مهمانی و ضیافت در اسلام

مهمان کسی است که بر دیگری وارد شود و از او با طعام و دیگر وسایل پذیرایی کنند. وقتی سخن از مهمانی به میان می آید، اطعام و پذیرایی از سویی و تکریم و احترام به مهمان از سوی میزبان از سویی دیگر جزو لاینفک آن دانسته می شود. از این روست که بخشی از اصول مهمانی به قوانین، احکام و آداب مهمانی اختصاص می یابد تا به درستی و متناسب به شان و شئون مهمان از وی پذیرایی و تکریم به عمل آید.

مهمان نوازی از سنت های نیک اسلامی است و آموزه های وحیانی اسلام به اشکال گوناگون بر آن تاکید و ترغیب نموده است. گزارش های قرآنی از قیامت و بهشت، حکایت از آن دارد که خداوند برای بهشتی ها، ضیافت و مهمانی برگزار می کند،‌چنان که پیامبران (ع) نیز حتی برای مهمانان ناشناخته،‌ سفره های رنگین می انداختند و از مهمانان به بهترین شکل پذیرایی می کردند.

نویسنده در این مطلب به گوشه ای از سنت ضیافت و مهمانی در اسلام بر اساس آموزه های قرآنی پرداخته است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

مهمان نوازی، پاسخ به عواطف انسانی

انسان موجودی اجتماعی است. ریشه و خاستگاه این گرایش آدمی هر چیزی باشد، او را به سوی هم نوع می کشاند؛ چرا که دست کم نیاز عاطفی و احساسی او مقتضی ارتباط و هم کلامی و هم نشینی با هم نوع است. این ارتباط در مواردی به شکل زیبایی در می آید و نوعی انس و الفت میان افراد ایجاد می کند به گونه ای روح و روان آدمی به آرامشی خاص دست می یابد. از جمله ارتباطاتی است که در سفر میان افراد پدید می آید و همگی همانند یک واحد عمل می کنند و تشتت و اختلاف ها یا به طور کامل برداشته یا کاسته می شود؛ چرا که سرنوشت مشترک همراه بودن در سفر و خطر، پیوندی استوار در میان ایشان پدید می آورد.

هم سفره شدن و در یک ضیافت بر گرد هم جمع آمدن نیز این گونه است که تشتت را به وحدت و واگرایی را به همگرایی تبدیل می کند. از این روست که ارتباط میان دوستان هنگامی که با ضیافت و مهمانی تقویت شود، ارتباطی استوارتر و پایدارتر است.

از سویی انسان می خواهد عواطف واحساسات خویش را به برخی از افراد که ایشان را دوست خود می گیرد یا سرمشق خود قرار می دهد، بروز دهد. یکی از روش های ابراز احساسات، ضیافت و مهمانی دادن است. از این روست که از ضیافت به عنوان مصداقی از تکریم مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.

مهمانی، ابزار ارتباطی

مهمانی دادن یکی از ابزارهای مهم و اساسی ارتباطی است. هر انسانی نیازمند ارتباط با دیگری برای پاسخ گویی به نیازهای عاطفی و غیر عاطفی خود است. حتی کسانی که می خواهند در تجارت و بازرگانی موفق باشند، نیازمند ارتباطات استوار و مستحکمی هستند که مهمانی و اطعام کردن از مهم ترین ابزارهای آن است.

ضیافت های رسمی سیاسی یکی از جلوه های ارتباطات کاری است. کسانی که در سر یک سفره طعام و غذا گرد هم می آیند، آسان تر می توانند ارتباط عاطفی برقرار کنند و از آن جایی که سیاست، تدبیر در امور منزل و جامعه است، نمی تواند جز به ارتباطات و تاثیر بر عواطف و احساسات دیگران کارآمد باشد. از این روست که در سیاست های رسمی و به ویژه سیاست عمومی، تقویت ارتباطات عاطفی از طریق مهمانی و ضیافت از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.

از گزارش های قرآنی بر می آید که پیامبر(ص) برای ابلاغ دعوت و رسالت خویش، ضیافتی تشکیل می دهد و خویشاوندان خود را به مهمانی فرا می خواند و از آنان به آب گوشتی پذیرایی کرده و در آن ضیافت شام است که ابلاغ رسالت و دعوت خود اقدام می کند؛ چرا که می داند تاثیرگذاری بر عواطف و احساسات مهمان بر سر سفره غذا و طعام آسان تر است.

زلیخا به هدف معرفی یوسف (ع) و اثبات زیبایی آن حضرت و پاسخ گویی به نجواها و شایعات در جامعه،‌ اقدام به برگزاری ضیافت نیم روزی می گیرد و آن حضرت(ع) در جلسه زنانه خود می آورد تا دیگران از زیبایی او متحیر شوند و علت گرایش و خیانت خود را بدین وسیله توجیه کند.(یوسف، ایه 31)

فرشتگان نیز برای دادن بشارت به حضرت ابراهیم(ع) به عنوان مهمان بر آن حضرت وارد می شوند تا در شرایط مناسبی بشارت خاص فرزنددار شدن را به آن حضرت بدهند.(ذاریات، 24 تا 29 )

همین فرشتگان به عنوان انذار به قوم لوط (ع) و بشارت به آن حضرت جهت خلاصی از امت فاسق و فاجر و کافر، به عنوان مهمان بر آن حضرت وارد می شوند.(هود، آیه 81 و نیز حجر،‌آیات 58 تا 68 )

پیامبر(ص) بارها و یا به گزارشی دیگر همانند حضرت ابراهیم(ع) هرروزه مهمانی برگزار می کرد و دست کم بر سر سفره خویش مهمانی داشت. این مهمانی ها به قصد ایجاد ارتباط عاطفی بوده است تا آموزه های وحیانی را به گوش مردمان برساند و آنان را با احکام و آموزه های اسلامی آشنا سازد.(احزاب، ایه 53)

به هر حال، یکی از مهم ترین ابزارهای ارتباطی تاثیرگذار،‌ برگزاری ضیافت و مهمانی است. این روشی است که خردمندان و پیامبران در طول تاریخ از آن برای ایجاد ارتباط و تاثیر عاطفی و احساسی بر روی مهمان از آن استفاده کرده اند.

احکام و آداب ضیافت و مهمانی

برای این که ضیافت تاثیر مطلوب خود را به جا گذارد، لازم است تا احکام و آداب آن به خوبی و درستی مراعات شود. آموزه های قرآنی به این مهم توجه داده است. در این جا به برخی از این آداب و احکام مهمان نوازی اشاره می شود که بر گرفته از سنت و سیره پیامبران(ع) به ویژه حضرت ابراهیم(ع) است که خداوند آن حضرت(ع) را اسوه برای بشریت معرفی کرده و از مردمان خواسته است تا ایشان را به عنوان سرمشق در زندگی برگزیند و سبک زندگی خود را بر اساس مدل زندگی ایشان سامان دهند. بسیاری از احکام و آداب مهمانی را می توان از مهمانی هایی که قرآن گزارش کرده است به دست آورد.

بی گمان مهم ترین گام در مهمان نوازی احترام مهمان است؛ زیرا ضیافت غذا و خوراک،‌ اگر چه متوجه جسم است، ولی پیش از آن که جسم مهمان و ضیف از غذا مادی و سفره رنگین بهره برد، روان و روح مهمان است که از برخورد و تکریم میزبان بهره مند می شود. از این روست که بر حفظ حرمت مهمان با توجه به جایگاه و شخصیت اجتماعی او تاکید شده و از میزبان خواسته شده تا از هر گونه بی حرمتی نسبت به مهمان پرهیز و خودداری کند.(هود، ایه 78؛ حجر، آیات 68 و 69 ؛ و نیز ذاریات، ایات 24 تا 26)

مهمان نوازی و تکریم و احترام به مهمان از اصول عقلانی و عقلایی بشر است. با نگاهی به سیره رفتاری حتی کافران نیز می توان دریافت که آنان به نوعی قایل به تکریم مهمان بودند، هر چند که گاه طغیان اموری چون شهوت و خشم ایشان را به مخالفت با احکام عقلانی و سیره عقلایی و معروف وادار می سازد.

با نگاهی به آیات 77 و 78 سوره هود می توان دریافت که رشد اجتماعی انسان، مقتضی مراعات حال مهمان و احترام و تکریم اوست. اصولا تقوای عقلانی و عقلایی می طلبد که انسان نسبت به مهمان تکریم نماید. از این رو، حضرت لوط (ع) به مهاجمین شهوت ران و هم جنس باز، این مطلب را گوشزد می کند که رشد اجتماعی و عرف آن، مقتضی تکریم مهمان و عدم تعرض به وی به هر شکلی چون تجاوز جنسی است.

این که حضرت لوط(ع) در این آیات و نیز آیه 68 سوره حجر، از عنوان ضیف و مهمان استفاده می کند و می فرماید: اینان مهمانان من هستند،‌ گویا این معناست که حفظ حرمت مهمان از آداب و قوانین عرفی و سنت های پذیرفته شده در میان قوم لوط بوده است.

به هر حال، احترام و تکریم مهمان از سوی میزبان و حتی دیگران، از احکام عقلانی و سیره عقلایی و تکلیف شرعی است. بنابراین، هر گونه تعرض و بی احترامی از سوی میزبان و دیگران به مهمان به معنای خروج از عرف و تقوایی عقلایی و عقلانی و شرعی است.

تحیت و سلام مهمانان به میزبان از آداب مهمانی است؛ زیرا نخستین ابزار ارتباطی میان دو شخص به ویژه ناشناس،‌ سلام و تحیت است. از این روست که فرشتگان به عنوان مهمانان ناشناس حضرت ابراهیم(ع) پیش از هر کلامی ، سلام و تحیت می فرستند و بر ایشان وارد می شوند.(هود، آیه 69 ؛ حجر، آیات 51 و 52 ؛ و نیز ذاریات، آیات 24 و 25)

دربرابر، بر میزبان است که پیش از هر سخنی، به نیکی پاسخ سلام مهمان یا مهمانان را بدهد و با این کار از مهمانان استقبال نماید.(همان)

از دیگر آداب میزبانی می توان به تهیه غذای مناسب و خوب برای مهمان اشاره کرد که در آیاتی از جمله 69 سوره هود و 24 تا 26 سوره ذاریات به آن اشاره شده است. این که حضرت ابراهیم(ع) گوساله ای چاق و فربه ای را می کشد و از گوشت آن برای مهمانی استفاده می کند، به خوبی این معنا به دست می آید.

این غذای مناسب با توجه به زمان و شرایط مهمانی می تواند متفاوت باشد. به این معنا که گاه مهمانی عصرانه و مانند آن است. بنابراین، لازم نیست تا از مهمان به غذایی که برای ناهار و شام فراهم می آید، استفاده کرد، بلکه پذیرایی از مهمان با میوه نیز می تواند انجام گیرد. بسیاری از ضیافت های نیم روزی، به صرف شیرین و میوه و چای و مانند آن انجام می گیرد. مهمانی که زلیخا برای دوستان خود جهت معرفی حضرت یوسف(ع) فراهم آورده بود،‌ با پذیرایی از مهمانان با میوه بوده است.(یوسف، آیه 31)

البته سخاوت در مهمان نوازی امری پسندیده است. از این روست که حضرت ابراهیم(ع) برای شماری اندک از مهمانان ناخوانده خود،‌گوساله ای فربه را می کشد و گوشت آن بریان و کباب می کند و به خدمت مهمانان می آورد.(ذاریات، ایات 24 و 26 و نیز هود، ایه 69)

استفسار نکردن از مهمان درباره تهیه غذا و نوع آن از آداب مهمانی است؛ چنان که حضرت ابراهیم(ع) بی آن که از مهمان بپرسد که چه غذایی میل دارند، به تهیه غذایی می پردازد که عموم مردم به خوردن آن علاقه و گرایش دارند. از آن جایی که انسان ها به طور طبیعی به غذایی فراهم آمده از گوشت ، علاقه و گرایش دارند، ایشان به تهیه آن اقدام نموده است.(هود، آیه 69 و نیز ذاریات، آیات 24 و 26)

از دیگر آداب میزبانی این است که میزبان در تهیه و آماده کردن غذای مناسب برای مهمانان،‌ درنگ نکند و برای تهیه آن شتاب ورزد.(همان)

میزبان سپس خود در پذیرایی از مهمانان مباشرت کند و خود همانند خادمی از مهمانان پذیرایی نماید تا این گونه تکریم خود را نسبت به مهمان به اتمام رساند و حق ضیافت و مهمانی را ادا کند.(همان و نیز یوسف، آیه 31)

از جمله آداب پذیرایی و مهمانی آن است که غذا را در دسترس مهمان گذارد تا مهمان به سادگی بتواند از آن بخورد.(ذاریات، آیات 24 تا 27)

پس از دسترس قرار دادن طعام و خوراکی،‌ میزبان از مهمان تقاضا کند تا از غذا تناول نماید.(همان)

پذیرایی از مهمان مدعو باید شکل آبرومندانه تری باشد. به این معنا که اگر برای مهمانان ناخوانده،‌ ممکن نباشد تا از پیش تدارکی دیده شود و با این حال از بهترین غذای موجود برای پذیرایی استفاده شود(همان)، اما نسبت به مهمانانی که از پیش دعوت شده،‌لازم و ضروری است پذیرایی شایسته تری انجام شود.

امام صادق(ع) در ذیل آیه 148 سوره نساء، می فرماید: کسی که قومی را به مهمانی دعوت کند و در ضیافت بدی کند. پس او از ستمگران است و بر قوم باکی نیست که بر او چه بگویند.(تفسیر عیاشی، ج 1، ص 283، حدیث 296 و نیز البرهان، ج 2، ص 194، حدیث 1)

این بدان معناست که ضیافت مدعوین با مهمان ناخوانده تفاوت دارد و در تکریم مهمان مدعو می بایست سنگ تمام گذاشت و اگر شایسته ایشان پذیرایی انجام نشود به سبب ستم و ظلمی که در حق مهمانان مدعو کرده است، آنان می توانند پشت سرش صفحه بگذارند و به نقد و انتقاد از مهمانی و پذیرایی او بپردازند و این عمل مهمانان،‌غیبت تلقی نمی شود، زیرا بیان ظلم و بی احترامی است که نسبت به آنان روا داشته شده است.

همراهی همسر و خویشان میزبان برای تهیه غذا و یا دست کم ابراز محبت از حضور مهمانان و آگاهی از وضعیت پذیرایی و ضیافت و نیز مهمانان،‌امری پسندیده است. از این روست که حضرت ساره (س) به عنوان همسر حضرت ابراهیم(ع) بر درگاه اتاق پذیرایی از مهمانان حاضر می شود.(ذاریات، آیات 24 تا 29 و نیز هود ، آیات 69 و 71)

فراهم آوردن امکانات رفاهی برای مهمان و نشاندن وی در بهترین جایگاه ممکن و در نظر گرفتن شان و جایگاه مهمان در تکریم و پذیرایی از دیگر آداب مهمان نوازی است که می توان از آیات 99 و 100 سوره یوسف این معنا را استنباط کرد.

شایسته است که دیگران به هر شکلی شده در تکریم مهمان بکوشند و شرایطی را فراهم نیاورند که مهمان آزرده خاطر شوند. به این معنا که در مهمان نوازی میزبان نمی بایست خللی وارد کرد و شرایط بی حرمتی مهمان را فراهم آورد.(هود، آیه 78 و نیز حجر، آیات 68 و 69 و قمر، ایه 37)

از نظر قرآن هر گونه تعرض به مهمانان میزبان به معنای عملی ناپسند و به دور از رشد و تقواست و تعرض و اهانت به مهمان در حکم تعرض و اهانت به میزبان می باشد.(هود، آیات 77 و 78 ؛ و نیز حجر، ایات 68 و 69 )

از این رو بر میزبان است تا به هر شکلی شده به دفاع از حرمت خود و مهمانان بپردازد و اجازه ندهد تا کسی متعرض مهمان شود. بنابراین، دفاع از مهمانان از وظایف میزبان است و میزبان برای این کار می تواند از هر وسیله و ابزاری استفاده کند و حتی پیشنهادهایی را ارایه دهد تا مهمانان مورد تعرض و اهانت قرار نگیرند.(همان)

از آداب مهمانی این است که مهمان، از غذا و طعام فراهم آمده بخورد(همان) چنان که بایسته است که به گونه ای رفتار نمایند که ترس و هراسی بر دل میزبان نیافکند و کاری نکنند که موجبات ناراحتی میزبان شود.(همان و نیز حجر، آیات 51 و 52 ) در صورتی که میزبان به هر دلیلی از مهمانان ناخوانده خود نگرانی دارد، بر مهمان است که نگرانی میزبان را بر طرف کند.(هود، آیات 69 و 70 و حجر، ایات 51 تا 57)

هم چنین بر مهمان مدعو است تا در زمان دعوت شده در خانه میزبان حاضر شود و پیش از موعد نرود تا در انتظار غذا بماند و میزبان را به هرج افکند و موجبات اذیت و آزار او شود.(احزاب، ایه 53)

بر مهمان است که پس از غذا خوردن، و پایان پذیرایی و مهمان نوازی از خانه خارج شود و میزبان را با بقای بیهوده خود نیازارد.(احزاب، آیه 53)

مهمان ناخوانده می بایست بپذیرد که میزبان او را نپذیرد. بنابراین، میزبان می تواند مهمان ناخوانده را نپذیرد و اجازه ورود به خانه و محل سکونت خود را ندهد و مهمان ناخوانده نیز نمی بایست از این کار میزبان آزرده خاطر شود.(نور، آیات 27 و 28 و نیز احزاب، ایه 53)

خداوند گزارش می کند که مردم شهر ناصره از مهمان نوازی و پذیرایی حضرت موسی(ع) و خضر(ع) خودداری کردند و آنان نیز بی آن که گلایه ای داشته باشند،‌ از آن جا بیرون رفتند.(کهف، آیه 77 و نیز مجمع البیان،‌ج 5 و 6، ص 751) بنابراین،‌از اختیارات مشروع و قانونی و عرفی میزبان آن است که مهمان ناخوانده را نپذیرد.(نور، ایه 28)

بر مهمانان مدعو لازم است تا در مهمانی شرکت کنند و از خلف وعده نکنند. (احزاب، ایه 53) در صورتی که میزبان انسانی بزرگوار چون پیامبر(ص) است بر مدعو است تا بی هیچ بهانه ای دعوت را بپذیرد و در مهمانی شرکت کند.(همان)

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از مسایل و مطالب در باره مهمانی و میزبانی است؛ چراکه مهمانی آثار و برکات زیادی در روحیه فردی و اجتماعی دارد و برای آن کارکردهای بسیاری است که بیان همه آن ها در این مجال شدنی نیست. از این رو به همین مقدار بسنده می شود.