شرح صدر، نهایت تحمل پذیری انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان دارای ظرفیت و استعداد بی نهایت است؛ زیرا مظهر همه اسماء و صفات الهی است. البته ظهور صفات الهی بستگی به این دارد که انسان در مسیر آن گام هایی بردارد که در قالب ایمان و عمل صالح خودنمایی می کند که اسلام و شرایع آن تبیین کرده است.

از آن جایی که انسان خلیفه الله به سبب ظهور همین صفات الهی است، می بایست از ظرفیت بی پایان خویش برای انجام ماموریت الهی خویش بهره گیرد. این جاست که شرح صدر نیاز اصلی کسانی است که می خواهند در مقام خلافت الهی قرار گیرند و مسئولیت و تکالیف و ماموریت های الهی خویش را انجام دهند. شرح صدر که با «سعه وجودی» و وسعت روحی انسان پیوند می خورد به انسان این امکان را می دهد تا در برترین سطح از تحمل پذیری قرار گیرد و فشارهای سهمگین بیرونی را تحمل کند و از مشکلات به سادگی به «صبر و حلم » یعنی شکیبایی و بردباری بگذرد.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا عوامل و آثار و نیز موانع شرح صدر را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

بسط و سعه وجودی در شرح صدر

واژه شرح در لغت به معناى بسط و گسترش و وسعت دادن است. واژه صدر نیز به معنای جایی بالا ، افراشته، بلند و مقدّم چیزی است که به یک معنا آغاز چیزی می شود؛ مثلا صدر چشمه، رود و نهر به جایی گفته می شود که از بلندای آن آبی جاری و روان می شود و به یک معنا مصدر آب است.

البته در کاربردهای مجازی به انسانی که دارای «صبر و حلم» است، دارنده شرح صدر اطلاق می شود؛ چرا که چنین کسی سینه فراخ و گشاده سینه است و گویی دریادلی است که همه چیز را می پذیرد و در خود «حل» می کند بی آن که تحت تاثیر قرار گیرد؛ وقتی رودهای خروشان و بزرگی چون نیل و آمازون به دریا می ریزند، دریا و اقیانوس آن را به آرامی می گیرد و در خود محو می کند و تاثیراتش را می کاهد یا هیچ می سازد. دارنده شرح صدر این گونه است.

هم چنین باید توجه داشت که در اصطلاح مجازی صدر به حقیقت وجودی انسان گفته می شود؛ زیرا ظهور و بروز نفس در «قلب» و صدر سینه آدمی است. بر این اساس وقتی از صدر سخن به میان می آید، مراد همان حقیقت نفس انسانی است.

بر این اساس مراد از اصطلاح قرآنی شرح صدر، بسط و گشادگى نفس انسانی با نور الهی است که موجب آرامش و رحمت الهى و نیز استعداد دریافت معارف و حقایق الهی است.(نگاه کنید: مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 449، «شرح»؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانى، سیدجعفر سجادی و صادق سجادی، ص 503.)

باید توجه داشت که آموزه های وحیانی قرآن، خدا و اراده الهی را خاستگاه شرح صدر و هر گونه صفت کمالی دیگر می داند(طه، آیات 25 و 36؛ زمر، آیه 22؛ شرح، آیه 1)؛ بنابراین وقتی در برخی از آیات چون آیه 106 سوره نحل، شرح صدر نسبت به کفر را به انسان نسبت می دهد، مراد آن صفت کمالی نیست، بلکه نوعی تعریض به این افراد است؛ چنان که در آیات قرآنی خاستگاه و منشای عزت را خدا به خود نسبت می دهد (نساء، آیه 139) و کسب عزت در نزد کافران(همان) یا با گناه(بقره، آیه 206) را به تمسخر می گیرد؛ زیرا حقیقت این گشادگی و شرح صدر، جز ضیق و تنگنا نیست(انعام، آیه 125)؛ چنان که عزت غیر مومنان نیز چیزی جز ذلت نیست.(منافقون، آیه 8)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خاستگاه شرح صدر خدا است؛ و این خدا است که با ظهور در مقام ربوبیت و پروردگاری خویش(طه، آیه 25؛ زمر، آیه 22) و با تصرفات تکوینی خود، نورانیت خاص و وسعت وجودی به مومن می دهد تا با بسط وجودی خویش چنان گسترش یابد که همانند اقیانوس و دریای عظیم همه چیز را به سادگی بپذیرد بی آن که تحت تاثیر فشارهای بیرونی قرار گیرد یا دگرگونی و تغییری در او پدید آید.

اهمیت و ارزش و آثار شرح صدر

یکی از راه های شناخت هر چیزی، توجه به آثار و پیامدهای وجودی آن است. بنابراین، برای این که حقیقت مفهوم قرآنی شرح صدر دانسته شود، بهترین راه آن است که آثاری که خدا در قرآن برای شرح صدر بیان کرده مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد. در آیات قرآنی آثار چندی برای شرح صدر بیان شده که از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. نورانیت: از نظر قرآن، کسی که دارای شرح صدر می شود، از نور الهی نیز برخوردار می شود.(زمر، آیه 22) شکی نیست که از نظر قرآن، مخلوقات هستی همه بازتابی از نورالله است(نور، آیه 35)؛ این بدان معناست که انسانی که دارای نور الهی می شود، تجلیگاه و مظهر همه انوار الله می شود و به یک معنا «عالم صغیری است که همه عالم کبیر را در خود داراست.» با دقت در این تاثیر شرح صدر به خوبی روشن می شود که چگونه انسانی که دارای شرح صدر است، از وسعت وجودی و سعه وجودی برخوردار می شود که می تواند آینه تمام نمای هستی باشد؛ زیرا انسان هر چند که در اصل خلقت آینه تمام نمای الهی و به تبع آن همه هستی است؛ ولی این آینه زمانی مقام مظهریت را می یابد که بتواند نور الهی را دریافت کرده و بتاباند و هم چنان ماه که در شب نور خورشید را انعکاس و بازتاب می دهد، این شخص مومن نیز این گونه در شب تاریک ظلمات گناه و کفر و عصیان، بتواند مهتابی باشد که نورانیت خورشید الهی را می تاباند.
2. پذیرش اسلام: از نظر قرآن، اسلام و ایمان نوری الهی است که در قلبی بازتاب می یابد که بر فطرت خویش باقی باشد و با گناه و فجور گرفتار دسیسه و دفن نشده باشد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30) کسی که بهره مند شرح صدر است، به سادگی اسلام را به عنوان نور الهی می پذیرد و راه خویش را بدان روشن می سازد.(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)
3. نرم دلی و رهایی از قساوت: از نظر قرآن، کسی که شرح صدر نداشته باشد، گرفتار قساوت قلب و سنگدلی است و بر همین اساس اسلام را نیز نمی پذیرد؛ زیرا دل سنگی نمی تواند نورانیت اسلام را بپذیرد و بتاباند.( انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22) بر این اساس می بایست گفت که دارنده شرح صدر انسانی به دور از قساوت است و نرم دلی و لیانت و صفا به دور از کدورت در او موج می زند؛ از همین روست که نور اسلام را می پذیرد و آن را بازتاب می دهد.
4. آسانی و رهایی از تنگناها: دارنده شرح صدر همه چیز برایش آسان خواهد شد و در «یسر» قرار می گیرد و از «عسر و حرج» رها می شود و به جای «ضیق» از «بسط» وجودی بهره مند می شود.( انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22) از نظر قرآن، کسی که از شرح صدر برخوردار نیست، گرفتار «ضیق و حرج» است؛ چنین شخصی گویی به سختی خود را در آسمان بالا برده و صعود کرده باشد؛ ولی چون نمی تواند خود را نگه دارد، ترس از سقوط و ارتفاع هماره او را در حرج و ضیق قرار می دهد و نمی تواند به آرامش برسد.(همان) این در حالی است که دارنده شرح صدر در کارهای خویش بهره مند از آسانی هستند و تکالیف سخت و دشوار را به آسانی انجام می دهند که خدا برای آنان رقم می زند و از عسر و حرج رها می شوند.(شرح، آیات 5 و 6) این گونه است که در برابر فرعون و فشارهای سهمگین وی به آسانی و آرامش برخورد می کند و هیچ هراس و ترسی به خود را نمی دهد.(طه، آیات 24 تا 26)
5. تسلیم خدا و بهره مند از سلامتی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دارنده شرح صدر چون در برابر خدا و حق تسلیم است و اسلام را می پذیرد، به سلامت است و صلح و سلامت را برای خویش به ارمغان می آورد(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)؛ زیرا حقیقت اسلام همان تسلیم و سلامتی است.(الميزان، ج 7، ص 342)
6. ذکر کثیر: از نظر قرآن، دارنده شرح صدر برخوردار از ذکر کثیر است؛ یعنی هماره و دایم خدا را به یاد داشته و از اسماء و صفاتی الهی مدد می گیرد و جهت گیری های زندگی خویش را بر اساس آن سامان می دهد و از امداد اسماء الله بهره مند می شود.(طه، آیات 25 و 33 و 34؛ زمر، آیه 22؛ شرح، آیات 1 و 7 و 8) اصولا ذکر الهی و یادکرد خدا مایه توجه یابی انسان به خدا و اسماء الله در زندگی و بهره مندی از آن اسماء الله است. پس کسی که شرح صدر داشته با ذکر الله به چنان وسعت قوت و نیرومندی می رسد که بازتاب اسماء الله و ظهور آنها است؛ زیرا حقیقت ذکر الله، چیزی جز متصف به آن اسماء و صفات الهی شدن نیست؛ و چنین شخصی از آن اسماء و ظهورش بهره مند شده و سعه وجودی می یابد.
7. هدایت یابی و رهایی از ضلالت: شرح صدر الهی به انسان کمک می کند تا افزون بر هدایت فطری تکوینی از هدایت های تدوینی و تشریعی نیز بهره مند شود و از ضلالت و گمراهی رهایی یابد؛ در حالی که دیگران این گونه نخواهند بود و در ضلالت آشکار گرفتار خواهند ماند.(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)
8. تحمل پذیری شگفت انگیز: کسی که از شرح صدر برخوردار می شود، چنان دریادل می شود که فشارهای بیرونی را به سادگی و آسانی تحمل می کند و هرگز در ضیق و حرج قرار نمی گیرد. این افزایش آستانه تحمل تا غایت آن موجب می شود که به سادگی در امر تبلیغ رسالت گام بردارد و سختی ها را به آسانی تبدیل کند.(طه، آیات 25 تا 27؛ شرح، آیات 1 و 5 و 6) این گونه است که حتی در برابر فشارهای مستکبران طغیانگر جهانی چون فرعون تاب مقاومت داشته و به سادگی به ابلاغ رسالت الهی می پردازد بی آن که ترس و خوفی از دشمنان داشته باشد.(طه، آیات 24 و 25)
9. رهایی از حرج و دلتنگی: دارنده شرح صدر الهی از هر گونه حرج و ضیق در امان بوده و هرگز دلتنگ فشارهایی نمی شود که از بیرون بر او وارد می شود(اعراف، آیه 2)؛ چون در دل چنین شخصی حرجی نیست، و به جای آن شرح صدر است که دریادل کرده است؛ زیرا خدا پیامبرش را دریادل کرده و از شرح صدر برخوردار نموده است.(شرح، آیه 1)

از نظر قرآن، کسی که دل خویش را بر اساس فطرت نگه دارد و از نرم افزار فطری و داده های آن بهره گیرد، و در حالت تسویه باقی نگه دارد، به عقلانیتی می رسد که او را به سوی هدایت تشریعی اسلام و شرایع آن سوق می دهد و با کسب «عقلانیت مغزشناس» از ظواهر مُلکی عبور کرده به باطن ملکوتی رها می یابد و به عنوان اولوا الالباب دلش را برای انوار الهی اسلام و نورانیت آن آماده می کند و این گونه است که از شرح صدر برخوردار می شود.(زمر، آیات 21 و 22)

البته در این میان نمی بایست از دعا و نیایش دور ماند؛ زیرا از نظر قرآن، برای توده مردم بلکه حتی پیامبرانی اولوا العزم غیر از رسول الله که خدا به او پیش از درخواست و نیایش شرح صدر داده (شرح، آیه 1) می بایست از خدا درخواست شرح صدر کنند؛ چنان که حضرت موسی(ع) چنین کرد و خدا نیز درخواستش را پذیرفت و به او شرح صدر عنایت کرد.(طه، آیات 25 و 36)

از نظر قرآن، نعمت شرح صدر نعمتی بزرگ و منت الهی است که می بایست آن را هماره متذکر شده و از خدا برای کسب و داشتن آن شاکر بود.(طه، آیات 25 و 37؛ شرح، آیه 1)

موانع شرح صدر از نظر قرآن

از نظر قرآن، شرح صدر نعمت بلکه منتی بزرگ از سوی خدا است که هر کسی اگر آن را دارا شد می بایست شاکر خدا و متذکر به آن باشد.(همان)

این که انسان به چنان وسعت وجودی برسد که همه اسماء الله و صفات الهی را مظهریت دهد، مقامی بس بزرگ و شایسته ذکر و تذکر است؛ اما برخی از مردم با آن که می بایست همانند همه انسان ها از شرح صدر برخوردار باشند؛ چرا که رحمت الهی واسعه است و همگان را در بر می گیرد، اما برخی به علل درونی اجازه نمی دهند تا منت الهی نصیب آنان شود و از شرح صدر برخوردار گردند. مهم ترین موانعی که انسان با کارهای خویش ایجاد می کند تا از شرح صدر الهی بهره مند نشود، اموری چون کفر(نحل، آیه 106)، گمراهی و انحراف از مسیر حق و فطرت(انعام، آیه 125) و رجس و پلیدی است که با گناه برای خویش رقم می زنند و دلهایشان را تغییر منفی می دهند تا جایی که نمی تواند بازتاب کننده انوار الهی باشد.(همان)

کسانی که با این امور از منت و نعمت بزرگ الهی محروم می شوند و از شرح صدر بهره ای نمی برند، برای خویش غضب الهی را در دنیا و آخرت می خرند.(نحل، آیه 106) این افراد گرفتار شرح صدر دروغین هستند، به این معنا که چون چاهی ژرف هستند که همه زشت ها و ناپاکی ها را به سوی خویش جذب کرده و در خود جمع می کنند، و این گونه چاهی «ویل» می شوند که در آن همه زشتی ها جمع شده است. نماد چنین قلبی سنگ ، همان دوزخ و چاه ویل آن است که در قیامت خودنمایی می کند.