دریا برای انسان همواره شگفت‌انگیز بوده است. هر کسی دوست دارد یک بار تن به آب دریا سپارد و نوازش امواج را بر تن خویش حس کند. دریا برای آدمی معنای زندگی است. ماهی برای او نه تنها غذا بلکه نشانه‌ای از زندگی و حیات است. آیات بسیاری از قرآن به دریا توجه داده و انسان را به تفکر درباره آن تشویق کرده است.
از جلوه‌های بزرگ دریا صنعت کشتیرانی است که به عنوان نشانه‌ای از نشانه‌های قدرت و حکمت الهی در آموزه‌های قرآنی مطرح شده است. نویسنده در این مطلب با درنگ در این صنعت بر آن شد تا نقش این آیت آفاقی را در شناخت ربوبیت الهی تبیین و تحلیل نماید. با هم این مطلب را از نظر می‌گذرانیم.
***
دریا، نعمتی بی‌پایان
دریا در فرهنگ ایرانی اسلامی از جایگاه بسیار والایی برخوردار است. بسیاری از مفاهیم بلند عرفانی با دریا بیان می‌شود و تحلیل می‌گردد. در این فرهنگ، دریا نشانه‌ای از زندگی است و ارتباط تنگاتنگی با علم و دانش پاک دارد؛ ریشه این فرهنگ را باید در آموزه‌های قرآنی جست‌وجو کرد؛ زیرا قرآن بر این نکته تاکید دارد که همه موجودات زنده دنیا، به گونه‌ای با آب در ارتباط هستند. خداوند به صراحت در آیه ۳۰ سوره انبیاء می‌فرماید: و جعلنا من الماء كل شيء حي، ما هر چیز زنده‌ای را از آب آفریدیم.
این بدان معناست که دریا به عنوان جایی که آب بسیاری در آن گرد آمده و به آب‌های محیطی زمین یعنی اقیانوس‌ها مرتبط است، در بیان مفهوم زندگی روشن‌تر از هر چیزی است؛ چرا که هر چیزی که از حیات بهره‌مند است و نام زنده و زندگی بر آن می‌رود، ریشه در آب دارد. بر اساس برآوردها، بیش از هفتاد درصد بدن آدمی را آب تشکیل می‌دهد و بیش از هفتاد درصد از سطح زمین را آب پوشانیده است.
انسان به آب، چنان وابسته است که بی‌آب نمی‌توان از حیات و زندگی او سخن گفت.غذاهای او همگی دارای درصدی از آب می‌باشند و یا موادی هستند که با آب رشد و نمو کرده و آماده خوردن می‌شوند. افزون بر اینکه از دریاها ماهی استخراج می‌شود که بخش بزرگی از خوراک بشر را تشکیل می‌دهد. (نحل، آیه ۱۴ و فاطر، آیه ۱۲)
خداوند در آیات متعدد دریا را به عنوان یکی از نشانه‌های قابل تامل و تدبر الهی معرفی کرده (بقره، آیه ۱۶۴ و نیز اسراء، آیه ۶۶ ) و از قابلیت کشتیرانی آن (همان) و در اختیار بودن دریا برای بشر جهت بهره‌برداری از مواهب آن برای تغذیه و حمل‌ونقل سخن به میان آورده است. (فاطر،آیه ۱۲ و نیز جاثیه، آیات ۱۲ و ۱۳)
از نظر قرآن، وجود آب‌های گرم و سرد و جریان‌های دریایی متضاد آن (فرقان، آیه ۵۳ و نیز فاطر، آیه ۱۲) در کنار تفاوت آب‌ها در شیرینی و شوری (فرقان، آیه ۵۳ و نیز نمل، آیه ۶۱ و فاطر، آیه ۱۲) و گاه عدم اختلاط این آب‌ها (همان) خود نعمتی قابل ستایش و شکر است.
انسانها باید در خصوص دریا به‌عنوان یک نعمت بزرگ و منبع غذایی و آشامیدنی برای بشر و ابزاری برای حمل‌ونقل و سیر و سفر سپاسگزار خداوند باشند. خداوند، دریاها را مسخر انسان کرده تا از مواهب متعدد و متفاوت آن بهره‌مند شوند، (نحل، آیه۱۴ و نیز جاثیه، آیه ۱۲)
اگر بخواهیم از نعمت‌های دریایی برای انسان برشماریم باید هفتاد من کاغذ سیاه کنیم. در یک کلمه می‌توان نعمت‌های الهی برای بشر در دریاها را در نعمت‌هایی چون آب شیرین و گوارا (فرقان، آیه ۵۳ و نیز فاطر، آیه ۱۲ ) مواد غذایی تازه و نرم (نحل، آیه ۱۴ و فاطر، آیه ۱۲ و مائده، آیه ۹۶ )، زیورآلاتی چون لؤلؤ و مروارید (همان و نیز الرحمن، آیات ۱۹ تا ۲۳ )، غواصی در دریا (همان )، کار و ماهیگیری (کهف، آیه ۷۹) کشتیرانی و حمل‌ونقل دریایی (بقره، آیه ۱۶۴ و ابراهیم، آیه ۳۲ و آیات دیگر ) دانست که در این آیات به برخی از آنها اشاره شده است. البته بسیاری از نعمت‌ها هست که هنوز برای آدمی کشف نشده یا در حال کشف شدن است که از جمله می‌توان به نعمت سوخت، نعمت تولید انرژی و برق و مانند آن اشاره کرد. اینکه خداوند دریاها را قابل اشتعال می‌داند به این معناست که دریاها می‌تواند به‌عنوان منبع تولید سوخت و انرژی ارزان قیمت مورد بهره‌برداری قرار گیرد؛ چنان‌که با توجه به فن‌آوری‌های جدید از نیروی امواج و جزر و مد برای تولید انرژی استفاده می‌شود. (یونس، آیه ۲۲ و نیز تکویر، آیه ۶ و انفطار، آیه 3)
دریانوردی، نشانه‌ای از ربوبیت الهی
انسان به‌عنوان خلیفه الهی از این موقعیت برخوردار است که بر همه آن چیزهایی که درکائنات به ویژه در دنیا و زمین است، حاکمیت داشته باشد. این حاکمیت انسانی ریشه در مسئله تسخیر انسان دارد که از طریق سجده کائنات بر او به اثبات رسیده و در تکوین تثبیت شده است.
انسان به‌عنوان مظهر اسمای الهی توانسته است همه چیز را به تسخیر خود درآورد؛ این تسخیرگری بشر، برخاسته از اراده الهی است. (جاثیه، آیه ۱۲ و نحل، آیه ۱۴ ) از این رو خداوند درباره تسخیر دریاها توسط بشر آن را به خود نسبت می‌دهد و می‌فرماید که ما دریاها را مسخر انسان کردیم. خداوند در آیه ۷۰ سوره اسراء، تمکن انسانها برای دریانوردی را جلوه‌ای از تکریم انسان برمی‌شمارد و در آیات ۶۶ سوره اسراء و نیز ۶۵ سوره حج، اعطای قدرت دریانوردی به انسان را جلوه‌ای از رحمت خویش می‌داند؛ چرا که این خداوند است که فراهم‌کننده زمینه و امکانات حرکت انسانها در دریا و دریانوردی می‌باشد (اسراء، آیه ۷۰ ) و حرکت کشتی‌ها در دریا را نیز به فرمان خود دانسته تا این‌گونه زمینه دریانوردی برای انسان فراهم آید. (یونس، آیه ۲۲ و نیز ابراهیم، آیه ۳۲ و روم، آیه ۴۶)
انسان باید همواره شاکر این نعمت بزرگ باشد که دریاها به تسخیر او درآمده است و افزون بر بهره‌مندی از مواهب غذایی دریا از ماهی و دیگر گیاهان دریایی، می‌تواند بر پشت آن سوار شود و به سیر و سیاحت بپردازد و دریانوردی کند. خداوند در آیه ۳۱ سوره لقمان و 12سوره جاثیه و فاطر، نعمت دریانوردی را به‌عنوان یک ویژگی خداداد قابل شکر و سپاس دانسته و در آیات ۲۴ و 25 سوره الرحمن دریانوردی را از جمله نعمت‌های ارزشمندی معرفی می‌کند که بیانگر عنایت خاص خداوند به بشر و غیرقابل انکار از این جهت برمی‌شمارد.
دریانوردی نشانه رأفت و رحیمیت خدا
قرآن در آیاتی چند به مسئله دریانوردی به ویژه کشتیرانی به‌عنوان یکی از نمادهای آن توجه داده است. از جمله ۳۲ سوره ابراهیم و ۶۵ سوره حج، بر این نکته تاکید می‌کند که خدا دریاها را برای بهره‌برداری انسان، رام و مسخر او کرده است.
از نظر قرآن، حرکت کشتی‌ها در دریا و رام بودن آن برای انسانها، جلوه‌ای از فرمانروایی خداوند است و انسان از این طریق می‌تواند ربوبیت خویش را در حاکمیت بر کائنات از جمله امواج خروشان دریا به نمایش گذارد و مظهریت در حاکمیت و ربوبیت را تجلی بخشد.(همان و نیز زخرف، آیات 12 و 13)
در حقیقت انسان در مقام مظهریت خداوند می‌تواند از طریق تفکر و تدبر در این آیت بزرگ، مفهوم یکتایی خدا را دریابد (همان) و با مطالعه و ژرف‌نگری درباره چگونگی تسخیر دریا و کشتی‌ها (حج، آيه 65) یکی از نعمت‌های بزرگ خداوند را بشناسد (ابراهیم، آیات 32 و 34) و جلوه رافت و رحیمیت خداوندی را مشاهده کند. (حج، آيه 65)
به سخن دیگر، تسخیر دریاها و دریانوردی بشر، به خوبی بیانگر این معناست که خداوند در حق بشر بسیار رحیم بوده و عنایت خاص رحمانی در حق ایشان داشته است.
خداوند با ایجاد ارتباط میان حرکت کشتی‌ها در دریاها و بهره‌برداری انسان از منافع آن (بقره، آیه 162 و حج، آیه 65) و اینکه این حرکت و رام شدن دریا از عنایت و رافت و رحیمیت الهی بوده است، می‌خواهد این معنا را به انسان گوشزد کند که چنین توانایی تنها از عهده انسان به عنوان مظهر حاکمیت و ربوبیت خداوندی برمی‌آید و هیچ موجودی از چنین توان برخوردار نمی‌باشد. بنابراین، دریانوردی هنر شگفت است که تنها از عهده انسانی برمی‌آید که مظهر حاکمیت و ربوبیت است.
این معنا در آیه 66 سوره اسراء به روشنی بیان می‌شود و ارتباط میان حرکت کشتی و دریانوردی الهی بیان می‌شود.
تفکر در عوامل حرکتی کشتی، چون بادها (روم، آیه 46) و امواجی که کشتی را به آسانی و نرمی جابه‌جا می‌کند و بادهای ملایم و موافق، همه این‌ها می‌تواند بشر را به حقیقت ربوبیت برساند. (ذاریات، آیات 1 و 3 و یونس، آیات 22)
صنعت کشتی‌سازی، الهام وحیانی
از مهم‌ترین ابزارهای دریانوردی، کشتی‌سازی است. این صنعت، براساس آموزه‌های وحیانی، صنعتی است که بشر به طور مستقیم از خداوند آموخته است.
برخی از صنایع از جمله صنعت کشتی‌سازی به طور مستقیم از طریق وحی و پیامبران به جامعه انسانی آموخته شده است. خداوند در آیه 37 سوره هود و آیات 23 و 27 سوره مومنون بیان می‌کند که کشتی‌سازی را حضرت نوح(ع) از طریق وحی و تعالیم الهی یاد گرفته است.
دست کم می‌توان مدعی این معنا شد که کشتیهای باربری بزرگ و کشتیهای مجهز و بزرگ با نقشه و مهندسی مستقیم وحی و جبرئیل به انسانها آموخته شده است. از این رو پیشینه کشتی‌سازی را باید به عصر حضرت نوح(ع) بازگرداند. پس از آن، در دوره‌های دیگر، کشتی برای مسافرت و حمل‌ونقل به کار رفته است که از جمله می‌توان به سفر حضرت موسی(ع) با کشتی(کهف، آیات 60 و 61)، یا سفر حضرت یونس(صافات، آیات 139 و 140) اشاره کرد. خداوند در آیات اخیر با تاکید بر لفظ مشحون بیان می‌کند که این کشتی مملو از بار و آدم بوده است.(مفردات، ص447، و نیز المیزان، ج17، ص162)
کشتی برای مقاصد چندی در این دوره‌ها به کار می‌رفته است که می‌توان به تجارت(نحل، آیه 14 و اسراء، آیه 66)، حمل‌ونقل دریایی(بقره، آیه 164 و یونس، آیه 22 و روم، آیه 46 و غافر، آیه 80)، کسب روزی و ماهیگیری(همان و نیز نحل، آیه 14) و غواصی و مانند آن اشاره کرد.
در کشتی نوح(ع) همه امکانات ضروری برای مسافرت‌های بلند‌مدت فراهم بود و دارای انباری برای جانوران و خوراکی‌ها و مانند آن بوده است.(شعراء، آیات 116 و 119 و نیز روح‌المعانی، ج11، جزء19، ص163) این کشتی دارای استحکامات فراوان و کیفیت پیشرفته بوده(همان و نیز تفسیر نورالثقلین، ج4، ص62، حدیث72) که در کارگاهی بزرگ در برابر مردمان ساخته شده بود.(هود، آیه 38) همین استحکام موجب شده بود تا در میان امواج کوه‌پیکر دریا مقاومت کند و از درون توفان‌ها به سلامت به ساحل برسد.(هود، آیات 37 تا 48) در این کشتی همچنین از هر جانوری یک جفت نر و ماده بار زده شده بود.(هود، آیات 36 تا 40 و مومنون، آیات 23 و 27)
کشتی‌ها در گذشته کشتیهای بادبانی بود که متاثر از جریان‌های باد موافق به حرکت خود در دریاها می‌پرداختند.(ابراهیم، آیه 32 و حج، آیه 65 و ذاریات، آیات 1 و 3 و یونس، آیه 22)
قرآن و آداب سفر و دریانوردی
دریانوردی همانند هر سفر کاری و سیاحتی باید در چارچوب آدابی خاص انجام گیرد. آموزه‌های قرآنی برای دریانوردی آدابی خاص بیان می‌کند که بیانگر ارزش و اهمیت این سفر می‌باشد.
از آداب سفر از جمله سفر دریانوردی، بردن نام خداوند است تا کشتی به سلامت حرکت کند و به مقصد برسد. این امر هرچند که امری پسندیده معرفی شده است، ولی باید به عنوان یک امر بسیار مهم و اساسی تلقی شود، زیرا تاثیرات شگرفی در راستای مظهریت ربوبیت برای انسان دارد.(هود، آیات 38 و 48)
از دیگر آداب دریانوردی، ذکر تسبیح(زخرف، آیات 12 و 13)، حمد و ستایش پس از سوار شدن بر کشتی(مومنون، آیه 28)، دعا و تضرع به خدا(همان) و شکرگزاری(زخرف، آیات 12 و 13) است.
انسانها باید متوجه اعمال خود باشند، چرا که بسیاری از کشتی‌ها و افراد به سبب گناهان غرق می‌شوند. خداوند در آیات 32 و 34 سوره شوری به نقش اعمال و گناهان انسان در غرق شدن کشتی‌ها توجه و هشدار می‌دهد.(مجمع‌البیان، ج10-9، ص49)
انسانها در دریانوردی باید همواره خداوند را در یاد داشته باشند تا تحت رحمت رحیمی و خاص خداوندی قرار گرفته و رأفت الهی آنان را حفظ کند. البته این بدان معنا نیست که از ابزارهای مناسب استفاده نکنند. لازم است که کشتی‌ها را براساس مهندسی درست و مناسب دریانوردی بسازند و همه استحکامات و امکانات را به‌کار گیرند و درهنگام سیر و سفر دریایی از همه ابزارها و وسایل از جمله ستارگان برای رهیابی بهره گیرند.(انعام، آیه 97 و نمل، آیه 63)
خداوند در آیاتی ازجمله آیات 32 سوره ابراهیم، 66 و 70 سوره اسراء، 65 سوره حج، 31 سوره لقمان و 41 سوره یس، از انسانها می‌خواهد تا اصول و فنون دریانوردی را بیاموزند. در این آیات و آیات دیگر خداوند مردمان را تشویق به فراگیری فنون دریانوردی کرده و از آنان می‌خواهد تا از این ابزار کارآمد و ارزشمند برای تغذیه و حمل‌ونقل و سیر و سیاحت و کار به خوبی بهره گیرند؛ چرا که بیانگر ربوبیت الهی و نشانه خلافت انسانی بر هستی و کائنات است.
به هر حال، در آموزه‌های قرآنی، دریانوردی از کشتیرانی تا غواصی تا حمل‌ونقل و تجارت تا مسافرت دریایی امری بسیار پسندیده دانسته شده و بر فراگیری آن تشویق و ترغیب شده است.
