بسم الله الرحمن الرحیم
انسان در دنیا موجودی اجتماعی است، به طوری که نمی تواند نیازهای گوناگون به ویژه عاطفی و روحی خویش را بدون دیگری برطرف سازد.
از سویی دیگر، از نظر قرآن، انسان از نظر خلقتی موجودی «ظلوم و جهول» است(احزاب، آیه 72) و به «استخدام» و «تسخیر» دیگری اقدام می کند.(زخرف، آیه 32) این گونه است که تضاد و تقابل منافع ایجاد می شود و دشمنی و درگیری پدیدارمی شود.
به سخن دیگر، هر فرد انسانی در زندگی دنیوی خویش ناچاربه تعاملات با دیگرانی است که گاه به سبب تضاد منافع و مساله تسخیر و استخدام و ظلوم و جهول بودن، با دیگران درگیر می شود و به جای ارتباط سالم در قالب دوستی، ارتباط ناسالمی به نام دشمنی پدید می آید.
مساله مهم دیگری که نمی بایست در مورد انسان از آن غافل بود، مساله فریبکاری انسان است؛ یعنی انسان ها می توانند چیزی را نشان دهند که نیستند؛ بنابراین، نمی توان به سادگی آنان را شناخت؛ زیرا چیزی می گویند و در دل یا عمل کاری دیگر می کنند؛ پس نمی توان به ظاهر قول و عمل آنان اکتفا کرد و براساس آن قضاوت و داوری داشت. مکر و کید از سوی انسان ها موجب می شود که قضاوت نسبت به هر یک به سختی انجام شود. در بسیاری از موارد مردمان در دام مکر دیگری گرفتار می آیند که تبعات و آثار زیانباری را بر فریب خورده به دنبال دارد.(ابراهیم، آیه 46؛ نوح، آیه 22؛ نمل، آیه 50)
با توجه به همه آن چه گفته شد، انسان چگونه می تواند دوست را از دشمن تشخیص دهد؟ آیا می توان ملاک و معیاری را یافت که براساس آن به شناختی از دیگران کسب کنیم و دوست را از دشمن بازشناسیم؟ قرآن به این پرسش پاسخ می دهد.
اهمیت و ارزش دشمن شناسی
از نظرآموزه های وحیانی قرآن، هر انسانی در زندگی فردی و اجتماعی خویش نیازمند شناخت از دیگران است؛ زیرا تعامل با دیگران می بایست بر اساس شناختی حقیقی و درست باشد تا مورد سوء استفاده دیگران قرارنگیرد و زندگی و سعادت دنیوی و اخروی او تباه نشود.
از نظر قرآن، در اهمیت شناخت دیگران به ویژه دشمن شناسی همین بس که هدایت و ضلالت انسان در گرو و رهن چنین شناختی است؛ زیرا انسان تا نداد با چه کسی نشست و برخاست و معاشرت دارد، نمی تواند به او اعتماد کند؛ چرا که اعتماد به دیگری می تواند سعادت دنیوی و اخروی او را تضمین یا تهدید کند.(نساء، آیه 44 و45)
انسان تا زمانی که دشمن را نشناسد نمی تواند نسبت به آن هوشیاری داشته و به مقابله و مبارزه با فریبکاری و توطئه های او بپردازد؛ بنابراین، هر انسانی عاقل سعی می کند تا دیگران را بشناسد و نسبت او را با خود دریابد؛ چرا که بدون شناخت ممکن است در شرایطی قرار گیرد که مورد سوء استفاده قرار گرفته و از هدایت به ضلالت و از سعادت به شقاوت گرفتار آید.(همان)
البته از قرآن، تنها شناخت دشمن کفایت نمی کند؛ زیرا برخی دشمن را می شناسند، ولی به آن اهمیتی نمی دهند و برنامه ای برای دشمن ندارند. این گونه است که دشمن می تواند به او آسیبی جدی برساند. از نظر قرآن، افزون بر شناخت دشمن لازم است که انسان دشمن را دشمن بشمارد و با او به عنوان دشمن تعامل داشته باشد. از همین روست که خدا به صراحت می فرماید: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ ؛ در حقيقت شيطان دشمن شماست شما نيز او را دشمن گيريد. او فقط دار و دسته خود را مى خواند تا آنها از ياران آتش باشند.(فاطر، آیه ۶)
از آیات قرآنی این معنا به دست می آید که برخی از مردم یا اصولا جن و شیاطین جنی را قبول ندارند و آن را توهمات و تخیلات می شمارند، یا اگر وجود آنان را بپذیرند، آنان را دشمن نمی دانند، و یا اگر دشمن بدانند نسبت به او برنامه ای ندارند. البته این اختصاص به جنیان ندارند، بلکه حتی گاه افراد انسانی براین باورند که دیگری از جنس انسان دشمن او نیست، و وجود دشمن یا دشمنی را توهم می دانند و از «توهم توطئه» یا «توهم دشمن و دشمنی» سخن می گویند. اینان گاه واقعیت را وارونه جلوه می دهند و همه نشانه های دشمنی را توهم بر می شمارند. به عنوان نمونه با وجود دشمنی استکبار جهانی علیه بشریت و جنایات بی شمار علیه بشریت، دشمنی آنان را «توهم» معرفی می کنند و خواهان دوستی و تعامل با آنان می شوند.
از نظر قرآن، اگر کسی به این نتیجه نرسد که دشمنی وجود دارد، هرگز آمادگی تقابل با دشمن را نداشته و این گونه گرفتار مکر و فریب دشمن شده و حتی نابودی و شقاوت ابدی را برای خویش رقم می زند.(فاطر، آیه 6)
خدا در قرآن به انسان ها هشدار می دهد که خدا نسبت به دشمنان انسان عالم است که یکی از مهم ترین آنها ابلیس جنی شیطانی است که سوگند خورده تا انسان را فریب داده و از سعادت ابدی به شقاوت ابدی گرفتار کند. این در حالی است بسیاری از مردم به سبب عدم امکان رویت با چشمان سر، اصولا جن و شیطان را انکار کرده و آن را توهم و تخیلات واهی می شمارند. این گونه است که اکثریت مردم گرفتار مکر و غرور و فریب شیاطین جنی شده و شقاوت ابدی را برای خویش رقم می زنند.(اعراف، آیه 27؛ نساء، آیات 44 و 45؛ فاطر، آیه 6) اینان یا نمی دانند که شیطان جنی و ابلیس دشمن آنان هستند، یا می دانند ولی او را دشمن قرار نمی دهند؛ در حالی که انسان می بایست دشمن اصلی در بیرون از نفس خویش را بشناسد که همین شیاطین جنی هستند که البته شیاطین انسی نیز آنان را یاری می رسانند.(کهف، آیه 50؛ انعام، آیه 112)
از نظر قرآن، برخی با دشمنان خود و خدا دوستی می ورزند که نه تنها گناه، بلکه جرم است، و خدا آنان را به سبب همین دوستی با دشمنان در دنیا و آخرت مجازات می کند(ممتحنه، آیات 1 تا 3)؛ چرا که از نظر قرآن، اگر کسی دشمنی را شناخت می بایست به اصول اولیه اجتناب از دشمن عمل کند، نه آن که با آنان طرح دوستی آشکار و نهان بریزد.(همان)
به هر حال، از نظر قرآن، دشمن شناسی از اهمیت و ارزش بس والا برخوردار است و این شناخت می بایست به گونه ای باشد که انسان توانایی و ناتوانی هایی خویش و دشمن را بشناسد و برای مقابله و تقابل با آن آماده باشد. بنابراین، شناخت دوستان و دشمنان برای بهره گیری و تقابل امری لازم و ضروری است. پس هم طوری که در معاشرت فردی و شخصی با دیگران به شناخت دوست و دشمن نیاز داریم، در سطوح دیگر از ملی و جهانی نیز نیازمند چنین شناختی هستیم تا بتوانیم سعادت و هدایت خویش را تضیمن کنیم و از آسیب های فعلی و احتمالی دشمن در امان باشیم.
ملاک ها و معیارهای شناخت دشمن
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، معیارها و ملاک هایی وجود دارد که انسان می تواند با بهره گیری از آنها دوست خویش را از دشمن بازشناسد و برای تقابل و مقابله با دشمن خویش را آماده سازد. البته شناخت دشمن با ملاک های قرآنی گام نخست برای عمل است؛ زیرا اگر انسان دشمن را شناخت می بایست برای مقابله یا اجتناب از آن نیز برنامه عملیاتی داشته باشد و تنها به شناخت صرف بسنده نکند. بسیاری از مردم دشمن را می شناسند ولی کاری برای مقابله یا اجتناب انجام نمی دهند و این گونه است که به خود ضربه می زنند و زمانی از خواب غفلت بیدار می شوند که دیر شده است. از نظر قرآن، دشمن با سوگندهای دروغین و فریبکاری گاه اجازه نمی دهد تا شما را او بشناسید بلکه حتی کاری می کند تا گمان کنید که او دوست شما است. بزرگ ترین دشمن بشریت ابلیس این گونه بارها و بارها به انسان ضربه زده است و حتی حضرت آدم و حوا را از بهشت بیرون راند و شقاوت را برای انسان در دنیا رقم زد. او تلاش می کندتا در دنیا نیز با فریبکاری هم چنان خود را در پشت ظاهری مهربان و دلسوز مخفی و نهان سازد و با تزیین گری و تسویل مردمان را به سوی کارهایی برد که نابودی ابدی و شقاوت ابدی را برای انسان موجب می شود. بنابراین، لازم است تا انسان با شناخت دشمن و اجتناب از او و نیز برنامه ریزی برای مقابله با دسیسه ها و توطئه هایش راه سعادت و هدایت خویش را هم چون حفاظت و صیانت کند.
از نظر قرآن، مهم ترین ملاک ها و معیارهای تشخیص دشمن از نظر قرآن عبارتند از :
- بدخواهی به جای خیر خواهی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از راه های شناخت دشمن، نگاه به افکار و رفتار اوست. از نظر قرآن، دشمن جز بدخواهی نمی خواهد و کاری برای خیرخواهی نمی کند، بلکه اگر خیری برسد ناراحت می شود و نیز مانع خیر رسانی می شود. خدا در قرآن می فرماید دشمن منتظر است تا به شما بدی برسد تا خوشحال شوند واگر خیر رسید، ناراحت می شوند.(آل عمران، آیات 118 و 120؛ توبه، آیه 50) پس دشمن خواهان رنج است و اگر رنجی برسد خوشحال می شود. بنابراین، می توان با بهره گیری از نشانه ها و رفتارهای افراد دانست که دشمن یا دوست هستند؟
- دعوت به زشتی و بدی: ازنظر قرآن، دوست کسی است که انسان را به سوی ارزش ها دعوت می کند و آمر به معروف و ناهی از منکر و زشتی است؛ اما دشمن به زشتی و بدی دعوت می کند. پس فراخوانى مردم به کارهاى ناروا و زشت و فحشاء، کارى شیطانى و ملاک و معیارى براى شناسایى دشمن است که می بایست آن را ملاک و معیاری مهم است.(بقره، آیات 168 و 169)
- دعوت به فساد و افساد: از دیگر ملاک ها و معیارهای دشمن شناسی، دعوت افراد دشمن به فساد و افساد است؛ در حالی که انسان های سالم و دوست دعوت به اصلاح و صلاح و صلح می کنند.(بقره، آیات 204 و205)
- لحن وگفتار بغض آلود: از نظر قرآن، کسی که دشمنی دارد، از گفتار و لحن او می توان آن را به دست آورد؛ زیرا بغض آلودگی گفتار دشمنان قابل شناسایی و ادراک است و می توان از این طریق دوست را از دشمن تشخیص داد.(آل عمران، آیه 118)
- نسل کشی: افرادی که دشمنی می ورزند، برای اصول اخلاقی و انسانی ارزشی قایل نیستند. بنابراین، برای نسل و حرث و کشت و زرع مردم و دیگران اهمیتی نمی دهند و به سادگی دست به نسل کشی می زنند. پس اگر کسی یا گروه یا کشوری را دیدید که نسبت به نسل انسانی بی توجه است و به سادگی نسل کشی می کنند، می بایست او را دشمن دانست و به دیده دشمن به نگریست.(بقره، آیات 204 و205)
- نفاق: از نظر قرآن، افراد منافق انسان هایی هستند که دشمنی خویش را نهان می کنند؛ اما از طریق گوناگون از جمله لحن و گفتار می توان آنان را شناخت و از آنان اجتناب کرد.(آل عمران، آیه 118؛ نساء، آیات 81 و 82؛ منافقون، آیه 4؛ محمد، آیه 30)
