انسان به طور طبیعی و فطری گرایش به کمال دارد و فلاسفه بر اساس همین گرایش ذاتی و فطری بشر است که گرایش انسان به زیبایی ها و خوبی ها و گریز وی را از بدی ها و زشتی ها تبیین می کنند. با این همه به علل درونی و عوامل بیرونی از مسیر کمال بیرون می رود و از مقام انسانیت سقوط می کند.
بخش عمده ای از آموزه های قرآنی به این مساله اختصاص یافته است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا تحلیل قرآن را از عوامل سقوط انسان و خروج از جاده کمال را به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
جنگ قوای انسانی
خداوند انسان را از خاک آفریده و از روح خویش در وی دمیده است. روح همان جانی است که در همه جانداران وجود دارد و مایه حیات هر موجودی است. هنگامی که جان به کالبد بشری وارد شد ، متاثر از فضای آن قرار گرفت. در این مرحله است که از جان و روح به نفس و روان تعبیر می شود. این گونه است که نفس انسانی دو جلوه متضاد می یابد؛ جلوه ای که ارتباط با خداوند و حیات صرف و محض دارد که از آن به جنبه " یلی امری " تعبیر می شود و جلوه ای دیگر که ارتباط با کالبد و جسم خاکی پیدا می کند که از آن به جنبه " یلی خلقی " یاد می شود. به این معنا که سکه وجود آدمی ، دو رو دارد که یکی به سوی امر الهی می باشد که همان روح وجان آدمی است و روی دیگر سکه وجود آدمی که به سوی خاک می نگرد و گرایش دارد و از آن به جنبه خلقی یا نفس و روان یاد می شود.
دو جنبه امری و خلقی در انسان ، توانایی های منحصر به فردی به وی بخشیده است تا در کمال حالت انفعالی بتواند همه اسمای الهی را به شکل قوت و نیرو در خود داشته باشد و در یک فرآیند زمانی که از آن به فرصت عمر بشردر دنیا تعبیر می شود، بتواند آن را فعلیت بخشیده و از همه هستی برتر بپرد و به مقام " قاب قوسین او ادنی" (نجم آیه 9) برسد. در این مرحله و مرتبه است که انسان خدایی شدن را تجربه می کند و همانند خداوند عز و جل، آفریدگار و پروردگار شده و بر کائنات و ما سوی الله به مظهریت الهی و خلافت الهی حکومت و فرمانروایی می کند.
بنابراین ، نفس و روان آدمی با دو جلوه امری و خلقی حرکت خود را در جوهرذات خویش آغاز می کند که از آن به حرکت جوهری در مکتب صدر المتالهین تعبیر می شود.
در تحلیل قرآنی از نفس، این معنا مورد تاکید قرار گرفته است که نفس به گونه ای در حالت تمام اعتدال و استوا آفریده شده تا بتواند میان خواسته های مادی و معنوی تعادل ایجاد کند. (شمس آیه 7) از آن جایی که حرکت در میان دو دسته از قوای متضاد و خواسته های آن ، احتمال گرایش به یک سو و خروج از حد اعتدال و تعادل را به همراه دارد، خداوند معیاری در درون آدمی قرار داده است که همانند میزان و ترازو به دقت جهت ها را کنترل کرده و گرایش و تمایل به هر یک از دو سویه افراط و تفریط را مشخص می سازد. این معیار الهی که در جان آدمی سرشته شده است همان عقل سلیم و فطرت سالم بشر است. فطرت بشر به طور طبیعی به سوی کمال گرایش دارد و زیبایی ها ، خوبی ها و هر گونه امر کمالی دیگر را دوست داشته و به سوی آن گرایش می یابد. در این میان عقل سالم نیز به یاری و مدد او می آید تا در هنگام اشتباه در تشخیص و یا در تطبیق او را آگاه سازد و مسیر درست را بنمایاند.
اما به علل درونی و عوامل بیرونی ، این اعتدال و تعادل گاه مخدوش می شود و آدمی به یکی از دو سوی افراط و تفریط در می افتد و نمی تواند به درستی تعادل میان قوای خویش را مراعات کند.
مهم ترین علت درونی که در ذات آدمی نهفته است همان روان و نفس است؛ زیرا جنبه خلقی آن به طور طبیعی گرایش به امور مادی و دنیوی دارد و آن را مادر خویش می داند و می شناسد. این گونه است که می کوشد تا به این جنبه بیش تر بها دهد و به خواسته های شهوانی و خلقی نفس یعنی خوراک و شهوت جنسی و مانند آن ارزش و اعتبار بیش تری بخشد. در این میان ، رشد طبیعی نفس در خاک و خلق به این تقویت این بعد می انجامد و پیش از آن که نفس به جنبه امری خود متوجه شود، در دام خواسته های خلقی گرفتار آمده است. این جاست که خداوند به یاری انسان می شتابد و با الهاماتی حدود و مرزهای تعادل را مشخص می سازد و به او یادآور می شود که چگونه تقوا پیشه گیرد و از افتادن در دام فجور و تجاوز از حدود اعتدال دوری ورزد.(شمس آیه 8)
اما در این میان عوامل بیرونی نیز اجازه نمی دهد تا تعادل قوای نفسانی هم چنان بر اساس فطرت و الهامات و عقل سالم حفظ شود؛ زیرا دشمن سوگند خورده ای به نام ابلیس و شیاطین وجود دارد که خواهان ، فروپاشی اعتدال و تعادل در بشر و سقوط وی از مسیر کمالی و خروج از آن می باشد. ابلیس هر چند که ناتوان از تاثیرگذاری به عنوان علت و سبب می باشد، ولی می تواند به عنوان عامل وسوسه گر عمل کند و قوای انسانی را از تعادل بیرون بکشاند. به این معنا که با مشابهت سازی می کوشد تا امور بر نفس آدمی دشوار شود و امور ضد کمالی را به عنوان امور کمالی جلوه دهد و با فریب و نیرنگ، باطل را حق بنمایاند و موجبات اشتباه در تشخیص و نیز اشتباه در تطبیق در انسان شود. (اعراف آیات 11 تا 17 و نیز آیه 27 و حجر آیات 32 و 39 و نیز اسراء آیات 61 تا 65 و ص آیات 74 و 82)
این گونه است که به علل درونی و عوامل بیرونی جنگی خطرناک در میان قوای انسانی پدید می آید و آدمی در یک جنگ نرم افزاری ، خود را تباه می کند؛ زیرا یا خود در مسیر ضد کمالی قرار می گیرد و همگام به جنبه خلقی نفس به سوی مادیات و امور دنیوی صرف کشیده می شود یا آن که فرصت کوتاه عمر و شدن های کمالی را از دست می دهد. بنابراین یا اهل خسران و زیان می شود یا آن که سود و بهره ای چندان نمی برد.
تنوع علل و عوامل سقوط
با نگاهی به آموزه های قرآنی می توان در یافت که علل و عوامل سقوط بسیار متعدد و متنوع است. به این معنا که عللی درونی در آدمی و عوامل بیرونی در جهان مادی وجود دارد که اجازه نمی دهد تا آدمی در مسیر کمالی گام بردارد. از این روست که کم تر کسی به کمالات مطلق می رسد و تنها شماری اندک در این جرگه وارد می شوند و بیش تری اهل هدایت و کمال در میانه راه باقی می مانند و بیش تری مردم نیز سقوط می کنند.
این گونه است که خداوند گروه ابرار و سابقون را بسیار اندک می داند و اصحاب یمین را هر چند که از نظر شمارگان بسیارند ولی اگر به نسبت اصحاب شمال سنجیده شوند ، خود گروهی اندک از بشر را تشکیل می دهند. در حقیقت اکثریت انسان ها در دام علل و عوامل درونی و بیرونی سقوط می افتند و به دوزخ های هفت گانه در می آیند و تنها شماری اندک به بهشت های هشت گانه وارد می شوند.(نگاه کنید: سوره واقعه ، الرحمن و سوره های دیگر قرآن)
بستری که جهت سقوط انسان در دنیا فراهم و آماده است ، بستری ساده و آسان است؛ زیرا تمایلات جنبه خلقی نفس که از آن به هواهای نفسانی یاد می شود، به طور دایمی آدمی را به آن سمت و سو می کشاند و تنها تقوا و الهامات تقوایی است که وی را دعوت به پرهیز از افراط و خروج از اعتدال و اجتناب از فجور می کند. با این همه شیرینی دنیا و سرکه نقد آن برای بسیاری از مردمان به از حلوای تنترانی شیرین اخروی است .
در برخی از روایات درباره بستری که آدمی را به سوی دوزخ و سقوط می برد به راهی هموار با همه زیبایی ها و گل و گیاه و پرنده و امکانات معرفی شده است که به طور طبیعی آدمی را به سوی خود می کشاند در حالی که راه بهشت ، راه پرهیز و تقوا پیشگی است که سنگلاخ و آزار دهنده می باشد. از این روست که کم تر کسی حاضر می شود تا لذت دو روزه دنیا را بگذارد و به سوی جاده سنگلاخی و سخت بهشت دایم برود. تنها اهل بصیرت هستند که پرده های فریبنده دنیا را کنار زده و در پس هر زیبایی فریبنده دنیا، ماری گزنده و جانوری درنده را می بینند که در کمین انسانیت انسان نشسته است. اینان سختی زهد و تقوا را به جان می خرند و از راه سنگلاخی بهشت می روند تا به آسایش و آرامش دایمی دست یابند.
قرآن هنگامی که از عوامل گمراهی و سقوط آدمی سخن به میان می آورد ، به عوامل بسیاری اشاره می کند که از نظر تعدد و تنوع چنان زیاد هستند که نمی توان همه را در یک مطلب کوتاه بیان کرد. با این همه می توان به مهم ترین آن ها در این جا اشاره کرد تا دانسته شود که این عوامل چگونه بستری برای سقوط آدمی بر خلاف فطرت و عقل سلیم ایشان فراهم می آورد. این عوامل در حوزه های اعتقادی ، اخلاقی ، رفتارهای فردی و اجتماعی و مانند آن ظهور پیدا می کنند. از این رو لازم است که در همه این حوزه ها دقت شود تا عوامل نتواند تاثیر منفی به جا گذاشته و سقوط ادمی را به همراه داشته باشد.
عوامل حوزه اعتقادی
عواملی که در حوزه اعتقادی موجب سقوط آدمی می شود، اموری چون کفرورزی(بقره آیه 108)، ارتداد و کفر بعد از ایمان(همان) اطاعت ا زغیر خدا(احزاب آیات 64 و 67) اعراض از آیات خدا و معارف او(اعراف آیه 175) اعراض از پیامبر (کهف آیه 17) و اعراض از حق (یونس آیه 32) و اعراض از ذکر خدا (نجم آیات 29 و30) بت پرستی ( انعام آیه 56) تکذیب معاد و رستاخیز و هدفمندی برای آفرینش (یونس آیه 45 و واقعه آیات 47 و 51) تکذیب پیامبران و رسولان ا لهی (نحل آیه 36) و تکذیب کتب آسمانی و قوانین هدایتی آن (غافر آیات 70 و 74)و مانند آن اشاره کرد.
این ها عواملی هستند که باورهای نادرستی را سبب می شوند و آدمی را به جای حرکت درست به سوی کمال مطلق که همان خدا و متاله شدن است، باز می دارد؛ زیرا تصویر نادرستی از هستی و جایگاه خود ایجاد می کند و به جای انتخاب مسیر درست کمالی ، امور غیر کمالی را جایگزین آن می کند و به سمت و سوی آن کشیده می شود. هنگامی که انسان از خداوند که کمال مطلق است، اعراض کند بی تردید بت های نفس و سازه های دیگر خود را خدای خود قرار می دهد و در خدمت آن گام بر می دارد و از مسیر کمالی دور می شود و در نهایت سقوط می کند.
عوامل حوزه رفتاری
از عوامل سقوط که در حوزه رفتاری چه اجتماعی و چه فردی مطرح می باشد می توان به اذیت و آزار دیگران ( صف آیه 5) اسراف و تجاوز از حدود (غافر آیات 28 و 34) افترا و تهمت (انعام آیات 140 و 144 و مریم آیات 34 تا 38 و آیات دیگر) پیروی و تبعیت از هوای نفس مردم (انعام آیه 56) تجاوز ناحق به مردم(شوری آیات 42 و44) پندارگرایی و پیروی از گمان های بد و باطل نسبت به دیگران(نجم آیات 27 تا 30 و نیز انعام آیه 116) تقلید کورکورانه از نیاکان (بقره آیه 170 و مائده آیه 104) تکبر و خود بزرگ بینی و استکبار در برابردیگران(اعراف آیه 146) جدایی از رهبران دینی ( طه آیات 85 و 86) حس گرایی (بقره آیات 51 تا 55 و نیز آیه 92 و اعراف آیات 138 تا 149) دروغ(زمر آیه 3 و غافر آیه 28) دوست ناباب و بد (فرقان آیات 27 و 29) حق ستیزی (بقره آیات 174 تا 176) رفاه و امکانات مادی زیاد (فرقان آیات 17 و18)سخنان بیهوده (لقمان آیه 6) ظلم و ستم به دیگران(بقره آیه 258 و نساء آیه 168 ) پیروی از طاغوت و حکمیت و حاکمیت بخشیدن به آنان (بقره آیه 256 و نحل آیه 36) و مانند آن اشاره کرد.
این ها اموری است که آدمی را از مسیر کمال باز می دارد و در مسیری قرار می دهد که سقوط نتیجه طبیعی آن می باشد. بر این اساس لازم است که آدمی برای دوری از سقوط در مسیر گام بردارد که دچار این امور نشود.
خداوند قطع رحم و ترک صله (بقره آیات 26 و 27) غنا و نغمه های فساد انگیز(لقمان آیه 6 و مجمع البیان ، ج 7 و 8، 490) طغیان نسبت به خدا و حدود الهی (صافات آیات 27 تا 30) و امور دیگری نیز به عنوان عوامل انحراف و گمراهی مردمان از راه حق و کمال معرفی می کند و از آن باز می دارد.
مبارزه با عوامل سقوط
برای این که انسان در مسیر فطرت و عقل سلیم حرکت کند و خدایی شود می بایست از عوامل سقوط پرهیز و اجتناب کند. از این روست که خداوند اموری را به عنوان عوامل بازدارنده و مانع از سقوط و گمراهی بیان می کند که از جمله آن ها می توان به ایمان به خدا (سبا آیات 20 و 21)، اطاعت از خدا و پیامبران (احزاب آیات 66 و 67 و طه آیات 83 و 85) ، اخلاص در عبودیت و خالص شدن برای او (ص آیات 82 و 83) پای بندی به تعالیم الهی (مائده آ یات 104 و 105) پذیرش ولایت خدا (اعراف آیه 30) تقوا جهت مصونیت وی از وسوسه های گمراه کننده شیاطین (اعراف آیات 201 و 202) عبودیت و بندگی (حجر آیات 39 تا 42) تسلیم و حق پذیری( روم آیه 53) اشاره کرد .
به هر حال انسان می تواند هم چنان در مسیر الهی گام بردارند و از سقوط و تباهی به همه عوامل درونی و بیرونی و علل آن رهایی یابد. این نیازمند آن است که انسان متوجه همه نشانه ها و آیاتی باشد که در زندگی رخ می دهد. خداوند نجات انسان ها از گمراهی و هدایت آنان به سوی نور ، فلسفه نزول قرآن معرفی می کند.(ابراهیم آیه 1) بنابراین انسان ها با بهره گیری از قرآن می توانند به سوی کمال بروند و از سقوط رهایی یابند. در حقیقت قرآن به عنوان راهنمایی الهی و وحیانی در کنار فطرت سالم و عقل سلیم به آدمی کمک می کند تا قوای نفسانی را متعادل نگه دارد و از تجاوز و تعدی هر یک از قوا نسبت به دیگر باز دارد. این گونه است که انسان در یک حالت متعادل به سوی کمال گام برداشته و قوای خویش را به بلوغ و کمال می رساند و با خدایی شدن در مقام مظهریت الهی در می آید و خلافت الهی را به عهده می گیرد و زندگی دنیوی و اخروی خویش را قرین سعادت و خوشبختی جاودانه می کند.
