بي گمان تقواي الهي در راستاي خدايي گونه شدن، دست يابي به مقام خلافت الهي و تقرب جويي، از مهم ترين اهداف آفرينش انسان و فلسفه فرستاده شدن پيامبران و فرود كتب آسماني است. به اين معنا كه هر يك از اين ها را بايد در طول يك ديگر ديد؛ زيرا نسان بي تقواي الهي نمي تواند بر فطرت سالم الهي باقي بماند و در مسير شدن هاي كمالي گام بردارد.
بنابراين نيازمند آن است كه براي حفظ فطرت سالم، خود را از پلشتي ها مصون دارد تا بتواند ظرفيت هاي سرشته در ذات خويش را با آموزه هاي پيامبر دروني (عقل) و بيروني (وحي) به كمال رساند و فعليت بخشد و اين گونه متاله شده و فراتر از رنگ خدايي گرفتن، قرار گيرد و در نقش خليفه الهي درآيد و در نهايت در قرب الهي وارد شود كه معناي ديگر فناي در ذات الهي و لقاء الله مي باشد.
قرآن، عوامل چندي را به عنوان، عامل تقوا و تقرب برمي شمارد كه از آن جمله مي توان به روزه و حج اشاره كرد. در اين ميان عمل قرباني كه در ظاهر به معناي كشتن حيواني حلال گوشت از چارپايان مي باشد، يكي از مهم ترين عوامل تقرب جويي است كه متقين مي توانند از راه آن به كمالاتي بسيار شگفت دست يابند و فنا و لقاي الهي را تجربه كنند.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا نقش تقربي قرباني كردن حاجيان در حج را بر اساس آموزه هاي قرآني تبيين نمايد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
جايگاه تقوا در حج
تقوا اساس هر عمل عبادي است. بر اين اساس حج كه يكي از مهم ترين اعمال عبادي در آموزه هاي اسلامي است، بر مدار و محور تقوا مي چرخد. خداوند در آيات 196 و 203 سوره بقره بر لزوم تقوا در انجام مناسك و مراسم حج تاكيد مي كند و در آيه 197 همين سوره رعايت تقوا را بهترين توشه معنوي براي حاجيان برمي شمارد. جالب اين كه در آيه 203 كوچ كردن از مني در روزهاي دوازدهم و سيزدهم را مشروط به رعايت تقوا مي كند تا اين گونه تبيين كند كه هر عمل عبادي بايد براساس تقواي الهي و دست يابي به آن باشد.
آيه 2 و 96 سوره مائده نيز در رعايت تقوا در حال احرام تاكيد مي كند و با اشاره به برخي اعمال و رفتار آدمي چون صيد در حرم، آن را مخالف تقوا معرفي مي كند و از آن برحذر مي دارد.
در حقيقت قرآن حج و مناسب و مراسم آن را كارگاه عملي براي دست يابي مومنان و تقوا معرفي مي كند و يا آن را عاملي براي دست يابي به مرتبه هايي بالاتر تقواي الهي برمي شمارد؛ زيرا تقوا داراي درجات و مراتب و مراحل مختلفي است كه دست يابي به مرحله و مرتبه اي، اين امكان را فراهم مي آورد تا شخص بتواند به پله و مرحله بالاتر تقوا و آثار آن دست يابد. (مائده آيه 93 و انعام آيه 69)
خداوند در آياتي چون آيه 102 سوره آل عمران از مومنان مي خواهد تا تقواي كامل و شايسته را به دست آورند. مومنان خالص نيز كه در مقام عالي قرار دارند از خداوند درخواست دارند تا شرايطي فراهم آيد كه بتوانند به اوج مرتبه تقوا پيشگي برسند (فرقان، آيات 63 و 74)
سفارش خداوند به انسان ها براي رعايت تقوا به اندازه توانشان (تغابن آيه 16) نشان مي دهد كه اين مسئله تا چه اندازه در پيشگاه خداوند محبوب است. بنابراين لازم است انسان ها تا اندازه توان خويش بكوشند تا مراتب عالي تقوا را كسب كنند.
به هر حال تقوا در عبادت سياسي و اجتماعي حج از جايگاه بسيار برتر و ويژه اي برخوردار است و ابزار مهم دست يابي انسان به تقرب و ديگر مراتب و اهداف انساني آفرينش بشمار مي رود.
تقوا عامل تقرب
چنان كه بيان شد تقوا يكي از عوامل تقرب است كه آياتي چون 15 سوره آل عمران، 27 و 35 سوره مائده و 13 سوره حجرات و 54 و 55 سوره قمر به آن اشاره مي كند. بنابراين هر كس كه بخواهد به خداوند تقرب جويد مي بايست از تقوا به عنوان يك عامل مهم بهره گيرد.
براين اساس، انسان بايد هر كاري را كه موجب مي شود تقواي الهي از ميان برود، كنار گذارد كه از آن جمله پيروي از شيطان و هواهاي نفساني است كه مهم ترين عوامل بازدارنده از تقوا و تقرب به شمار مي آيد (اعراف آيات 175و 176)
قرباني در حج، عامل تقرب متقين
اصولا مناسك و مراسم حج مجموعه اي از نمادهاي ديني است كه به شكل محسوس و عيني مفاهيم بلند را تجسم و تمثل مي بخشد. به اين معنا كه هر يك از اعمال و مناسك و آيين هاي حج، نمادي از يك مفهوم و معناي عقلاني، معنوي، آسماني وغيرمادي است. چنان كه خانه خدا و كعبه، نمادي از توحيد و يكتاپرستي است، ديگر مقامات و آيين هاي آن نيز اين گونه است. حاجيان در اين دوره تمريني كارهايي را انجام مي دهند كه اگر از ظاهر و پوسته، آن عبور كنند، مي توانند معاني و مفاهيم بلندي را ادراك كنند كه آنان را به مقام بصيرت مي رساند. در اين صورت است كه مي توانند درك درستي از حقايق دنيا و مظاهر آن داشته باشند و هرگز در دام محسوسات و ظاهر دنيا نمانند و مانند غربيان، مظاهر دنيا و اشياي آن را پديده صرف نيابند بلكه به آن ها به عنوان يك آيه و نشانه و آفريده نگاه كنند و در حقيقت آن ها بنگرند.
به عبارت ديگر در حج حاجيان مي آموزند كه چگونه به ظاهر مراسم و آيين ها و نمادها توجه نكنند و با عبور از ظاهر، حقيقت آن ها را دريابند تا پس از بازگشت نسبت به هر رخداد و آيه اي از آيات خداوند اين گونه واكنش مثبت نشان دهند و حقايق هستي را دريابند و مسير خود را مشخص كنند و سير صعودي و كمالي داشته باشند.
قرباني در حج نيز يكي از نمادها و آيين هاي نمادين است كه حاجي بايد با بصيرت يابي، از ظاهر و پوسته آن عبور كند و حقيقت آن را كه تقرب است درك و فهم نمايد. حاجي هنگامي كه چارپايي را مي كشد، به قصد و نيت قرباني و تقرب، آن را مي كشد و حتي آن را به نام قرباني مي شناسد. به اين معنا كه هدف از كشتن را تقرب دانسته و آن را عامل قربان و تقرب خويش مي شمارد.
خداوند در داستان هابيل و قابيل به قرباني كردن آنان اشاره مي كند. اين دو برادر با بخشش بهترين محصول و درآمد خويش مي كوشيدند تا هدف از هر كاري را تقرب به خدا معنا كنند، لذا براي تقرب جستن از چيزهايي كه در اختيار داشتند به قربانگاه مي برند.
در آيه 27 سوره مائده كه به اين داستان پرداخته اين معنا مورد تاكيد قرار گرفته است كه شرط تقرب جويي با هر هديه و بخشش و قرباني، تنها تقوا مي باشد و تقرب زماني تحقق مي يابد و قرباني مفهوم واقعي پيدا مي كند كه شخص آن را به قصد تقواي الهي، پيشكش كرده باشد. از اين رو مي فرمايد كه قرباني تنها از اهل تقوا پذيرفته مي شود. در ادامه همين سوره يعني در آيه 35 تقواي الهي را با جست وجو در وسايلي برمي شمارد كه در اختيار بشر است. به اين معنا كه انسان ها مي توانند با بهره گيري از وسايلي، تقواي الهي را به دست آورند.
خداوند در آيه 27 سوره مائده و آيه 37 سوره حج بيان مي كند كه هدف از حركت نمادين قرباني كردن و كشتن حيوانات، دست يابي به تقرب از طريق تقواي الهي است. از اين رو مي فرمايد: لن ينال لحومها و لا دماوها و لكن يناله التقوي منكم؛ هرگز گوشت قرباني و خونشان به خدا نمي رسد بلكه آن چه به او مي رسد تقواي شماست كه اين گونه به نمايش مي گذاريد. بنابراين اگر حاجي با قرباني خويش قصد تقرب نكند و تقواي الهي در عمل نداشته باشد، هرگز از وي قبول نمي شود چنان كه از قابيل به سبب بي تقوايي پذيرفته نشد.
بر اين اساس شخصي كه تقواي الهي ندارد، اگر قرباني به درگاه خداوند ببرد هيچ تقربي با اين عمل خويش به دست نمي آورد، زيرا مرتبه نازله تقوا را نداشته است تا با اين تقرب به مرتبه بالاتر تقوا و تقرب دست يابد و گام ديگر با اين عمل خويش به سوي كمال و متاله شدن بردارد.
كسي كه تحت كنترل هواهاي نفساني دروني و وسوسه هاي شيطاني بيروني است، در جايگاهي نيست كه بتواند عملي تقوايي داشته باشد، بنابراين هرآن چه مي كند تنها شكل عبادت است و از روح عبادت در آن خبري نيست؛ چنان كه اگر حاجي در طواف كعبه، ولي و امام زمان خويش را نبيند و بر مدار او طواف عشق نكند، تنها شكل طواف را انجام داده است و از تمام حج و اكمال آن براي او خبري نيست؛ بنابراين عمل ناقص انجام داده است كه تاثيري ندارد، همانند كسي كه تركيبي از معجون ساخته ولي به تمام نسخه عمل نكرده و آن را ناقص پيچيده باشد كه تاثيري در درمان و شفاي جسم ندارد.
قرباني بي تقوا مانند عمل عبادي بي ولايت است كه هيچ تاثيري در زندگي دنيوي و اخروي انسان نخواهد داشت. از اين رو گفته اند كه نماز بي ولايت نماز بي وضو است و حج بي امام و لقاي او، حج ناقص و ناتمام است.
نماز، قرباني متقيان
بي گمان هر اهل تقوائي را چنان استطاعت مالي وجسمي نيست تا به حج رود و قرباني به قصد تقرب الي لله به جا آورد. با اين همه از آن جايي كه خداوند بر همه بندگان خويش رحيم و مهربان است، راه هاي دست يابي به تقرب را افزايش داده است كه يكي از آن ها نماز است. در روايات معتبر آمده است: الصلاه قربان كل تقي، نماز ابزار و وسيله تقرب جويي هر اهل تقوايي است.
بنابراين اگر كسي بخواهد قرباني داشته باشد و به خداوند تقرب جويد از ابزار نماز بهره گيرد كه شرط اساسي آن نيز تقواست.
باشد با تقوا و درك درست حج و اهداف آن به زيارت خانه خدا و مناسك آن نائل شويم و سربلند از آن كارگاه آدم سازي و متاله شدن بازگرديم.
