ولایت، مدیریت الهی امت

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امت اسلامی می بایست تحت ولایت که مدیریت الهی است، قرار گیرد؛ زیرا اگر مدیریت الهی ولی الله نباشد، جامعه تحت ولایت طاغوت در می آید؛ زیرا چاره ای جز مدیریت جامعه نیست و مدیران جامعه  یا الهی هستند که بر عدالت الهی قیام می کنند، یا طاغوتی هستند که بر ظلم و جور عمل می کنند؛ چنان که امیرمومنان امام علی(ع) بر اساس آموزه های قرآنی می فرماید.

البته در برخی از اصطلاحات قرآنی، از مدیریت طاغوتی به تسامح، ولایت طاغوتی اطلاق شده که نوعی همانندسازی با ولایت الهی است؛ زیرا مدیریت طاغوت هرگز مدیریتش را بر پایه مهر و محبت در کنار حق  وعدالت قرار نمی دهد؛ بلکه بر اساس زور و تهدید و تطمیع و مانند آنها است.

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مدیریت الهی امت اسلام در سایه ولایت الهی ساماندهی می شود که شرایطی برای مدیریت بیان شده که در این مطلب به آن پرداخته شده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مدیریت امت، حق الهی

مدیریت، هدایت، ایجاد هماهنگی و نطارت بر تعداد زیادی از افراد برای دست یابی به هدف یا مقصود معین (فرهنگ علوم اجتماعی، ص 766) یا ایجاد هماهنگی، رهبری، مهار فعالیت های دسته جمعی برای دست یابی به اهداف با حداکثر کارآیی(سازمان و مدیریت ص 61)، یا روش و سازوکار اداره امور یک گروه انسانی و هماهنگی کلیه فعالیت های آنان برای دست یابی اهداف مشخص و معین است.(تئوری های مدیریت، ص 23)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر گروه انسانی که روش و اهداف مشخصی را در زندگی در قالب فلسفه و سبک زندگی به کار می گیرند، امت هستند. از همین روست که امت هایی بسیاری در طول تاریخ پدید آمده اند که بر اساس فلسفه ها و سبک های گوناگون زندگی خود را سامان داده اند. البته هر امتی دارای امامی است که آنان را در فلسفه و سبک زندگی راهنمایی و راهبری می کند تا به مقصود و هدفی برساند که در قالب فلسفه زندگی تبیین شده است؛ زیرا هیچ جامعه و امتی بدون امام، ولیّ، رهبر و مدیر نمی تواند به اهداف خویش برسد. از همین رو، از نظر قرآن اصل رهبرزی و مدیریت اجتماعی و نیاز امت ها به آن، امری پذیرفته شده و مسلم در نگاه الهی است.(نور، آیه 62؛ ص، آیه 20)

از نظر قرآن، امت اسلام، نیز دارای فلسفه و سبک زندگی مخصوص خود است که رهبران الهی به عنوان اولیای الهی مسئولیت مدیریت آنان را به عهده دارند. از نظر قرآن، ولایت چون شاخه ای از مالکیت است، تنها کسانی بر جان و مال و عرض مردم می توانند مالکیت داشته باشند که تحت ولایت الهی باشند. در حقیقت ولایت اولیای الهی، شاخه ای ولایت الهی است که در مظاهرش خود را نشان می دهد. مظاهر الهی دارای شاخصه هایی هستند که در آموزه های قرآنی به طور کامل تبیین شده است.

هم چنین از نظر قرآن، کسی که دارای شاخصه های قرآنی نباشد، فاقد ولایت الهی است؛ بنابراین، ولایت دیگران ولایت طاغوت است؛  زیرا یا شخص دارای شاخصه های الهی یا نیست؛ و کسی که دارای شاخصه ها نباشد، طاغوت است و ولایت و مدیریت او بر دیگران  ولایت طاغوتی است.

به هر حال، از نظر قرآن، مدیریت امت  به عنوان ولایت شعبه ای از ولایت الهی است و تنها اهل الله دارای حق ولایت هستند و دیگران از اهل طاغوت هستند و لازم است تا از آنان  اجتناب شود.(نحل، آیه 36؛ زمر، آیه 17؛ بقره، آیات 256 و 257؛ نساء، آیات 60 و 76)

خدا به صراحت در قرآن بیان می کند که مدیریت امت اسلامی به عنوان ولایت و امامت تنها برای پیامبر(ص)  ومومنانی است که خدا آنان را به عصمت انتخاب کرده و به فضل خویش در جایگاه اولیای الهی قرار داده است.(مائده، آیات 55 و 56) بنابراین، غیر مومنان که از سوی خدا انتخاب می شوند، هر کسی دیگر ولایتش طاغوتی است؛ خواه کافر باشد یا مومنی که از سوی خدا برای امامت و ولایت انتخاب نشده است.(آل عمران، آیات 28 و 149 و 150)

البته از نظر قرآن، ولایت و مدیریت امت دارای سطوحی است سطح عالی برای مومنان خاص و سطوح دیگر بر اساس شرایط و شاخص هایی است که در قرآن بیان شده است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ملاک و میعار ارزش در نزد خدا، تقوای الهی است.(حجرات، آیه 13) بنابراین، «متقین» دارای کرامت در نزد خدا هستند؛ حال اگر کسی بخواهد «امام المتقین» و در مقام  ولایت و رهبری و مدیریت متقین در آید(فرقان، آیه 74)، می بایست در مراتب تقوای الهی در عالی ترین و برترین آنها باشد که مرتبه تقوای اخص از سه گانه عام و خاص و اخص است.

از قرآن، اولیای الهی در این سطح از مراتب تقوای الهی قرار دارند؛ زیرا شاخصه های الهی ولایت را دارا هستند که در آموزه های وحیانی قرآن بیان شده است.

شاخص ها و شرایط مدیریت الهی امت

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مدیریت الهی امت مقامی بس بلند است که البته هر یک از بندگان الهی می بایست از خدا بخواهند تا آنان را در سطحی قرار دهند که آنان بتوانند امام المتقین شوند.(فرقان، آیه 74) از نظر قرآن، هر کسی از مومنان با توجه به سطح و مرتبه تقوای الهی از این حق ولایت و مدیریت الهی برخوردار هستند. سطح عالی رهبری و مدیریت امت برای متقین اخص، و سطح میانی برای متقین خاص و سطح دانی  برای متقین عام است.

از نظر قرآن، اصلی ترین و برترین شاخص مهم مدیریت الهی و ولایت اجتماعی تقوای الهی است که در ساحت ایمان تحقق می یابد؛ زیرا تقوای الهی متاثر از ایمان افراد و سطح آن است.(مائده، آیه 93) بنابراین، کسی که در ایمان به مراتب عالی نرسیده باشد در سطح عالی مدیریت جامعه و امت قرار نمی گیرد. پس کسی مدیریت را به عهده می گیرد که در ایمان به عالی ترین سطح رسیده باشد(آل عمران، آیه 28)؛ زیرا خدا در این آیه مدیریت و سرپرستی امت اسلامی را به مومنان اختصاص داده است؛ و شکی نیست که «اولیاء» جمع «ولیّ» است و اولیای الهی کسانی هستند که به عنوان ولیّ مالک و صاحب تدبیر امر چیزی شخصی یا عمومی است.(نگاه کنید: المیزان، ج 3، ص 151)

هم چنین از نظر قرآن، ولایت و مدیریت امت  اسلامی، جزو مصادیق «فضل الهی» است که به برخی از بندگانش داده شده است. البته با توجه به سطوح مدیریت اجتماعی از خانه تا امت اسلام، «فضل الهی» دارای مراتب خواهد بود. به عنوان نمونه از نظر قرآن، ولایت مردان در امور خانواده به فضل الهی است که برای مردان قرار داده شده است.(نساء، آیه 34) ولایت والدین نسبت به فرزندان نیز در ساختار همان فضل الهی ساماندهی شده تا برخی بر برخی دیگر مالکیت در سطح تدبیر امور فرزندان را به عهده بگیرد.

از نظر قرآن، ولایت و مدیریت امت اسلامی، همانند امانتی از سوی خدا است که می بایست به صاحبان آن داده شود و غصب نگردد و در آن امانت خیانت نشود؛ زیرا اولیای الهی به سبب آن که دارای تقوای الهی هستند، در امر ولایت خویش و تدبیر و سرپرستی امور خیانت نمی کنند، اما ممکن است دیگرانی آن را غصب کنند و در امانت الهی خیانت کرده و غاصب ولایت و مدیریت امت شوند.(نساء، آیه 58) از نظر قرآن، ولایت الهی بر امت خاص پیامبر(ص) و اولوا الامر(ع) هستند(نساء، آیه 59) که خدا آنان را معرفی کرده و پیامبر(ص) در روز غدیر خم ، امیرمومنان امام علی(ع) را به عنوان آغازین نفر از اولیای امور به حکم الهی مشخص کرده و فرموده است: من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛ هر کسی من مولای اوییم پس این علی مولای اوست.(مائده، آیات 3 و 55 و 67؛ روایات تفسیری، کتاب غدیر علامه امینی؛ التبیان، ج 3، ص 433؛ الدر المنثور، سیوطی، ج 3، ص 19 و 117)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، امر ولایت و مدیریت امت اسلام چنان مهم و اساسی است که بدون ابتلائات و خروج موفقیت آمیز از آن، شخص نمی تواند در مقام امامت و ولایت و مدیریت اسلامی امت قرار گیرد.(بقره، آیه 124)

از شاخص هایی مهم مدیریت امت اسلامی و ولایت می بایست به امانت داری(یوسف، آیه 55)، برخورداری از امکانات و قدرت تصرف در آنها(کهف، آیات 83 و 84)، برتری در فضایل و عطایای الهی(نساء، آیه 34)، توکل بر خدا(آل عمران، آیه 159)، عزم در عمل(همان)، مشاوره در امور(همان)، علم و دانش و تخصص در امور و مدیریت(یوسف، آیه 55)، قاطعیت در تصمیم گیری در امور(آل عمران، آیه 159) و مانند آنها اشاره کرد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بر امت است تا وقتی رهبری مشورت می خواهد او را یاری رسانند و مشورتی علمی و صادقانه داشته باشند. البته بر رهبری و مدیریت الهی است تا برای جبران نقاط ضعف مدیریت از افراد مشاور یا معاون و وزیر بهره گیرند تا نقاط ضعف جبران شده و کارها در مسیر پیشرفت به آسانی پیش رود و خدشه ای در امر مدیریت امت ایجاد نشود؛ چنان که حضرت موسی(ع) برادرش را برای جبران نقاط ضعف خویش انتخاب کرد.(طه، آیات 24 تا 32) البته ممکن است این نقاط ضعف نباشد، ولی همین که احتمال آن داده شود، می بایست با مشاوره یا انتخاب وزیر و معاون و مانند آنها در جبران ضعف کوشید. البته این شیوه رهبران و مدیران الهی است و آنان این گونه عمل می کنند و از خدا چنین درخواستی دارند.(همان)

به هر حال، از نظر قرآن، مدیریت امت اسلامی در سطوح گوناگون برای کسانی است که خدا آنان را برگزیده و ولایت خویش را به عنوان ولایت مظاهر به آنان داده است. پس اگر کسی بخواهد بدون داشتن شاخص ها در مقام مدیریت به ویژه سطوح عالی مدیریت امت قرار گیرد، به عنوان غاصب و طاغوت شناخته می شود و می بایست از آنان اجتناب کرد و به مبارزه و مقابله با آنان برخاست.

مدیریت جامع نظامی و قضایی و اقتصادی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مدیریت امت اسلامی در سطح عالی برای اولیای الهی است که در هر امری از نظامی و اقتصادی و قضایی و فرهنگی و مانند آنها وارد می شوند تا بر اساس فلسفه الهی قرآن، سبکی را به کار گیرند که امت را به اهداف الهی برساند.(آل عمران، آیه 121؛ ص، آیات 17 تا 20؛ یوسف، آیه 55)

بنابراین، تفکیک قوای به معنای غربی معنایی ندارد؛ هر چند که ولی الله برای پیشبرد امور و پیشرفت کارها وزیرانی را به کار می گیرد که او را در امور فرهنگی، اقتصادی، نظامی، قضایی و مانند آنها یاری رسانند.(طه، آیات 24 تا 32؛ بقره، آیات 246 تا 247؛ نمل، آیات 17 تا 21)

از نظر قرآن، فلسفه مدیریت امت اسلامی، احقاق حق، اقامه عدالت به ویژه عدالت قسطی، مبارزه با فساد و ظلم و استکبار، امر به معروف و نهی از منکر، اقامه نماز، مدیریت اقتصادی از تولید تا توزیع تا مصرف، مدیریت نظامی، مدیریت فرهنگی، مدیریت تعلیم و تزکیه و پرورش و مانند آنها است تا انسان ها به عنوان خلیفه الله به تمامیت کمالی خویش دست یابند و بهشت و سعادت اخروی را به دست آورند.(حدید، آیه 25؛ مائده، آیه 8؛ حج، آیات 39 تا 41؛ نساء، آیات 79؛ بقره، آیات 30 و 31)