جهش اقتصادی در سایه تعاون دولت – ملت

بسم الله الرحمن الرحیم

دولت نهادی عالی اجتماعی است که مسئولیت «تنظیم سیاست های کلان، نظارت عالی و مدیریت علمیات کلان اقتصادی» را به عهده دارد، در حالی که همه حقیقت «قوت و توان» در دستان «ملت» است، به طوری که این ملت است که «سرنوشت» خود را رقم می زند و به سادگی «دولت» ها را از مشروعیت و مقبولیت ساقط و حاکمیتی حقیقی خود را اعمال می کند؛ زیرا قوت سیاست گذاری یا نظارت و مدیریت عالی نهاد دولت از درون قوت ملت نشأت می گیرد.

به سخن دیگر، دولت همانند «سر» و ملت به منزله «تن» است، به طوری که اگر «سر» بخواهد اندیشه ها را به انگیزه تبدیل کند نیازمند ابزارهای اجرایی است که در اختیار تن و بدن است. اینجاست که به سادگی و روشن موضوع «تعاون دولت – ملت» معلوم می شود؛ زیرا بدون چنین «تعاونی» هرگز نمی تواند امید «موفقیت» در هیچ عرصه ای از عرصه های فعالیت را داشت.

در «جهش اقتصادی» آن چه لازم است توجه به نقش قوای دولت به معنای حاکمیت عالی برای «تقنین»، «نظارت» و «مدیریت عالی» و توجه به نقش ملت به معنای سازندگان قوت و قدرت برای دولت و هر عملی دیگر در اجتماع است. پس اگر در حوزه عالی دولت، اندیشه جهش اقتصادی شکل نگیرد، هرگز جهش اقتصادی در بدنه ملت شکل نخواهد گرفت؛ چنان که این عکس این مساله نیز اتفاق افتد، هیچ جهشی رخ نخواهد داد؛ زیرا اندیشه دولت بدون انگیزه ملت ره به جایی نمی برد.

تعاون دولت – ملت در چارچوب تقوا و نیکی

نظام سیاسی ولایی، نظام برآمده از اصول آموزه های وحیانی قرآن، برای ایجاد یک اجتماع برتر الهی در میان بشر است. اصول این نظام سیاسی همانند اصول ثابت امت اسلامی، حرکت در چارچوب «تقوا» و «برّ» است که خدا در آیات قرآنی بیان کرده است.(مائده، آیه 2)

با نگاهی کلی به آیات قرآنی معلوم می شود که «تقوا» حوزه و ساحت بسیار وسیع و گسترده ای را در بر می گیرد که شامل اموری همانند «عدالت قسطی»، «عفو و احسان»، «انفاقات مالی»، «استعمار و آبادانی زمین»، نظم اجتماعی در ساختار «عرف و معروف» و مانند آن ها را در بر می گیرد. هم چنین واژه «برّ» نوعی دریادلی است که به سبب وضع لغوی شامل گستره ای گسترده از انواع کارهای نیک می شود که هیچ محدودیتی را در خود نمی پذیرد. این گونه است که همه ساحات فکری ، رفتاری، دنیوی، اخروی، مادی، معنوی و مانند آن ها را می توان تحت دو کلمه «تقوا و برّ» ساماندهی کرد. به عنوان نمونه «اطاعت از قوانین حکومتی و حاکمیتی دولت اسلامی» و پرهیز از «عصیان و معصیت» از این قوانین بخشی از «تقوا و برّ» است که «تعاون» و معاونت در آن به عنوان یک فرمان و امر الهی به شکل واجب مطرح شده است.(مائده، آیه 2)

خدا می فرماید: وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ؛ و در نيكوكارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد و در گناه و تعدى دستيار هم نشويد و از خدا پروا كنيد كه خدا سخت ‏كيفر است.(مائده، آیه ۲)

در جایی دیگر در تبیین و تشریح همین حکم نیز می فرماید: أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ… يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَيْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ؛ آيا كسانى را كه از نجوا منع شده بودند نديدى كه باز بدانچه از آن منع گرديده‏ اند برمى‏ گردند و با همديگر به منظور گناه و تعدى و سرپيچى از پيامبر محرمانه گفتگو مى كنند… اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد چون با يكديگر محرمانه گفتگو مى ‏كنيد به قصد گناه و تعدى و نافرمانى پيامبر با همديگر محرمانه گفتگو نكنيد و به نيكوكارى و پرهيزگارى نجوا كنيد و از خدايى كه نزد او محشور خواهيد گشت پروا داريد.(ممتحنه، آیات ۸ و ۹)

پس از نظر قرآن، مخالفت امت با فرمان امام و دولت اسلامی در نظام سیاسی ولایی به معنای مخالفت با فرمان «تعاون» در کارهای خیر و تقوا است. به سخن دیگر، اگر موفقیتی برای امت و امام در عرصه های گوناگون معنوى، مادّى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگی و مانند آن ها است، همگی در گرو تعاون و همکاری دولت – امت است.

خدا در آیات قرآنی بیان می کند که «تعاون» در ساحات گوناگون می تواند موجب تغییرات شگرف شود و اوضاع را به طور کلی و کامل دگرگون سازد. البته تعاون در دو سویه «مثبت و منفی» چنین آثاری را به جا می گذارد و هیچ اختصاصی به تعاون در امور خیر ندارد؛ چرا که تعاون در کارهای بد نیز موجب تغییرات شگرف در عرصه های گوناگون می شود.

برخی از ساحاتی که تعاون در کارهای بد و خوب در آنها تاثیرات مستقیم و شگرفی به جا می گذارد، عبارتند از:

1. نظم اجتماعی: از نظر قرآن، تعاون اجتماعی موجب «نظم و انتظام اجتماعی» است؛ زیرا مردم با تعاون و اجرای مقررات و قوانین می توانند تنش ها و چالش ها را کاهش داده و یا بزدایند که نتیجه آن نظم و انتظام اجتماعی و کاهش درگیری و مراجعه به محاکم قضایی و داوری است.(مائده، آیه 1؛ بقره، آیه 85)
2. فروپاشی اجتماعی: همان طوری که تعاون اجتماعی می تواند نظم و انتظام اجتماعی را در سایه اجرای قوانین و مقررات پدید آورد، هم چنین در شکل تعاون بر «عدوان و اثم» می تواند ، نظم و انتظام را از میان بردارد و اجتماع و امت را با چالش های عظیم فکری و فرهنگی مواجه سازد؛ زیرا جایگزین سازی مثلا رفتارهای ارزشی و هنجاری با رفتارهای نابهنجار و ضد ارزشی موجب می شود تا چالش ها و تنش ها در امت افزایش یابد و مشکلات عدیده ای را در همه ساحات دیگر اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی موجب شود.(مائده، آیه 2؛ بقره، آیه 85) خدا در آیه 85 سوره بقره نشان می دهد چگونه گروهى از بنى‌اسرائیل، در قتل و اسارت یکدیگر همکارى و تعاون داشتند و اجتماع را به سوی خشم الهی و مجازات سوق دادند، به طوری که یکی از عوامل اصلی فروپاشی امت یهودی و سرگردانی آنان در جغرافیای زمین همین مساله بوده است.
3. ایمان و کفر : از نظر قرآن، در امور معنوی مانند ایمان و تقوا، تعاون نقش اساسی دارد؛ زیرا کسانی که ایمان کامل دارند و تفکیکی در ایمان ایشان نسبت به امور نیست، در رفتارهای اجتماعی نیز صادقانه و درست عمل می کنند؛ در حالی که تبعیض در ایمان موجب می شود تا در رفتار اجتماعی نیز رفتارهای تبعیض آمیز و گناه الودی داشته باشند.(مائده، آیه 2؛ بقره، آیه 85) خدا در قرآن می فرماید ممکن است که برخی به قصد «ظهیر» و پیشتبانی از یک دیگر در عرصه های گوناگون وارد شوند که البته ممکن است موفقیتی برای آنان نداشته باشد، چنان تعاون و همکاری جن و انس برای آوردن «مثل قرآن» از این دست موارد است.(اسراء، آیه 88)
4. مناسک و اعمال عبادی: خدا در قرآن بیان می کند که تعاون در کارهای نیک و تقوایی موجب می شود تا مردم در انجام و اجرای مناسک به دوراز هر گونه مشکل و چالشی به آن اقدام کنند و مقدسات خود را تکریم و احترام نمایند؛ در حالی که تعاون در کارهای بد و تجاوزگری موجب می شود که انسان در تکریم مقدسات و نیز اجرای مناسک با چالش های جدی مواجه شود.(همان)
5. جهاد و جنگ: تعاون در حوزه های نظامی می تواند در قالب دفاع از حق و مظلوم و مستضعف یا در دفاع از باطل و ظالم و مستکبر باشد؛ یعنی تعاون در کارهای خوب و بد که آثار متفاوت آن کاملا روشن است.(مائده، آیه 2؛ بقره، آیه 85؛ احزاب، آیات 22 و 26) تعاون مردم با ذوالقرنین برای ساخت سد دفاعی از جمله فعالیت های موثر نیک است که در قالب تعاون آثار و برکات مفیدی برای امت داشت.(کهف، آیه 95) هم چنین خدا در قرآن به مومنان هشدار می دهد که نمی بایست برای تجاوزگری با یک دیگر یا دیگران همکاری و تعاون داشته باشند.(مائده، آیه 2)

نقش فلسفه زندگی در تعاون دولت – ملت در ساحت های گوناگون

در آیات قرآنی موفقیت های بزرگ منوط به اموری شده است که از جمله آن ها «ایمان و تقوا و برّ» در سایه تعاون و همکاری جمعی مومنان است. بسیاری از آیات که در آن ها خدا «قوم» یا «امت» را در قالب «یا ایها المومنون» مطرح می کند، ناظر به این نکته است که موفقیت امت در این امور در گرو و رهن همکاری و تعاون اجتماعی و جمعی است.

به عنوان نمونه موفقیت امت در «تغییر سرنوشت جمعی امت ها» نیازمند «تغییر انفس مردم» است؛ زیرا زمانی سرنوشت امتی تغییر می یابد که اکثریت مردم آنان از نظر «فلسفه و سبک زندگی» تغییر کنند. البته چنان که گفته شد هر «تغییر اجتماعی» در گرو و رهن، «تغییرات اجتماعی جمعی» در «فلسفه و سبک زندگی» است. وقتی شاکله و شخصیت مردمی به گونه ای تغییر کرد که «تقوا و برّ» در میان آنان به شکل یک پدیده اجتماعی بروز کرد، به طور طبیعی آن امت نیز از فواید آن بهره مند شده و «نظم و انتظام اجتماعی» و هم چنین «امنیت و آرامش» و نیز «آسایش و رفاه» برای آنان رقم می خورد. از همین روست که بارها در قرآن بر عنصر «تغییر انفس» تاکید خاص می شود که «تغییر در روان انسان» ها است؛ این تغییر مثبت که «فلسفه و سبک زندگی اجتماعی» مردم را سامان می دهد، موجب می شود تا «فضل» الهی نصیب آنان شود و انواع برکات و نعمت های الهی از مادی و معنوی بر آنان سرازیر شود. خدا می فرماید: إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ در حقيقت ‏خدا حال قومى را تغيير نمى‏ دهد تا آنان انفس خود را تغيير دهند.(رعد، آیه 11)

هم چنین می فرماید: ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ اين كيفر بدان سبب است كه خداوند نعمتى را كه بر قومى ارزانى داشته تغيير نمى‏ دهد، مگر آنكه آنان آنچه را در انفس و روان خودشان دارند تغيير دهند؛ و خدا شنواى داناست. (انفال، آیه ۵۳)

در جایی دیگر به اجتماع شهری به عنوان مجموعه همکار در کار خیر اشاره می کند و به نوعی «تعاون» را در تحقق آثار آن مورد تاکید قرار می دهد و می فرماید: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ ؛ و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏ گشوديم ولى تكذيب كردند پس به كيفر دستاوردشان گريبان آنان را گرفتيم. (مائده، آیه ۹۶)

بنابراین، وقتی امری خوب یا بد در میان امت و اجتماعی به شکل «ظاهر و پدیده اجتماعی» ظهور پیدا کرد، به این معنا است که «تغییر در انفس مردم» ایجاد شده است؛ چرا که هر کسی بر اساس «شاکله» خودش عمل می کند.(اسراء، آیه 84) این بدان معناست که هویت روانی اشخاص آن اجتماع متاثر از بینش ها و نگرش ها تغییر یافته است؛ زیرا سبک زندگی یعنی همان عمل هر امتی مبتنی بر «فلسفه زندگی» یعنی همان بینش ها و نگرش های آنان است. پس اگر در اجتماعی ظاهره و پدیدهایی چون گناه و خشونت و تجاوز و زنا گسترش یافت به این معنا است که فلسفه زندگی آنان تغییر یافته و تغییرات در «انفس» صورت گرفته است؛ هم چنین اگر در امت و اجتماعی «تقوا و برّ و نیکی» گسترش یافت و پدیده اجتماعی شده به معنای تغییرات مثبت در «انفس» آن مردم است که در سبک زندگی آنان بروز و ظهور کرده است.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53؛ مائده، آیه 96)

از آن جایی که دولت – ملت یک مجموعه ای متشکل از امت و امام است، به طور طبیعی هر پدیده اجتماعی به معنای تغییر در فلسفه زندگی آن امت است. همکاری دولت – ملت اگر بر اساس «تقوا و برّ» باشد به معنای آن است که آموزه های اسلامی در آن تقویت شده است؛ و اگر بر اساس «اثم و عدوان» باشد به معنای دوری از آموزه های وحیانی قرآن است.(مائده، آیه 2)

ضرورت تعاون دولت – ملت در ساحات اقتصادی

در راستای جهش اقتصادی لازم است تا «تعاون علی التقوی و البرّ» در دستور کار امت و امام و دولت – ملت قرار گیرد؛ زیرا چنان که بیان شد بدون همکاری و تعاون جدی دولت – ملت نمی تواند تغییرات اساسی را ایجاد کرد.

در این راستا می بایست همان طوری که حضرت یوسف(ع) با «ملک مصر» با توجه به آمایش سرزمینی و میزان بودجه کشور، برنامه ریزی کلان داشته و قوانین مناسب در تولید و توزیع و مصرف وضع کرده و به شدت آن را به مورد اجرا گذاشته اند که از جمله «سهمیه بندی و قسط بندی» درآمدها و محصولات برای دست یابی قسطی همگان به آسایش و رفاه در اوضاع سخت خشکسالی است، هم چنین دولت اسلامی می بایست قوانین و مقررات مناسب با اوضاع کنونی وضع کند به سختی به مورد اجرا گذارد تا منابع در مسیر درست مورد بهره برداری قرار گیرد و امکان سوء استفاده در هیچ مرحله ای از مراحل توزیع منابع، تولید، توزیع و مصرف وجود نداشته باشد.این نیز به معنای نظارت دقیق و اعمال حاکمیت قوی در همه مراحل است.

از سوی دیگر، این ملت است که می بایست نه تنها جهش تولید را برای عبور از بحران و سرمایه گذاری برای سالهای سخت در دستور کار قرار دهد، بلکه به قوانین و مقررات تن دهد و به خود اجازه ندهد که قوانین را دور بزند و با کسانی در دور زدن آن همکاری کند.(یوسف، آیات 45 تا 60)

اصولا اگر دولت امکانات بسیاری را به عنوان «امین ملت» در اختیار دارد به معنای آن نیست که از «تعاون» ملت بهره نگیرد؛ زیرا هرگز بدون همکاری و تعاون صادقانه ملت در «تقوا و برّ» نمی توان امید موفقیتی را داشت.

به عنوان نمونه ذوالقرنین به عنوان یکی از دولت های الهی که خدا در قرآن خدمات و فعالیت هایش را گزارش کرده است، می فرماید: قَالَ مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتَّى إِذَا سَاوَى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا ؛ گفت: آنچه پروردگارم به من در آن تمكن داده از كمك مالى شما بهتر است. مرا با نيرويى انسانى يارى كنيد تا ميان شما و آنها سدى استوار قرار دهم ؛ براى من قطعات آهن بياوريد تا آنگاه كه ميان دو كوه برابر شد گفت: بدميد تا وقتى كه آن قطعات را آتش گردانيد. گفت: مس گداخته برايم بياوريد تا روى آن بريزم. (کهف، آیات ۹۵ و ۹۶)

از آن جایی که منابع بسیاری در اختیار دولت اسلامی است که از جمله آن ها انفال و فیّ است، دولت اسلامی می بایست از منابع انسانی برای جهش تولید استفاده کند. البته «تعاون امت» با دارایی های خویش می تواند در تحقق جهش اقتصادی تسریع و تسهیل کند؛ البته این زمانی اتفاق می افتد که امت به «ایثار» برسد واین فرهنگ جهادی و ایثاری را در خود به نمایش بگذارد؛ شکلی نیست که چنین مرتبه ای تعاون زمانی اتفاق می افتد که امت به دولت باور و اعتقاد و اعتماد داشته باشد و بخواهد بر اساس فلسفه الهی برای آخرت در دنیا تلاش کند و «استعمار الارض» آبادانی آن را در کنار «انفاقات مالی» در عرصه های گوناگون جهاد اقتصادی ، فرهنگی و نظامی وظیفه و تکلیف خویش بداند.(حشر، آیات 7 تا 9؛ رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 60؛ هود، آیه 61 و آیات دیگر)

در حقیقت جهش چرخ تولید، نیازمند اهتمام قوای سه گانه مقننه و مجریه و قضاییه نسبت به ساماندهی بودجه، نظارت بر عملکرد دولت و مبارزه با فساد در همه بخش ها و ساحات است. پس باید همه‌ ارکان دولت اسلامی و صاحبان قدرت سیاسی در کشور برای حمایت از تولید و بهبود فضای کسب و کار در کنار هم قرار بگیرند تا رونق و جهش تولید رخ دهد. به سخن دیگر، بررسی چند باره ساختار‌ها و تصویب قوانین به نفع تولید محور‌های مهمی است که البته با مبارزه و مقابله با فساد اقتصادی و رانت بازی می‌تواند کمک کار جهش اقتصادی باشد. البته این بخش نخست آن است و بخش دوم تعاون امت و ملت با دولت برای تحقق این اهداف و برنامه ها است.