عوامل و آثار عفو دیگران از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

احسان و نیکی نسبت به دیگران یک فضلیت اخلاقی است تا جایی که هر کسی دوست دارد به عنوان اهل احسان و نیکوکاری شناخته شود. البته هر کسی در طول زندگی به نوعی به دیگران احسان می کند، گاه با کمک مالی یا دستگیری افتاده ای یا گذشت و عفو از خطا و گناه دیگران یا با عفو از بدهکاری یا ورشکسته ای؛ اما این موارد ممکن است موردی و مقطعی باشد و شخص به عنوان محسن و نیکوکار شناخته نمی شود و کسی نمی گوید، فلانی آدم نیکوکاری است؛ اما وقتی این نوع کارها را انسان بارها و بارها تکرار می کند به عنوان محسن و نیکوکار شناخته و معروف می شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عفو و گذشت در برخی از موارد ابتلایی سنگین با آن که یک بار ممکن است انجام شود، ولی به سبب عظمت آن مورد، شخص را به عنوان «محسن» شناخته می شود؛ چنان که اگر کسی دروغی بزرگ بگویید و مثلا خود را امام زمان(ع) بنامد، با آن که یک دروغ گفته، ولی چون بسیار عظیم است، او را «جعفرکذّاب» می گویند، هم چنین اگر کسی از خون قاتل بگذرد و عفو کند، او را محسن می گویند؛ زیرا کاری بس عظیم انجام داده است.

پرسش این است چه عواملی موجب می شود تا شخص حتی گاه دست به کاری عظیم بزند و از حق بزرگ چون قصاص بگذرد؟ چه آثاری برای کسانی که اهل عفو و گذشت هستند و در مقام محسنین قرار می گیرند، از سوی خدا در قرآن بیان شده است؟ نویسنده در این مطلب بر آن است تا به این پرسش ها پاسخ دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

خاستگاه عفو الهی از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عفو از مصادیق احسان است و کسی که عفو کردن ملکه او شده باشد، از محسنین است؛ یعنی کسی دایم العفو است که احسان برایش ملکه شده باشد.

اما در آموزه های قرآنی از عفو خدا و عفو انسان سخن به میان آمده است، هر چند که عفو انسان مظهر همان عفو الهی است، اما عوامل آن متفاوت است. از نظر قرآن فلسفه و هدف از عفو الهی آن است تا بندگان به شکرگزاری و سپاس ترغیب و تشویق شوند و در مقام شکر خدا بر آیند.(بقره، آیات 51 و 52) هم چنین دیگر فلسفه و هدف از عفو الهی آن است که بندگان الهی با عفو خدا به سوی تقوای الهی هدایت و تشویق شده و متقی شوند.(بقره، آیه 187)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، خاستگاه و منشای عفو الهی عبارتند از:

1. حلم الهی: از نظر قرآن، چون خدا حلیم است، عفو و گذشت از گناه و خطای بندگان دارد.(آل عمران، آیه 155؛ مائده، آیه 101) حلم به معنای بردباری و صبری است که ریشه در عقلانیت محض دارد. بنابراین، خدا بر اساس عقل نسبت به خطا و گناهی مردمان واکنش نشان می دهد و بر اساس همین عقلانیت نمی خواهد تا بندگان از دایره رحم عام خارج شوند که آنان را برای آن آفریده است.(هود، آیه 119) پس اگر در موارد عذاب می کند، به این دلیل است که آن موارد غیر قابل رحمت است و اگر رحمت کند به دیگران ظلم می شود؛ از این روست که عذاب دوزخ را قرار داده است.(همان)
2. فضل الهی: فضل به معنای زیادی از هر چیز است؛ بنابراین وقتی از فضل الهی نسبت به افراد سخن به میان می آید، یعنی خدا فراتر از استحقاق با آنان تعامل کرده است. عفو و گذشت از نظر قرآن از خاستگاه فضل الهی است.(آل عمران، آیه 152) البته بر اساس همین آیه فضل الهی نسبت به مومنان است که آنان را می بخشد و درباره کافران این گونه عمل نمی کند.
3. مشیت الهی: مشیت الهی از دیگر خاستگاه های عفو الهی است.(شوری، آیات 33 و 34) مشیت الهی نیز مبتنی بر حکمت است و اگر می بخشد یا عذاب می کند هماره حکمت و هدف متعالی در نظر است که این هدف متعالی نیز در چارچوب رحمت عام الهی به مخلوقات است؛ زیرا غایتی برای خالق نیست، بلکه غایت برای مخلوق است؛ چرا که خدا کمال مطلق است و هیچ حرکت و فعلی را برای اکمال و اتمام خویش انجام نمی دهد، بلکه هر کاری را انجام می دهد برای مخلوق است؛ از این روست که خلقت انسان و جن به سبب غایتی است که در مخلوق است نه خالق؛ یعنی خدا با عبودیتی که غایت خلقت انسان و جن دانسته نمی خواهد خود به کمالی برسد، بلکه می خواهد کمالی را به مخلوقی بدهد.(ذاریات، آیه 56)
4. مغفرت الهی: از دیگر خاستگاه های عفو الهی مغفرت است؛ یعنی خدا بر آن است تا با عفو خویش افراد را تحت پوشش غفران قرار دهد و از آسیب و پیامدهای خطا و گناه در امان نگه دارد.(آل عمران، آیه 155؛ مائده، آیه 101)
5. ولایت الهی: ولایت به معنای به عهده گرفتن امر صد در صد چیزی است. بنابراین وقتی خدا از مقام ولایت به مومنان می نگرد، آنان را عفو می کند تا این گونه تحت پوشش رحمت الهی باقی بمانند.(بقره، آیه 286)

عوامل عفو انسان از نظر قرآن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عواملی موجب می شود تا انسان در مقام عفو قرار گیرد و مظهر اسم «عفو» شود و نسبت به دیگران به ویژه در امور بسیار حساس و خطرناک مانند قصاص عفو داشته باشد و از حق و حقوق خویش بگذرد. از نظر قرآن مهم ترین عواملی که موجب می شود تا چنین خصوصیت و فضلیتی در شخصی ایجاد شود، امور زیر است:

1. فضایل اخلاقی: عفو از فضایل اخلاقی است؛ زیرا کسی که مقابله به مثل می کند در سطح عدالت عمل می کند، اما کسی که عفو می کند، فراتر از عدل در سطح فضلیت گام برداشته و از اهل احسان و مصداق محسنین است. از نظر قرآن، کسانی به عفو گرایش دارند که بهره مند از فضایل اخلاقی و خصال نیک باشند(فصلت، آیات 34 و 35)؛ زیرا «ذو حظ عظیم» که به عنوان علت عفو مردمان بیان شده به معنای همان فضایل و خصال اخلاقی نیک است که در شخص بروز کرده است.(المیزان، ج 17، ص 392؛ انوار التنزیل، بیضاوی، ج 4، ص 79) از نظر قرآن حضرت یوسف (ع) که از محسنین است، به حکم احسان فراتر از عدل نسبت به خطای دیگران عفو می کند و خطا و گناه برادران را نادیده می گیرد، در حالی که توانایی و قدرت عفو و گذشت از انتقام را داشته است.(یوسف، آیات 88 تا 92)
2. ایمان: از نظر قرآن، انسانی که ایمان به خدا و قبر و قیامت و بازخواست آخرت داشته باشد، اهل عفو و گذشت است و اگر کسی خطا کرده باشد از او می گذرد و عفو می کند.(شوری، آیات 36 و 37) اصولا چنین شخصی بر این باور است که عفو کند تا عفو شوی. از همین روست که وقتی تحت تاثیر فشار بیرونی هیجانی شده و غضب می کند، خود را مهار می کند و بر اساس عقل ایمانی و فطری حاضر نیست تا کسی را به خطا و گناهی به سرعت مجازات کند، بلکه از او می گذرد.(همان)
3. صبر: صبر به معنای خوردن میوه تلخ برای درمان است؛ انسان صبور مشکلات و مصیبت ها و ابتلائات و شرور را تحمل می کند؛ زیرا آن را عاملی برای رشد خویش می داند. از همین روست که نسبت به خطا و گناه و اذیت دیگران نیز این گونه عمل می کند و با صبر به عفو می پردازد و حاضر نیست تا شخصی را به گناه و خطای مجازات و کیفر دهد. در حقیقت او بدی را به خوبی دفع می کند و این امکان را فراهم می آورد تا دیگر از این ناحیه شخص به او بدی نکند و در حقیقت به درمان دردی می پردازد که ممکن است دوباره تکرار شود؛ اما با عفو و گذشت، این مورد خطا و گناه و بدی نسبت به او دفع می شود.(فصلت، آیات 34 و 35)
4. عزم قوی: عزم به ساحت اراده و عمل تعلق دارد. از نظر قرآن، کسی که دارای اراده و عزم قوی و از مصادیق اولوا العزم است می تواند از خطا و گناه دیگران عفو و گذشت داشته باشد.(شوری، آیه 43)
5. برتری مقام معنوی: از نظر قرآن، کسی که از نظر مقام معنوی برتر است، با آن که قدرت بر انتقام و کیفر و مجازات دارد از باب رفاقت از فرد پایین می گذرد، چنان که حضرت خضر(ع) از خطای موسی(ع) می گذرد و او را عفو می کند و مواخذه نمی کند.(کهف، آیات 66 تا 74)
6. تکلیف الهی: از عوامل گذشت انسان از خطای دیگری، امر الهی است؛ چنان که پیامبر(ص) از خطای مومنان می گذرد.(اعراف، آیه 199؛ آل عمران، آیه 159)
7. رافت و رحمت: از نظر قرآن، رافت و رحمت خاص می تواند عامل عفو باشد؛ چنان که همین امر در مورد پیامبر(ص) اتفاق افتاد و ایشان از مردمان عفو می کرد.(همان)
8. رقت قلب: از نظر قرآن رقت قلب و پرهیز از خشونت قلبی موجب می شود تا از دیگران بگذرد و عفو کند.(همان) این رافت و رقت قلب تا جایی تاثیر می گذرد که برای دیگران صفحه جدید می گذرد و حتی عتاب و سرزنش نمی کند.(مائده، آیات 12 و 13؛ حجر، آیه 85) امیر المومنین امام علی(ع) می فرماید صفح به معنای رضای بدون عتاب است.(اضواء البیان، ج 3، ص 146)
9. توجه به قدرت خدا: توجه و یاد قدرت مطلقه خدا زمینه عفو از توطئه و حسادت و مانند آنها می شود و گرایش در عفو را در انسان بر می انگیزد؛ زیرا خدا با قدرت مطلقه می گذرد و انسان می خواهد دست کم عملی داشته باشد که به صفات الهی نزدیک باشد.(بقره، آیه 109؛ نساء، آیه 149)
10. نرم خویی: خوی نرم و لطافت روحی موجب می شود تا انسان نسبت به خطای دیگران عفو داشته باشد.(آل عمران، آیه 159)
11. مقایسه : گاه انسان وقتی گناهی بزرگ را با گناه کوچک مقایسه می کند از گناه کوچک می گذرد و آن را نادیده می گیرد.(توبه، آیه 66)
12. توجه به عفو الهی: انسانی وقتی به خدا می نگرد و مقام عفو او را می نگرد، سعی می کند تا رنگ خدایی بگیرد و این گونه است تحت تاثیر صبغه الله ، عفو و گذشت می کند.(نساء، آیه 149)