تصرف در چشم

چشم يكي از آيات الهي است كه مي توان گفت كه پس از گوش نقش مهمي را در زندگي انساني ايفا مي كند. اگر دو عضو چشم و گوش را از زندگي بشر حذف كنيد، با انساني مواجه خواهيم شد كه هيچ گونه توانايي شناختي و عملياتي نخواهد داشت. انسان با اين دو ابزار است كه مي تواند با محيط بيرون خود ارتباط برقرار كند و شناخت جامع و كاملي از هستي پيدا كند. هر چند كه گوش به عنوان ابزار شنوايي مهم ترين ابزار ارتباطي انسان با محيط بيرون مي باشد و قرآن نيز آن را بر بينايي مقدم داشته است ولي نمي توان ارزش چشم و بينايي را در حوزه تفكري و شناختي بشر ناديده گرفت و از ارزش آن فرو كاست.

انسان با زبان و بيان مي تواند دريافت ها و شناخت هاي خويش را به ديگري منتقل كند و تجربيات و كشفيات خود را به عنوان ميراث علمي و فرهنگي به نسل هاي ديگر انتقال دهد.
اما پيش از آن كه به اين جا برسد مي بايست منابع اي را داشته باشد تا بتواند از راه آن به شناخت و علم دست يابد. اين گونه است كه چشم به عنوان يكي از منابع شناختي انسان از جايگاه ويژه اي برخوردار مي شود. نعمت داراي بودن چشم به عنوان ابزاري بينايي به معناي آن است كه انسان مي تواند از اين ابزار براي ديدن پيرامون و ارزيابي موقعيت و وضعيت خود در هستي بهره مند شود.

قرآن در آيات بسياري با ياد كرد چشم و بينايي به عنوان ابزاري مهم در زندگي بشر و نعمت بزرگ، مي كوشد تا انسان را به ارزش و جايگاه بينايي توجه دهد. در آيه 46 سوره انعام با مقايسه نعمت بينايي با ديگر نعمت هاي خدادادي بر اهميت آن تاكيد مي كند و از بشر مي خواهد كه سپاسگزار و شكر گذار آن باشد.(نحل آيه 78 و مومنون آيه 78 و سجده آيه 9)
چشم به عنوان ابزار شناختي مطرح مي شود و كساني كه نتوانسته و يا نخواسته اند تا از آن براي شناخت موقعيت خود و خدا در هستي بهره گيرند مورد سرزنش و عتاب قرارگرفته مي شوند.(بقره آيه 7) كساني كه با فروبستن چشم بر حقايق و ناديده گرفتن عناصر موثر در هستي مي كوشند تا تنها محيط پيراموني خويش را با همه نواقص بپذيرند و به آن اصالت بخشند به عنوان كساني ياد مي شوند كه پرده بر چشمان خويش گذاشته اند و نسبت به هستي از پس عينك پرده پوش مي نگرند. بسيار ديده ايد كه انسان براي رهايي از سوزش و تندي آفتاب شديد عينك هاي رنگين و يا سياهي بر چشم مي گذارند. اينان جهان پيراموني خويش را طوري ديگر مي نگرند . برخي براي رهايي از ديدن حقيقت چنين پرده هايي را بر چشمان خويش مي نهند تا جهان را وارونه بنگرند و نسبت به آن شناختي از اين زاويه ديد پيدا كنند. به نظر مي رسد كه آن چه در آيه 7 سوره بقره به عنوان غشاوه و پرده بر چشم از آن ياد شده است ، همان زاويه ديدي است كه انسان با ايجاد بينش و نگرش پيش ساخته از خود مي كوشد تا جهان را از آن بنگرد. اين گونه است كه زاويه ديد وي به شكل پرده اي از پندار نادرست در جلوي چشم شخص قرار مي گيرد و موجب مي شود تا شخص از اين زاويه ديد به تحليل و تبيين و تجزيه هستي و موقعيت خود بپردازد و نتواند به شناختي درست دست يابد.
در تحليل قرآني اين گونه بازي با چشم و توانايي شناختي آن در حكم كوري است و اشخاصي كه با ايجاد زوايه ديدي خاص پرده اي از پندار نادرست بر روي ابزار شناختي خود مي نهند در حقيقت در دام كوري افتاده اند كه ناتوان از ديدن هستند؛ زيرا آن چه را كه به ظاهر از راه چشم پرده نهاده شده مي نگرند ديدن نيست و شناختي كه از راه آن به دست مي آيد شناخت نمي باشد. اين گونه است كه خداوند چنين افرادي را متهم به عدم بازگشت به حق و شناخت درست از هستي و موقعيت خود و خدا مي كند؛ زيرا آنان در جهل مركب و يا غفلتي قرار گرفته اند كه با زاويه ديد و پرده پندار خويش ايجاد نموده اند. (بقره آيه 171)
قرآن تبيين مي كند كه چنين اشخاصي از فقه يعني درك درست و عميق و فهم كامل برخوردار نخواهند بود؛ زيرا پيش از آن كه از ابزارهاي شناختي براي درك وفهم درست محيط و خود و خدا بهره گيرند، آن را با پرده پندار خويش پوشيده و نگذاشته اند تا شخص با قلب و عقل خويش به فهم عميق و ژرف دست يابد. بنابراين قرآن اين اشخاص را داراي عقل و قلبي مي داند كه ناتوان از فقه و فهم دقيق و عميق مي باشد و نمي تواند شناخت درستي پيدا كند؛ زيرا ابزارهاي شناختي آنان ناقص و يا مسدود و بسته است و زاويه ديد خاص ايشان موجب شده است تا حقايق نادرست و ناقص فهم شود و فهم عميق و ژرف پديد نيايد.( اعراف آيه 179) از اين روست كه خداوند در آيه 195 سوره اعراف اين افراد را فاقد عنصر بصيرت بر مي شمارد ؛ زيرا بصيرت به معناي بينايي واقعي و حقيقي و درست چيزها چنان كه هست مي باشد. در حقيقت آنان از هر چيزي شناختي ناقص و يا نادرستي داشته و ميان ذهن و عين تطابق نيست تا قضايايي كه عقل و قلب حكم بدان ها مي شود درست و صادق باشد. اين گونه است كه آنان در تحليل خويش نيز افرادي كاذب و دروغگو مي شوند و از صدق بيرون رفته و نمي توانند صادق در شناخت و بيان و ايجاد حكم و گزاره هاي خبري باشند. اين ناتواني به جهت همان زاويه ديد (پرده پندار) و ضعفي ايجاد شده است كه در هرمونيتك از آن سخن به ميان مي آيد و به عنوان پيش فرض هاي شناختي مورد ترديد و تشكيك قرار مي گيرد.
تزكيه راه دست يابي به شناخت
خداوند از مومنان مي خواهد تا براي رهايي از اين مشكل و چالش شناختي خود را تزكيه و پاك سازند و با بهره گيري از فطرت سالم و ابزارهاي شناختي چون گوش و چشم به عنوان ابزارها و منابع اطلاعاتي و شناختي، توانايي درك خود را از هستي و خود و خدا بالا برند. تشويق و ترغيب خداوند به نگاه و تامل در هستي به اين معناست كه انسان مي بايست از اين ابزارهاي شناختي به درستي بهره گيرد.
بسياري از اختلافات شناختي و علمي و روشي و هدفي از آن رو پديد مي آيد كه به درستي از ابزارهاي شناختي و منابع آن استفاده نشده است. اگر انسان به درستي از بينايي خويش بهره گيرد و به محيط و هستي بنگرد درمي يابد كه هيچ گونه تفاوت و اختلافي نيست و آن چه اختلاف و تفاوت ناميده مي شود برخاسته از پرده پندار( هرمونيتك) و زاويه ديدي است كه انسان ازپيش براي خود فرض كرده است. بنابراين اگر انسان بارها و بارها به حقايق هستي به درستي بنگرد مي تواند به آساني به عدم وجود تفاوت در هستي برسد و در يابد كه حقايق هرگز دوگانه و متفاوت و متضاد نيستند و در هر نگاهي نه تنها تفاوتي پديد نمي آيد بلكه همواره حقيقتي واحد تجلي مي كند.(ملك آيه 3 و 4)
قرآن با گزارش علت سقوط قوم عاد توضيح و تحليل مي كند كه عدم استفاده ايشان از چشم و ديگر ابزارهاي شناختي مهم ترين عاملي بود كه آنان را در گمراهي قرار داد و در نهايت دچار نيستي و نابودي گرداند.(احقاف آيه 25 و 26)
قرآن توضيح مي دهد كه خداوند براي اين كه انسان از موقعيت خود و خدا و هستي شناختي درست به دست آورد از همان آغاز تولد و پس از بيرون آمدن از زهدان مادر اين امكان براي وي فراهم آمده است كه به ابزارهاي مهم شناختي شنوايي و بينايي دست يابد. انسان از همان آغاز تولد امكان شنيدن از راه گوش را مي يابد و گوش و شنوايي نخستين ابزارهاي شناختي وي به كار مي افتد و ان گاه پس از مدتي كوتاه چشم نيز باز مي شود و ابزار شناختي بينايي ايجاد مي شود. البته قدرت شنوايي انسان به گونه اي است كه از همان آغازين لحظات تولد به كار مي افتد و انسان مي تواند بشنوند هر چند كه در تشخيص جهت صدا اشتباه مي كند ولي اين مدتي كوتاهي است كه به سرعت از ميان مي رود اما از آن جايي كه بينايي ابزاري مهم تر و كاربردي تر در تشخيص است نيازمند فرآيندي است تا به تكامل برسد و بتواند رنگ ها را تشخيص دهد.
به هر حال آگاهي انسان از راه ديدن و بينايي محيط و خود و خدا از زمان تولد در انسان آغاز مي شود و اين امكان به قدرت الهي در انسان نهاده شده است كه بتواند از آن بهره مند شود.(نحل آيه 78)
قرآن براي چشم از چنان ارزش و اهميت قايل است كه آن را ملك خداوند مي داند و به انسان ياد آور مي شود كه قدر اين نعمت را بداند و اين كه مالك واقعي آن خداوند است ( انعام آيه 46 و يونس آيه 31) هدف از اين تاكيد بر مالكيت از آن روست تا انسان خود را باز شناسد و بداند كه چگونه مي تواند از اين ابزاري كه مالك حقيقي آن خداوند است بهره مند گردد و ارزش و اهميت آن را براي شناخت خدا بداند. به سخن ديگر هدف از آن اين است كه انسان از نعمت هايي چون ابزارهاي شناختي براي شناخت خدا و جايگاه وي در هستي بهره مند گردد و از آن براي امور ناپسند و دور از ازرش و اهميت بهره نگيرد؛ زيرا كسي كه بر اين باور است كه خداوند مالك ابزارهاي شناختي وي است و مي بايست پاسخ گو مالك وي باشد مي كوشد تا به درستي از آن استفاده كند و در راه شناخت خدا و راه هاي رسيدن به وي از آن بهره گيرد.
تصرف در چشم
اكنون كه جايگاه چشم و قوه بينايي در حوزه شناختي دانسته شد و اين كه خداوند چرا و چگونه مالك آن است؛ به خوبي روشن مي شود كه خداوند چگونه و به چه هدفي مي تواند در چشم ديگران تصرف كند.
خداوند در آيه 13 سوره آل عمران از دو تصرف خداوند در چشمان كافران در جنگ بدر سخن گفته است. در اين تصرف نخست كه پيش از جنگ از سوي خداوند انجام شد كافران مومنان را از نظر شمار بسيار اندك يافتند به گونه اي كه ترغيب شدند تا به ايشان يورش برند و كارشان را يكسره نمايند . در تصرف دوم كه در هنگامه كاراز و در ميدان جنگ رخ داد كافران شمار مومنان را كه در واقع بسيار اندك تر از كافران بوده اند، دوبرابر ديدند به گونه اي كه ترس و رعب در دل هاي ايشان افتاد و هراس بر دل هايشان چيره شد و تسلط خود را بر نفس و ميدان كاراز از دست دادند.
در اين تصرفات كه به دو گونه متضاد رخ داد، در بار نخست مومنان را به گونه و در بار دوم به گونه اي ديگر ديدند. اين مساله نشان مي دهد كه تصرفات خداوند به گونه اي بوده است كه ناتوان از تشخيص حق از باطل و درست از نادرست شده اند. اين گونه تصرف هر چند كه در چشم و قوه بينايي آنان انجام شد آثار خود را در شناخت و بينش و نگرش آنان به جا گذاشت و واكنش هاي متفاوتي را سبب شد.
آيه مذكور به خوبي روشن مي دارد كه چگونه ابزارهاي شناختي مي تواند دست خوش تصرف شود و آثار آن در بينش و نگرش و واكنش ها خود را نشان دهد. در حقيقت نقصي كه در ابزار شناختي رخ مي دهد موجب مي شود تا انسان در تحليل درست حق و درستي باز ماند و نتواند تحليل بر پايه حق و صدق انجام دهد و در نتيجه آن گرايش و نگرش وي نيز نادرست و بيرون از صدق و واقعيت و حقيقت خواهد شد.
هر چند در اين آيات سخن از تصرف خداوند در چشم و بينايي كافران است به گونه اي كه آنان را با مشكل شناختي و تحليلي و تبييني و در نتيجه نگرشي و گرايشي و واكنشي رو به رو ساخته است و سبب شكست و ناكامي كافران و پيروزي مومنان را فراهم آورده است ، با اين همه به اين نكته نيز اشاره شده است كه تصرفات در حوزه چشم و بينايي نه تنها امكان پذيراست و حتي واقع شده است بلكه مي تواند اين تصرفات آثار مهمي در زندگي بشر به جا گذارد. البته ريشه اين تصرف را مي بايست در مالكيت خداوند و بازگشت همه امور به سوي خدا دانست ( انفال آيه 44 و انعام آيه 46 و يونس آيه 31) ولي هستند كساني ديگر كه امكان اين گونه تصرفات را مي دهند و يا خود با در پيش گرفتن رفتار و اعمالي بر چشم خويش پرده مي گذارند و امكان ديدن درست از اشيا و پيرامون را از خود سلب مي كنند و يا به ديگري اجازه مي دهند تا در چشمان ايشان تصرف كند. چنان كه جادوگران وساحران فرعوني در چشمان مردمان بني اسرائيل و كساني كه در حشر آن روز در ميدان گرد آمده بودند انجام دادند.(اعراف آيه 116) و كافران مكه مدعي مي شوند كه چشمان ايشان مسحور شده بود زماني كه گشايش درهاي آسمان را ديده بودند.(حجر آيه 14 و 15)
موانع عدم شناخت
در تحليل قرآني عواملي چون گمراهي و پيروي از اعمال و رفتار ناپسند و بيرون از دايره دين موجب مي شود تا چشم از ديدن حقايق محروم گردد و از سوي دشمنان مورد تصرف قرار گيرد و در دام شيطان افتد. اين همان چيزي است كه گاه از آن به مهر شدن چشمان ياد مي شود ؛ زيرا انسان با غفلت كامل خويش قواي ادراكي خويش را مي بندد و ابزارهاي شناختي را مهر مي زند. بنابراين گونه ديگري از تصرف از سوي انسان پديد مي آيد كه تصرفات ناخوشايندي است و انسان را در جايگاه ضلالت قرار مي دهد.(نحل آيه 108)
قرآن از وارونگي چشمان مشركان طغيانگر سخن مي گويد كه از سوي خداوند انجام مي شود؛ زيرا آنان با رفتارها و كردار هاي خويش درهاي بينشي و نگرشي خويش را بسته اند و حقايق را وارونه مي نگرند. به اين معنا كه مشركان به جاي آن كه خداوند و حق را بنگرند خدايان باطل را مي بينند و از پس ظاهر به حقيقت در نمي آيند . آنان از آن جايي كه هستي را وارونه جلوه مي دهند در يك فرايندي به دام وارونگي مي افتند و ديگر نمي توانند از آن رهايي يابند.(انعام آيه 108 و 110) اين نيز نوعي ديگر از تصرف در چشم است كه نتيجه رفتار و كردار و بينش خود آدمي است.
البته تصرفات چشمي و بينايي غير از مساله خطا در ديدن است ، چنان خداوند از ديدار ملكه سبا از قصر حضرت سليمان (ع) گزارش مي كند .(نمل آيه 44) ولي به نظر مي رسد كه اين خطا امري طبيعي نبوده است بلكه برخاسته از بينش و نگرش وي بوده است كه موجب شده تا انساني حس گرا شود و تنها ظاهر را ببيند و به بصيرت نرسد ؛ زيرا خورشيد پرستي ملكه سبا كه ريشه در حس گرايي و ظاهرگرايي وي داشت و نتوانسته بود با برخورداري از بصيرت و بينايي و تامل دقيق به فقه و باطن دست يابد موجب شده بود تا در تشخيص ظاهر از باطن باز ماند و خطاي باطني وي به خطاي باصره نسبت داده شود. انسان هايي كه خود را گرفتار ظاهر مي كنند و در امور تامل نمي كنند و بصيرت نمي ورزند دچار توهمي مي شوند كه از آن گاه به خطاي باصره ياد مي شود.

به هر حال خطاي ملكه سبا را مي بايست به تصرفاتي نسبت داده كه خود موجب و عامل آن بوده است. بنابراين مي تواند به عنوان نمونه اي از تصرفات چشمي دانسته شود كه موجب مي شود انسان به شناخت درست و كامل و واقع بينانه اي از هستي و پيرامون نرسد. اين همان امري است كه امروزه در علم هرمونيتك از آن به نام خطاي زاويه ديد از آن ياد مي كنند.