنای کنار نهادن دیگری است. از این رو پذیرش مجموع (کتاب و سنت و یا کتاب و عترت) به معنای پذیرش اسلام و رد هر یک به معنای مخالفت با اسلام تلقی و تفسیر می شود.
هرچند که در تفسیر سنت میان دو جریان تفکری در اسلام تفاوت های معناداری است؛ به این معنا که تفسیر سنی، سنت را در سنت پیامبر(ص) محدود می سازد و تفسیر شیعی سنت را به سنت معصوم(ع) گسترش می دهد ولی هر دو در لزوم تبعیت از سنت پیامبر(ص) تاکید دارند. ریشه و خاستگاه این تفکر را می بایست در آموزه های وحیانی قرآن جست؛ زیرا قرآن این کتاب آسمانی و وحیانی لفظ و معناست که به مسلمان آموخته تا سنت پیامبر(ص) را به عنوان دومین منبع شریعت اسلام بپذیرد وهرگونه مخالفت با آن را مردود دانسته و مجازات سختی برای آن وضع کرده است.
نویسنده در این نوشتار کوتاه بر آن است تا ضمن بازخوانی مفهوم اطاعت از سنت از دیدگاه وحی، آثار موافقت و مخالفت با آن را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
سنت و عترت
هر چند از نظر لغوی، معنای سنت را طریقه (لسان العرب، ابن منظور، ج 6 ص 399) و عادت مستمر (مجمع البیان، طبرسی، ج 5 و 6 ص 667) گفته اند، ولی در کاربردهای قرآنی به هر دو مفهوم آمده است. گاه مراد از سنت، قوانین و فرمانی از فرمان ها و يا حکم و قضای الهی (التحقیق ج 5 و 6 ص 237) و يا عادت خدا (مجمع البیان، همان پیشین) می باشد؛ و گاه دیگر به معنای روشی است که شخص در زندگی خویش در گفتار، کردار و تقریر به کار می برد.
مقصود این نوشتار از سنت، همان معنا و کاربرد دوم واژه است با این تفاوت که تنها راه و روشی مورد نظر می باشد که پیامبر(ص) در قول و فعل و تقریر خویش داشته است.
در آیات قرآنی بر لزوم پیروی از سنت و سیره پیامبر(ص) در آیاتی چون 31 و 101 سوره آل عمران و 14و 42 و 59 و 61 و 80 و 83 سوره نساء و نیز 92 و 104 سوره مائده و آیات بسیار دیگر تاکید شده است. خداوند در آیه 7 سوره حشر دستور داده است که مومنان از هر آن چه پیامبر(ص) فرمان می دهد، اطاعت و پيروي كرده و هم چنين از آن چه نهی می کند پرهیز كنند.
آیات بسیار دیگری چون 32 و 132 سوره آل عمران، اطاعت و پیروی از سنت پیامبر(ص) را در راستای اطاعت از خداوند بر می شمارد و بر این اساس می توان گفت آموزه های نبوی همان آموزه های وحیانی و اطاعت از آن لازم است چنان که اطاعت از فرمان مستقیم خداوند به شکل آموزه های قرآن ضروری و لازم الاجرا می باشد.
خداوند در آیه 59 سوره نساء و آیه نخست سوره انفال و 71 سوره توبه و 47 سوره نور، اطاعت و پیروی از سنت پـیامبر اکرم (ص) را نشانه ای از ایمان شخص برمی شمارد. بنابراين اگر كسي بر ايمان واقعي است مي بايست در همه چيز خويش از پيامبري اطاعت كند كه اسوه و سرمشق زندگي انساني است و جز به حق سخن نمي گويد و هر آن چه سنت اوست همه بر اساس وحي است كه به وي مي شود.
اين كه در بحث لزوم اطاعت سخن از اطاعت از هر چيزي به ميان آمده كه از پيامبر(ص) صادر مي شود، از آن روست كه پيامبر(ص) به عنوان انسان كاملي مي باشد كه همه افعال و اقوال و تقريراتش بر اساس وحي بوده و از عصمت برخوردار مي باشد و خطا و نسيان و اشتباه در آن راه ندارد، چه رسد كه دچار گناهي شود. از اين روست كه سنت نبوي از شموليت ويژه اي برخوردار مي باشد و چنان که مفسران و فقیهان گفته اند مراد از سنت پیامبر(ص) از هر نظر گسترده تر و فراتر از آموزه های وحیانی است؛ زیرا شامل قول و فعل و تقریرات آن حضرت نیز می شود؛ چون که قرآن کلیات و جوامع کلم است و سنت و سیره آن حضرت(ص) است که به آن، معنا و مفهوم می بخشد و تفسیر می کند؛ بنابراين از دايره وسيع و گسترده تري از آموزه هاي قرآني برخوردار مي باشد.
به عنوان نمونه در قرآن درباره نماز به طور کلی گفته شده که لازم است از سوی مومنان در پنج وقت بجا آوده شود؛ اما چگونگی انجام آن و امور دیگری که در نماز به شکل واجب و مستحب رعایت می شود به عهده سنت نبوی گذاشته شده است. از این رو آن حضرت(ص) پس از بازگشت از معراج و نمازگزاردن در آن جا در اوقات پنج گانه، رو به مومنان کرده و فرمود : "صلوا کما رایتمونی اصلی؛ نماز را چنان که می بینید، بگزارید".
در امور دیگری چون زکات و صدقات و حج و اعمال و مناسک دیگر نیز آن چه از وحی در قرآن است کلیات می باشد که بی تفسیر سنت غیرقابل فهم و اجراست. از اين روست كه گفته اند سنت پيامبر(ص) مبين و مفسر و به يك معنا تاويل كننده ايات قرآني و جوامع الكلم آن مي باشد.
از نظر شیعیان، سنتی که در قرآن بر وجوب آن تاکید شده اختصاصی به سنت پیامبر(ص) ندارد بلکه شامل سنت های عترت طاهره(ع) نیز می شود؛ زیرا آنان به حکم ولایت و امامت که مکمل رسالت است مامور می باشند که رهبری جامعه و امت اسلامی را به عهده بگیرند. بر این اساس همانطور که اگر ابلاغ امامت و ولایت امیرمومنان(ع) به عنوان نخستین وصی، انجام نمی شد، ابلاغ رسالتی صورت نگرفته بود، می توان گفت که نادیده گرفتن سنت عترت(ع) نیز به معنای نادیده گرفتن رسالت پیامبر است. از این رو آن حضرت (ص) کتاب و عترت و یا کتاب و سنت را (شامل سنت معصوم نیز می شود) دو امری دانسته است که تا روز قیامت از هم جدایی ندارند.
سنت در تفسیر شیعی به حکم اتمام و اکمال دین اسلام، شامل سنت معصوم(ع) نيز می شود و اختصاصي به سنت پيامبر(ص) ندارد. معصوم به حکم امامت و ولایت و عصمتی که از خداوند دارند مفسران واقعی قرآن هستند.
آنان کسانی هستند که راسخون در علم بوده و متشابهات قرآنی را می شناسند و با ارجاع به محکمات، حقیقت را بر مردم آشکار می کنند.
تفسیر وحی و آموزه های قرآنی به عهده معصوم است و سنت سیره ایشان چون برخاسته از عصمت است موافق آموزه های وحیانی و اراده و خواسته الهی است. آنان هم در حوزه تفسیر دین و هم در حوزه اجرای آن امام و پیشوا می باشند.
در عصر غیبت این وظیفه به عالمانی با ورع و تقوا نهاده شده که امامت امت را به نیابت به عهده می گیرند؛ تنها تفاوت این عالمان با امامان(ع) در آن است که ایشان تفسیر کنندگان دین براساس آموزه های کتاب و سنت معصوم(ع) و مجریان آن می باشند. تفسیری که امام خمیمی(ره) از نقش عالمان داده آنان را از راویان حدیث و حتی مرجعیت دینی به امامت امت فرا برده و نقش واقعی و کامل را به آنان بازگردانده است. بر این اساس رابطه میان عالم دینی و ولی فقیه رابطه راوی حدیث و یا مرجع و مقلد نیست بلکه رابطه امت و نایب امام معصوم است که دارای نوعی ولایت و امامت و خلافت و جانشینی است.
هرچند که در برخی از روایات که امام معصوم(ع) از نقش خویش سخن می گوید امامان را در نقش راویان مجسم می کند و آن حضرت(ع) می فرماید که من هرچه نقل می کنم از پدرانم تا رسول الله و او از جبرائیل و او از خداست؛ ولی این تفسیر و تعبیر همانند نسبت هایی است که خداوند در قرآن در هنگام توصیف متوفيان و ستانندگان روح به كمال و تمام از انسان می دهد. در آیات قرآنی گاه مرگ به فرشتگان و گاه به ملک الموت و گاه دیگر به خدا نسبت داده می شود. در حقیقت هر سه یک معنا را بیان می کند؛ زیرا گاه به واسطه نزدیک مرگ و گاه به واسطه میانی و گاه به اصل اشاره شده است.
بر این اساس می توان گفت که سنت معصوم آخرین یعنی صاحب الزمان(عج) همان سنت اولین معصوم یعنی پیامبر(ص) و آن نیز فرموده خداوند تبارک و تعالی است و در نسبت ها گاه واسطه های نزدیک مورد توجه قرار می گیرد و گاه میانی و گاه نهایی مورد تأکید هستند.
بر این اساس میان سنت و عترت به دو معنای پیش گفته جدایی و تفکیکی نیست و هرگونه تفکیک و جدایی میان ایشان نادرست و بلکه گناه است.
حجت سنت
آیه 143 سوره بقره (مجمع البیان ج 1 و 2 ص 395 و الدر المنثور ج 1 ص 335 و تفسیر کبیر فخر رازی ج 2 جزء 4 ص 59) و نیز آیات 31 و 32 و 101 سوره آل عمران و ده ها آیه دیگر بر حجیت سنت تأکید دارند. این بدان معنا خواهد بود که سنت و سیره می بایست مورد عمل قرار گیرد و هرگونه اعراض و مخالفت با آن موجب می شود تا شخص، گناهکار شمرده و مجازات شود.
حجیت سنت را می توان از راه دیگر نیز اثبات کرد. به این معنا که حضرت پیامبر(ص) به حکم آیات 129 و 151 سوره بقره و 164 سوره آل عمران و آیه 2 سوره جمعه، مأمور می شود تا سنت خویش از احکام و معارف دین را به مردم تعلیم و آموزش دهد. از آنجایی که لزوم تعلیم و آموزش به معنای لزوم بهره گیری مردم از آن و اطاعت از آموزه های نبوی است، باید گفت که سنت پیامبر دارای حجیت می باشد و اطاعت از آن جایز بلکه لازم و ضروری است.
مفسران بسیاری چون سیوطی (الدر المنثور ج 1 ص 335) شیخ طبرسی (مجمع البیان ج 1 و 2 ص 395) و فخر رازی در تفسیر کبیر مفاتیح الغیب خود (تفسیر کبیر فخر رازی ج 2 جزء 4 ص 59) و قرطبی در احکام قرآن (ج 2 جزء 2 ص 131) و زمخشری در کشاف (ج 1 ص 436) و دیگران (فتح القدیر ج 1 ص 399 و روح المعانی ج 1 ص 609) حکمت در آیات پیش گفته را به معنای سنت گرفته و گفته اند که مراد از تعلیم حکمت، آموزش شرایع و سنت می باشد.
شیخ طبرسی در تفسیر آیه 143 سوره بقره با اشاره به جمله «علیکم شهیدا» بر این باور است که مراد، حجت بودن رسول خدا(ص) بر مردم می باشد؛ (مجمع البیان ج 1 و 2 ص 416) زیرا شاهد بودن آن حضرت به این است که قول و فعل و تقریرش بر مردمان حجت باشد و اگر مردم بر خلاف آن عمل کنند به عنوان گواه در روز قیامت ضد ایشان گواهی می دهد، چنان که اگر به موافقت عمل کنند شاهد بر انجام درست رفتارشان خواهد بود.
خداوند در آیه 54 سوره نور و نیز 12 سوره تغابن بیان می کند که سنت پیامبر(ص) از این خصوصیت برخوردار است که به راحتی و آسانی قابل فهم و درک همگانی است و چیز پیچیده ای ندارد تا موجب شود کسی مدعی عدم فهم و درک سنت شود. بر این اساس می توان گفت سنت پیامبر (ص) روشنگر و مفسر وحی و کلیات پیچیده ای است که بی سنت، قابل فهم و درک نبوده است. از جمله می توان به سنت پیامبر(ص) درباره نماز و زکات و حج و روزه اشاره کرد که به سادگی و روشنی، کیفیت و شیوه انجام آن را توضیح و تشریح کرده و در عمل نشان داده است.
آثار اطاعت از سنت
قرآن برای اطاعت از سنت، آثار وکارکردهای بسیاری را بیان می کند. شناخت این آثار می تواند ما را با جایگاه و نقش اصلی سنت در زندگی بشر آشنا سازد. از این رو بررسی آثار برای آن است که درک و فهم درستی از سنت و نقش آن در زندگی دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی به دست آورده و در مسیر آن حرکت کنیم.
بی گمان سنت و سیره همانند آموزه های قرآنی از جامعیت و فراگیری بسیاری برخوردار است. از این رو موردی نیست که بیرون از دایره سنت قرار گیرد و آثار آن در آن موارد خود را نشان ندهد.
بر این اساس می توان گفت که سنت، عامل تقرب الی الله و جلب و جذب محبت خداوندی است. (آل عمران آیه 31 و نیز آیه 32)؛ زیرا سنت و سیره، راه هدایتی بشر به سوی خداوند و کمالات می باشد و هر کسی که بخواهد در مسیر هدایت قرار گیرد، ناچار است در مسیر سنت و سیره گام بردارد.
این مطلبی است که آیه 158 سوره اعراف و نیز 54 سوره نور به آن اشاره می کند (تفسیر کبیر ج 5 جزء 15 ص 386) در حقیقت هدایت به سوی صراط مستقیم الهی تنها در پرتو پیروی از سنت، شدنی است. (آل عمران آیه 101)
براساس آیات 164 سوره آل عمران و 2 سوره جمعه، پیروی از سنت عامل نجات و رهایی بشر از گمراهی هاست، چنان که عامل مهمی در دست یابی انسان به تزکیه و خودسازی می باشد.
نجات از آتش دوزخ (آل عمران آیات 131 و 132) و نیز فرجام نیک و عاقبت به خیری (نساء آیه 59) و رستگاری و کامروایی (نساء آیه 13 و احزاب آیه 71) از دیگر آثاری است که قرآن برای پیروی از سنت برمی شمارد.
کسانی که خواهان دست یابی به رحمت الهی (آل عمران آیه 31 و 132 و توبه آیه 71) و حیات معنوی (انفال آیه 24) و مغفرت و آمرزش گناهان هستند (آل عمران آیه 31 و نیز حجرات آیه 14) می بایست از سنت به عنوان مهم ترین عامل، پیروی کنند و بدان اهتمام ورزند.
در زندگی روزمره نیز برای حل اختلاف (آل عمران آیه 103) و منازعات مختلف (نساء آیه 59 و 60 و 61 و نور آیه 48) و هم چنین ایمنی و امنیت یابی (آل عمران آیه 103) می بایست به سنت تمسک جست. (الجامع الاحکام القرآن، قرطبی ج 8 ص 203 و المیزان ج 3 ص 369 و مجمع البیان ج 3 و 4 ص 100)
در حقیقت سنت، عامل مهم اصلاح و آشتی میان مردم مومن است و اگر امت بدان تمسک جوید، هرگز گرفتار اختلاف نشده و از اختلافات و منازعات موجود نیز رهایی می یابد. (انفال آیه 1)
مخالفت و اعراض از سنت
در مقابل، هرگونه مخالفت و اعراض با سنت نه تنها به منازعات دامن می زند بلکه موجبات نیستی و نابودی جامعه و امت را فراهم می آورد.
کسانی که به مخالفت با سنت بپردازند، در قیامت به عنوان ستمگران، گرفتار پشیمانی می شوند (فرقان آیه 27) و تمامی اعمال ایشان حبط و باطل می گردد (محمد آیه 33) زیرا موجب خروج از ولایت الهی شده و در زمره اهل طاغوت و متمایلان بدان قرار می گیرند (نساء آیه 115)
در آیات 20 و 22 سوره انفال، خداوند مخالفان با سنت را به عنوان کسانی که در زمره حیوانات هستند برمی شمارد که این مخالفت در روز قیامت موجب شرمساری و سرافکندگی آنان نیز می شود. (نساء آیه 42 و المیزان ج 4 ص 356)
محرومیت از محبت خداوند (آل عمران آیات 31 و 32) و گرفتاری در نفاق و دورویی (نساء آیات 60 و 61) و کفر و بی ایمانی (آل عمران آیه 32 و نور آیه 47) از دیگر آثاری است که خداوند برای مخالفت و اعراض از سنت برمی شمارد.خداوند در آیات 14 سوره نساء و نیز 115 و هم چنین 66 سوره احزاب، هرگونه مخالفت با سنت را عامل ذلت در قیامت و گرفتاری در عذاب دردناک دوزخ می شمارد و به مردم هشدار می دهد که به جای اعراض و مخالفت، پیرو سنت باشند.
به هر حال سنت به مفهوم عام و فراگیر و جامع آن عامل رهایی بشر و هدایت و تقرب اوست چنان که اعراض و مخالفت ها موجبات ذلت در دنیا و آخرت و حبط اعمال و کیفر سخت و دردناک آتش دوزخ می باشد. بنابراین برماست که با مطالعه سنت و سیره، بدان عمل کرده و از انجام آن اعراض نکنیم. تا بدینوسیله در گروه مومنان و اهل تقرب و کمال درآییم.
