در مقاله حاضر نويسنده با اشاره به توانمندي انسان در شدنهاي پياپي و بي پايان تا روز قيامت، به بررسي نقش و آثار خوش خلقي و بدخويي در روابط اجتماعي پرداخته است كه اينك با هم آن را از نظر مي گذارنيم.
انسان و ماهيات و شدن هاي مكرر
انسان موجودي انس پذير است. به سادگي و آساني تحت تاثير قرار مي گيرد و با تغييرات گوناگون، خود را سازگار مي كند. اين قابليت بسيار بالاي انسان ظرفيت بي مانندي را در ميان موجودات و آفريده هاي هستي براي او فراهم آورده است، لذا به عنوان جنس برتر و عالي از سوي انديشمندان برجسته حوزه فرهنگ اسلام و قرآن چون استاد حسن زاده آملي معرفي شده است.
به نظر اين استاد كامل و فرزانه زمانه، انسان برخلاف همه آفريده هاي هستي در نظام منطق صوري ارسطويي تنها يك نوع نيست بلكه جنسي است كه زير آن انواع گوناگوني قرار مي گيرد. اين بدان معناست كه هر فرد انساني از ظرفيت و قابليت بسياري در شدن هاي پياپي و بي پايان خود تا روز قيامت برخوردار است. بر پايه اين نظريه هر شخص انساني در يك فرآيند شدن، ماهيت خويش را مي سازد. بنابراين تا زماني كه شخص در دنيا زندگي مي كند و حتي پس از آن تا روز رستاخيز در حال شدن و شكل گيري است كه در نهايت در رستاخيز آن را به شكل كامل و جامع مي بيند.
اين نظريه برگرفته از آموزه هاي قرآني است. برپايه اين نظريه قرآني، انسان كه داراي همه اسماي كمالي و اسماي الهي به شكل توان و قوه مي باشد، در يك فرآيند زندگي كه از آن به «عمر» ياد مي شود، خود را مي سازد و جهان به عنوان كارخانه انسان سازي و هر فرد انساني به عنوان صنعت الهي، از چنان قابليتي برخوردار مي باشد كه در نهايت خود تصميم مي گيرد كه چگونه باشد و با چه چيزي ماهيت خود را به تصوير نهايي بكشد.
اين نظريه تبيين مي كند كه آدمي، در يك فرآيند مي تواند به شكل چند نوع از آفريده هاي انساني درآيد. گاه هم چون سنگ يا سخت تر از آن شود كه از آن به «كالحجاره او اشد قسوه» در قرآن تعبير شده است؛ و گاه ديگر هم چون موجودي با خصوصيات و ويژگي ها و ماهيات انواعي از آفريده ها يعني «شتر، گاو و پلنگ» درآيد كه در تعبير قرآني از آن به «كالانعام بل هم اضل» تعبير شده است. انسان مي تواند به انواعي ديگر حتي بيرون از نوع موجودات شناخته شده چون جنيان و شياطين درآيد و ماهيت آنان را به خود بگيرد. گاه ديگر مي تواند از فرشتگان برتر باشد و ماهيت آنان و يا كروبين و عاليين را به خود بگيرد و به شكل آنان و ماهيت ايشان در آيد.
چنين قابليت و ظرفيت شگفت همان چيزي است كه به صيروره (شدن) تعبير شده است؛ زيرا قابليت جعل كامل اسمايي در سرشت و نهاد بشر كه به عنوان «و علم آدم الاسماء كلها» از آن در قرآن تعبير شده، به معناي ظرفيت بي نهايت بشر براي شدن هاي بي نهايت و بسيار مي باشد.
بر اين اساس، انسان تنها موجودي از آفريده هاي خداوندگاري است كه از ظرفيت انس گرفتن بي پايان با شرايط و متغيرات گوناگون برخوردار مي باشد. از اين رو انسان را انسان گفته اند، زيرا تا بي نهايت از قابليت انس گيري و تغيير ماهيت و شدن برخوردار است.
انسان اجتماعي
همين قابليت انس گيري به بشر اين قابليت را نيز بخشيده است تا با هر كسي انس گيرد و الفت پيدا كند. البته اين نياز بشر است كه بخواهد با ديگري انس گيرد، به ويژه اگر اين ديگري از جنس مقابل خود يعني مرد يا زن باشد. ارتباط اجتماعي و مودت و دوستي در ميان مرد و زن در حقيقت پاسخ گويي به يك نياز طبيعي و فطري در بشر است. اين ارتباط در مرتبه پايين تر، خود را در الفت و انس گيري با فرزندان و خويشاوندان و در نهايت با ديگر انسان ها نشان مي دهد. از اين رو ارتباط اجتماعي انسان ها حتي اگر به قصد استخدام باشد، يك امر طبيعي و فطري براي آنهاست.
انسان ها براي ايجاد و تداوم اين ارتباط اجتماعي با يك ديگر، نيازمند شرايط، ابزارها و اموري چند هستند، كه يكي از مهم ترين آن ها، تحمل ديگري است. تحمل ديگري به معناي اين است كه بتوان از برخي از خواسته هاي خود براي حفظ دوستي و بهره مندي از ارتباط اجتماعي گذشت و يا خواسته هاي ديگري را پذيرفت و به آن بها داد. اين جاست كه عفو و گذشت و نيز ايثار و احسان به عنوان ابزارهاي كارآمد و كليدي براي ارتباط اجتماعي مطرح مي شود.
نقش خوش اخلاقي
خوش خويي به معناي ايجاد بستر لازم و زمينه مناسب براي ارتباطات اجتماعي ميان انسان ها جهت انس گيري و بهره مندي از توانايي ها و ظرفيت هاي يكديگر در راستاي دست يابي به كمال و خواسته هاي خود است.
در پايه و بنياد هر ارتباط اجتماعي ميان انسان ها با مسئله اي به نام خوشخويي روبه رو مي شويم؛ زيرا اين صفت پيوندهاي انسان را با ديگري افزايش مي دهد و زمينه را براي بهره گيري از توانمندي هاي ديگري براي وي فراهم مي آورد و در مسير شدن هاي پياپي به او ياري مي رساند.
خداوند در آيه 4 سوره قلم در تبيين ظرفيت انس پذيري پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: انك لعلي خلق عظيم؛ تو خويي بزرگ و عظيم داري. تعبير از خوي آن حضرت(ص) به عظيم از آن روست كه خوي ايشان در همه چيز در حوزه كمالي در نهايت تمام بوده به گونه اي كه ديگر نمي توان شخص و فردي را يافت كه در خلق و خوي از ايشان فراتر و برتر بوده و در نهايت كمالي و تمامي قرار گرفته باشد.
چنين ظرفيت تمام خوي خوش اوست كه منافقان را به شگفت وامي دارد و به سبب خوش خويي غيرقابل باورش، او را در زمره ساده لوحان مي شمارند كه هر چيزي را از ديگران مي پذيرد و نسبت به آنان واكنش منفي نشان نمي دهد و به انكار ديگران نمي پردازد. از نظر منافقان آن حضرت «اذن» معرفي مي شود و خداوند در تاييد اين خصلت كه منافقان به آن حضرت مي دهند، وي را «اذن خير» مي شمارد (توبه آيه 61) تا به مردم بفهماند كه چنين خصلت و خويي از آن حضرت تنها خير همگاني است؛ زيرا آن حضرت رحمتي براي جهانيان و الگويي بي مانند است كه هستي براي او نمونه ديگر سراغ ندارد.
خداوند خوشخويي آن حضرت را بارها و بارها در آيات ديگر بيان كرده و مي فرمايد كه همين خوشخويي وي موجب شده است تا مردم چون پروانه در گرد او درآيند و از دورش پراكنده نشوند؛ زيرا تندخويي و بدخويي موجب مي شود كه روابط ميان انسان ها از ميان رود و مردم از دور و بر ايشان پراكنده شوند. (آل عمران آيه 159)
الگو بودن آن حضرت(ص) در همه جهات از جمله اخلاقي، امري است كه بارها مورد توجه و تأكيد قرآن است و از مردم خواسته شده به سبب همين خصلت هاي برتر و كمالي، او را الگوي خويش قرار دهند. آن حضرت(ص) خود نيز تأكيد مي كند كه مأموريت وي تكميل مكارم اخلاقي و خصلت هاي پسنديده برتر مي باشد. (نور الثقلين، ج5، ص392)
آثار خوشخويي
خوش خويي همانگونه كه گفته شد آثاري چون جذب و جلب مردم به سوي خود و بهره مندي از همكاري هاي آنان براي رشد و شدن هاي كمالي دارد. افزون بر اين خوشخويي مي تواند آثار بسيار ديگري در زندگي مادي و معنوي و نيز دنيوي و اخروي آدمي به جا گذارد. از پيامبر گرامي(ص) روايت شده است كه آن حضرت درباره آثار خوشخويي مي فرمايد: خوشخويي خود عبادت است و خوشخو، پاداشي همانند پاداش روزه دار مي گيرد. (كافي، ج2، ص100)
امام باقر(ع) نيز در همين رابطه مي فرمايد: تبسم الرجل في وجه اخيه حسنه؛ لبخند شخص به صورت برادرش براي او حسنه و كار نيك شمرده مي شود. (كافي، ج2، 188)
در خبر ديگري از آن حضرت نقل شده است كه «ما من شي في الميزان اثقل من حسن الخلق؛ هيچ چيز در ترازوي عمل، سنگين تر از خوشخويي نيست (بحارالانوار، ج71، ص386) زيرا انسان با خوشخويي است كه همه كمالات را مي تواند در خود تجلي دهد و مظهر كمالات اسمايي الهي شود.
اگر انساني بخواهد براي خود از نظر اجتماعي اعتباري كسب كند و در ميان مردم محبوب گردد و از ياري و همدلي و همكاري آنان بهره برد، بهترين ابزار دست يابي به اين اهداف، همان خوشخويي است؛ زيرا انسان هر چه سرمايه دار هم باشد، نمي تواند دل هاي همگان را با پول بخرد و آنان را به سوي خود جلب كند. پيامبر گرامي(ص) مي فرمايد: انكم لن تسعوا الناس باموالكم فاسعوهم ببسط الوجوه و حسن الخلق؛ شما هرگز نمي توانيد با اموال خود مردم را راضي نگه داريد ؛ پس با گشاده رويي و خوشخويي، آنان را از خود خشنود سازيد. (همان، ص394)
اصولا بدخويي هم، كار آدمي را تباه مي سازد و هم نامش را بد مي كند. بسياري از مردم كارهاي خوب و نيك زيادي را انجام مي دهند ولي به سبب آن كه بداخلاق هستند شيريني كار خوب و نيك خودشان را با بدخويي به تلخي تبديل مي كنند. از پيامبر(ص) روايت است كه بدخويي كار خوب را تباه مي سازد، همان گونه كه سركه عسل را فاسد و تباه مي كند: الخلق السيء يفسد العمل كما يفسد الخل العسل. (همان، ج73، ص297)
بنابراين بكوشيم تا در فرصت كوتاه شدن كه از آن به عمر كوتاه و دو روزه دنيا ياد مي شود، با خوشخويي، چنان خود را بسازيم كه در رستاخيز در كمال ترين شكل و شمايل به آن جا در آييم و از خود شرمنده نباشيم. اگر در اين دنيا خود را در كارخانه انسان سازي به صنعت خوش نسازيم، ديگر هرگز فرصت آن را نخواهيم يافت كه خوش باشيم، زيرا در اين مدت عمر است كه خود را براي ابديت و جاودانگي مي سازيم، پس مائيم و ابديت ما و اين همت انساني است كه در مجال اندك عمر، توشه ابدي را براي خود فراهم مي سازد.
