نماز، تنظيم گيرنده وجود انسان به سوي الله

براساس آموزه هاي قرآني، يكي از مهم ترين اهداف زندگي بشر، خودسازي در راستاي دستيابي به كمالات است؛ زيرا انسان به يك معنا ماهيت و هويتي بي شكل است كه در فرآيندي، شكل واقعي و ثابت خود را پيدا مي كند.

علماي بزرگ اسلام بر اين باورند كه انسان خود را براي ابديت مي سازد و آنچه را كه به عنوان صورت اخروي ناميده مي شود، هر شخصي در دنيا براي خود مي سازد. سازه هاي صورت اخروي و حتي بهشتي كه در آن زيست مي كند، سازه هاي هر شخص است. از اين رو در روايات اسلامي از سازه هاي بشري كه با اعمال صالح براي بهشت ساخته مي شود، سخن به ميان آمده است.

نويسنده دراين مطلب بر آن است تا نقش يكي از اعمال صالح به نام نماز را در سازه انساني و كمالي براساس آموزه هاي قرآني بيان كند.

خودسازي، بايسته و شايسته انساني

خداوند مأموريت پيامبران را اموري چون تعليم و تزكيه دانسته است (بقره، آيات 129 و 151؛ آل عمران، آيه164؛ جمعه آيه2) البته از نظر قرآن، تعليم و تزكيه را خداوند از طريق ابزارهاي گوناگون انجام مي دهد؛ زيرا اقتضاي توحيد از جمله توحيد فعلي اين مطلب است. از اين رو خداوند به صراحت بيان مي كند كه تزكيه و پاكسازي افراد را خداوند انجام مي دهد و هيچ كس نمي تواند عمل پاكسازي و تزكيه را انجام دهد مگر آنكه در مقام مظهريت از اسم مزكي قرارگيرد. خداوند در آيه 49 سوره نساء و 21سوره نور، تأكيد مي كند كه تنها خداوند است كه تزكيه مي كند و كسي را نرسد كه جز به اراده و مشيت و فعل الهي تزكيه و پاك شود؛ چرا كه تنها اوست كه مزكي مي باشد و اگر كسي در مقام تزكيه قرار مي گيرد و مزكّي ناميده مي شود مانند پيامبران، آنان به عنوان مظاهر اسم الهي عمل مي كنند.

البته اين بدان معنا نيست كه انسان تلاشي را انجام ندهد و در انتظار تزكيه الهي باشد؛ بلكه بر اوست كه تلاش كند و زمينه تزكيه را فراهم آورد؛ زيرا براي تزكيه الهي لازم است تا شخص، اقدام به خودسازي كند و گامي براي بسترسازي بهره مندي از اسم مزكي بردارد؛ زيرا اسماي الهي بر سرزمين جان همانند آفتاب، بي هيچ بخل و خساستي مي تابد و هركسي مي بايست آينه وجود و قلب خويش را به سمت و سوي آفتاب اسماي الهي بگيرد تا از آن بهره برد. كسي كه آينه قلب و وجودش با گناه و بدي ها و زشتي ها پوشانده و پرده بر آن افكنده است نمي تواند از نور الهي استفاده كند يا به طور كامل از آن بهره مند شود. خداوند از بندگان مي خواهد تا خود را براي بهره مندي از آفتاب اسماي الهي آماده سازند و زمين خويش را به زمين پاك تبديل كنند و اجازه ندهند تا شوره زاري شود كه در آن گياهي نمي رويد يا سرزميني كه در ظلمت قرارگرفته و از نور الهي خود را نهان كرده است.

بسياري از آيات قرآني در حقيقت راهنماي اين معنا هستند كه آدمي را با عوامل بسترساز تزكيه الهي و بهره مندي از اسماي الهي آشنا سازند.

ازنظر قرآن، هيچ انساني از آفتاب اسماي الهي بهره نخواهد برد، مگر اينكه بستر تابش اسماي الهي را برجان و قلب و وجودش فراهم آورد. انسان مي بايست تغييراتي متناسب با شرايط تابش فراهم آورد تا امكان تابش مهيا شود. اين گام تغيير يعني خودسازي را بايد انسان بردارد چراكه اسماي الهي بر وجود و جان كسي مي تابد كه آنتن ماهواره وجودش را به سمت آفتاب گرفته باشد و براساس استانداردها و معيارهاي الهي آن را در جايگاه درست و موقعيت مناسب تنظيم كرده باشد تا به درستي امواج الهي را دريافت كند و تصويري روشن به نمايش گذارد. (انفال، آيه53؛ رعد، آيه11).

در حقيقت خودسازي به معناي تنظيم گيرنده هاي وجودي در مسير ارسال امواج تابش انوار اسماي الهي است. اين خودسازي كه فرصت بهره مندي از تزكيه الهي يعني تابش انوار اسماي الهي را فراهم مي آورد، همان چيزي است كه خداوند به عنوان يك شايسته بلكه بايسته از انسان خواسته است و حتي راه هاي تنظيم گيرنده ها و امكان دريافت صوت و تصوير شفاف و مناسب را به عنوان اوامر و نواهي بيان كرده است.

هر يك از احكام الهي طريقتي براي تنظيم وجود و جان آدمي در مسير تابش امواج اسماي الهي است. برخي از احكام الهي، از اين توانايي برخوردارند كه دريافت كامل تر و پرحجم تر از بسياري يا همه اسماي الهي داشته باشند، درحالي كه برخي از احكام كه از آنها به مستحبات ياد مي شود، از قدرت و توان كمتري برخوردارند. در مقابل، ارتكاب هرگونه محرمات و مكروهات به معناي تنظيم نادرست در جهت گيري گيرنده وجود آدمي است. به ويژه آنكه اگر گيرنده به سمت محرمات تنظيم شود، به جاي دريافت انوار اسماي الهي، ظلمات شيطاني را دريافت كرده و وجود و جان آدمي را تاريك مي كند.

خداوند در آيات بسياري به تأثير هر يك از محرمات و مكروهات در جا به جايي موقعيت گيرنده وجود آدمي اشاره مي كند. به عنوان نمونه خداوند در آيه 120 سوره بقره و 37 سوره رعد، پيروي انسان از هواهاي نفساني و شيطاني را موجب محروميت از امدادهاي الهي برمي شمارد. اين بدان معناست كه پيروي از هواهاي نفساني، صفحه وجود آدمي را از سمت خدا و وجه الله دور مي كند و اجازه نمي دهد تا امدادهاي الهي به او برسد و وجودش آن را دريافت كند.

وقتي به آثار و كاركردهاي واجبات و مستحبات يا محرمات و مكروهات در آيات قرآني توجه مي شود، به خوبي مي توان دريافت كه چگونه هر عملي، همانند تغيير جهت سمت و سوي آدمي نسبت به سيگنال هاي ارسالي از سوي ذات خداوندي است . از اين رو خداوند در آيات بسياري از مردم مي خواهد تا جهت خويش را به سوي خداوند تغيير دهند تا دريافت مناسب و خوبي از سيگنال هاي ارسالي داشته باشند. (انعام، آيه79؛ قصص، آيه88؛ رحمن، آيه27)

البته خداوند در آيه 115 سوره بقره بر اين نكته توجه مي دهد كه خداوند محيط بر هستي و انسان است و هيچ چيزي بيرون از دايره احاطه الهي نيست. از اين رو، هر كسي به هر سمت و سويي رو آورد، همان سمت وجه الله است، با اين تفاوت كه سمتي را كه خداوند از انسان خواسته تا بدان متمايل و متوجه شوند، همان سمتي است كه در شكل واجبات و مستحبات بيان شده است و سمت ديگر يعني محرمات و مكروهات نوعي رويگرداني از سمت مورد اشاره الهي است و موجب كاهش دريافت و يا عدم دريافت سيگنال هاي ارسالي از وجه الله و انوار اسماي الهي خواهدبود.

در حقيقت دين اسلام، اطاعت از ولايت خدا، پيامبر و امامان(ع)، همان وجه الله است. (التوحيد، شيخ صدوق، ص 146) كه انسان با اطاعت از آن مي تواند دقيقا در جهتي قرار گيرد كه سيگنال كامل و مستقيم انوار الهي فرستاده و دريافت مي شود.

از آن جايي كه نفس آدمي جايگاه دريافت خوبي ها و بدي هاست، از اين ظرفيت كامل برخوردار است (شمس، آيات 7و8؛ بقره، آيات 235 و 284) كه هرگونه سيگنال هايي را دريافت كند. پس وجود آدمي مي تواند سيگنال هاي مثبتي را دريافت كند كه از اسماي جمالي الهي براي كمال ارسال مي شود و شخص را متاله و مظهر تجلي اسماي الهي مي سازد. (فصلت، آيه53) چنانكه مي تواند در برابر اسماي جلالي قرارگيرد و موجبات شقاوت و دوري و بدبختي خود را فراهم آورد.

نماز، عامل تنظيم وجود به سوي انوارالله

الله اسمي است كه تمامي اسماي الهي را در خود مستجمع دارد؛ از اين رو نام الله، به عنوان اسم جامع گفته شده است. گيرنده وجود انساني اگر بخواهد در يك خودسازي به سمت الله نشانه رود تا همه انوار الهي را يكجا دريافت كند؛ چنان كه برخي از گيرنده هاي ماهواره اي همه امواج و سيگنال هاي موجود كانال هاي تلويزيوني و راديويي را دريافت مي كنند، مي تواند از عامل نماز به عنوان مهمترين ابزار در تنظيم آن بهره گيرد.

خداوند در آيات بسياري از قرآن به نقش بسيار پيچيده و مهم نماز در توجه وجه آدمي به سوي وجه الله اشاره مي كند. از جمله در آياتي كه درباره تعيين قبله نماز واردشده اين معنا مورد تأكيد قرارگرفته است كه نماز مي تواند سمت و سوي انسان را به سوي بهترين جهت سامان دهد كه خداوند با تمام اسماي خويش در آن سمت مي تابد. از اين رو به جاي توجه به همه جهات با آنكه هيچ جهتي با جهت ديگر فرق ندارد و انسان در دايره احاطه وجودي اوست و خداوند محيط بر او و همه هستي است، (بقره، آيه 115) از انسان خواسته شده تا به يك سمت خاص توجه يابد تاسيگنال هاي كامل و تمام را از انوار الهي دريافت كند. (بقره، آيات144 و 149 و 150)

آدمي هنگامي كه در برابر كعبه، مسجدالحرام و شهر مكه قرارمي گيرد، در برابر وجه الله است و مي تواند تمامي انوارالهي را به تمام و كمال دريافت كند و خود را متاله سازد و خدايي شود. در حقيقت كاري كه نماز به سمت قبله انجام مي دهد، ايجاد شرايطي مناسب براي دريافت كامل انوار همه اسماي الهي است. اين همان ظرفيت بسيار عالي است كه نماز براي خودسازي يعني زمينه سازي براي متأثرشدن از تزكيه الهي و بهره مندي از انوار اسماي الهي دارد.

خداوند در آياتي از جمله آيه 132سوره طه به نماز امر مي كند تا زمينه بهره مندي از آثار آن براي ايشان فراهم آيد. نقشي كه نماز در تحقق بسياري از كمالات از جمله تقوا (بقره، آیات 2 و 3 و 177)، بر و نیکی(بقره،‌آیه 177)، احسان و نیکی(هود، آیات 114 و115)، خضوع(حج، آیات 34 و 35)، صلاح و اصلاح(اعراف، آیه 170)، استقامت و پایداری(هود، آیات 112 و 114)، صداقت و راستی(بقره، آیه 177)، تقرب و قرب الهی(انفال، ایات 3 و 4)، کرامت (معارج ، آیات 19 تا 22 و 35)، خشیت قلب(انفال، آیات 2 و 3)، حب الهی(ابراهیم، آیه 31)، صبر و شکیبایی و بردباری(معارج، آیات 20 تا 22) ، ولایت(مائده، آیه 55) و در یک کلمه نورانیت وجود (فتح، آیه 29) دارد، نقشی بی مانند است. اگر انسان به خواهد همه کمالات الهی را در خود تحقق بخشد و با نورانیت اسمای الهی متاله و خدایی شود(فتح، آیه 29) می بایست به نقش بی بدیل و بی مانند نماز به عنوان ذکر الله(نساء، آیه 142؛ هود، آیه 114 ؛ طه، آیه 14) توجه کند که توجه آدمی را به سوی وجه الله تنظیم می کند.

نماز عامل رهايي از مشكلات

كسي كه نماز را عامل توجه به وجه الله و دست يابي به نورانيت اسماي الهي و متاله شدن خود قرار مي دهد، از بسياري از مشكلات رهايي مي يابد. از اين رو خداوند نماز را عامل رهايي از مشكلات مي داند. (بقره، آیه 45) و از بشر خواسته برای رهایی از مشکلاتی چون فقر(طه، آیه 132)، بخل(معارج، آیات 21 و 25) ، حرص(معارج، آیات 19 تا 21)،‌حزن و اندوه(بقره، آیات 277)، خوف و ترس(بقره، آیه 277)، شقاوت و بدبختی(مریم، آیات 31 و 32)، غفلت (اعراف، آیه 206)، گناه(مائده، آیه 106)، گمراهی(مائده، آیه 12) ، عذاب و رنج دنیوی و اخروی(اعلی، آیات 12 تا 15؛ بقره، آیات 45 و 48 و 177) و شهوت رانی(مریم،آیه 59) به نماز متوسل شوند تا این گونه از ظلمت و تاریکی برخاسته از این امور رهایی یابند و با بهره مندی از امدادات الهی و فرشتگان مامور الهی(آل عمران، آیه 39) از نورانیتی در دنیا و آخرت بهره مند شوند که برخاسته از تجلی اسمای الهی در ذات و وجود وی دارد.(فتح، آیه 29)

بدين ترتيب انسان با نماز در مقام خودسازي، آماده بهره مندي از تزكيه الهي و آراستگي ظاهر و باطن به نورانيت خداوندي و اسماي متجلي در ذات خود مي شود. (اعراف، آيه 31و فتح،آيه 29)

بسياري از مردم به نقش كمالي و بسيار مهم نماز در زمينه سازي براي دريافت تزكيه الهي توجهي ندارند و آن را تنها يك عمل صرف عبادي برمي شمارند و نسبت به انجام آن تساهل و تكاهل روا مي دارند (نساء، آیات 43 و 142 ؛‌توبه، آیه 54 ؛ ماعون، آیات 4 و 5) و این گونه بهترین موقعیت و ابزار استعانت را از دست می دهند.(بقره،‌آیه 45)

تاكيد قرآن برنماز به عنوان اولين واجب عبادي دركنار تاكيد بر عمود دين بودن و فارق ايمان و كفر، خود بهترين گواه بر اهميت بسيار مهم و نقش سازنده نماز در بسترسازي جهت قرارگرفتن در ظل توجهات الهي در تزكيه شدن به امر خداوند و اراده و مشيت اوست. اگر كسي بخواهد تزكيه الهي را دريافت كند و از سوي خداوند پاكسازي شود لازم است به نماز توجه ويژه اي مبذول دارد و آن را در اوقات خاص خود انجام دهد؛ زيرا در آن شرايط همه چيز براي تاثيرگذاري نماز فراهم است و درهاي آسمان درآن زمان به تمام و كمال باز بوده و فرشتگان براي تاثيرگذاري از دريچه نماز به ياري نمازگزار مي آيند. بنابراين، شخص مي بايست با حضور قلب و توجه كامل در اوقات پنج گانه به سوي خداوند متوجه شود تا در بهترين حالت در بهترين مكان و موقعيت از تابش انوار اسماي الهي برخود بهره مند شود و زمينه متاله شدن و تحقق اسماي الهي در ذات خود و تجلي آن در وجود را به دست آورد.

اينكه درآيات قرآني بر اوقات پنج گانه نماز وطهارت و پاكي همه ظاهر و باطن وجود (نساء آيه 43 و مائده آيه6؛ مدثر، آيه 4) تاكيد شده از آن روست كه آدمي در اين زمان مي تواند آينه وجود اسماي الهي شود و خود را به عنوان مظهر و متجلي قرار دهد تا دريك فرآيندي انوار الهي برجان او نقش دايمي بندد و او را براي متاله شدن و مظهريت تمام از خداوند آماده سازد. باشد بابهره مندي از اين فرصت بي بديل و بي نظير اجازه ندهيم كه با پشت كردن به قبله نماز، خود را از آفتاب وجود الهي محروم سازيم و در آخرت انگشت حسرت به دندان بگزيم و خود را نادم يابيم كه در آن زمان ديگر سودي ندارد.