انفاق از مهم ترين اعمال نيك و صالح عبادي است كه در آموزه هاي قرآني به آن توجه ويژه اي شده و دركنار عبادت محض چون نماز قرار گرفته است. از اين رو، بخش مهمي از تعاليم و حياني قرآن به مساله انفاق اختصاص يافته است.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا به شش پرسش اساسي «چه، چرا، چگونه، كي، كي، كجا» پاسخ دهد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
انفاق عبادتي همچون نماز
دين اسلام، دين اجتماعي است. به اين معنا كه آموزه هاي عبادي آن بيش تر در قالب رفتارهاي اجتماعي و روابط ميان انساني تجلي و تحقق مي يابد تا در قالب عبادت هاي محض. بر همين اساس، برخي گمان كرده اند كه دين اسلام اصولا دين دنياست تا دين آخرت.
بنابر اين، آموزه هاي وحياني بيش ترين توجه را به سبك زندگي انسان در دنيا دارد و مسايل مربوط به آخرت در سايه سار مسايل مربوط به دنيا تبيين مي شود. خاستگاه اين نظريه را مي بايست در خود آموزه هاي وحياني قرآن و اسلام يافت؛ چرا كه براساس آموزه هاي قرآني، دنيا مزرعه آخرت است و انسان هر آن چه در دنيا كرده در آخرت درو مي كند.
انديشمندان و اسلام شناسان معروف جهان اسلام، انسان را موجودي مي دانند كه به يك معنا داراي ماهيت نيست و هر كسي در دنيا ماهيت خويش را مي سازد و در آخرت آن را مي بيند. اين بدان معنا خواهد بود كه هر كسي در آخرت همان سازه دنيايي خويش است. پس هر كسي با انتخاب سبك زندگي در دنيا، از مايه خالص و بي شكل وجودش، با اعمال و رفتار و نيات خويش، موجودي را مي سازد كه در آخرت شكل نهايي آن ديده و آشكار مي شود. برخي از مردم در آخرت خود را به شكل «شتر، گاو، پلنگ» در مي آورند وبرخي ديگر، خود را «خر و گوسفند و گرگ» و برخي ديگر «موش، خوك و سگ» مي شوند. از اين رو عده اي از صاحب نظران آيه «اذالوحوش حشرت» را به حشر و نشر انسان هايي مي دانند كه ماهيت خويش را در دنيا چنين ساخته و پرداخته و به شكل حيوانات وحشي در آورده و در آخرت بر اين چهره هاي جانوران وحشي خودنمايي مي كنند.
اصالت زندگي دنيا
بر اين اساس، دنيا و سبك زندگي آن به يك معنا اصالت مي يابد؛ زيرا انسان در اين مدت كوتاه و فرصت اندك عمر خويش، خود را براي ابديت مي سازد؛ زيرا پس از مرگ انسان و انتقال از زندگي مادي دنيوي به زندگي ديگر در آخرت، ديگر فرصتي براي انسان نيست تا به بازسازي خود بپردازد. لذا خداوند در آيات 99 و 100 سوره مومنون و آيات ديگر، بيان مي دارد كه پس از مرگ ديگر فرصتي براي شدن هاي كمالي نيست و هرگونه درخواست بازگشت به دنيا و تغيير ماهيت خود، با پاسخ منفي «كلا» مواجه مي شود؛ زيرا نظام احسن به گونه اي آفريده شده كه پس از پايان اين دوره آدمي در مرحله و فاز ديگري وارد مي شود و حتي جهان مادي كنوني به شكل ديگري در مي آيد و ادامه پيدا مي كند. خداوند در آيه 47 سوره ابراهيم مي فرمايد: يوم تبدل الارض غيرالارض و السماوات؛ روز قيامتي كه زمين و آسمان غير از اين زمين و آسمان مي شوند و تبدل پيدا مي كنند.» از اين آيه به خوبي استفاده مي شود كه در روز قيامت آسمان و زمين وضعيت كنوني شان را قطعاً دارا نيستند.
البته به نظر مي رسد كه زمين و آسمان هر كسي با توجه به اعمال خودش خواهد بود، از اين رو در برخي از روايات آمده است كه زمين خود نور افشاني مي كند و مانند زمين فسفري است و ديگر نياز به خورشيد نخواهد بود يا براي مومن همانند قرص ناني است كه از همان مي خورد؛ يعني ديگر نياز به اين نيست كه مواد غذايي كه در خاك وجود دارد از طريق گياهان و جانوران تبديل به مواد غذايي شود و سپس خورده شود، بلكه مومنان با اراده خود، زمين را به مواد غذايي مطلوب خود تبديل مي كند. همين زمين براي كفار تبديل به آتش و بيابان برهوت مي شود. (ترجمه تفسيرالميزان، ج 12، ص 128 – 129 و نيز مراجعه شود به ذيل آيه و روايات تفسيري) البته مراد از تبديل زمين به نان براي مؤمن به اين معناست كه زمين براي مؤمن غذا مي شود به هر شكلي كه بخواهد و نان تنها از باب نماد و تمثيل ذكر شده است.
به هرحال، اگر انسان بخواهد آخرت خود را چنان بسازد كه در اوج كمال و تمام باشد، بايد خود اقدام به ساخت و ساز آسمان و زمين آخرتي خود در دنيا كند؛ چرا كه زمين و آسمان و كيفيت محتويات و موجودات آن به دست خود شخص است و هركسي براي خودش بهشت و دوزخ اختصاصي مي سازد. براين اساس، زندگي دنيا از چنان اصالت برخوردار است كه هرگونه غفلت از آن مي تواند به معناي شقاوت ابدي باشد؛ چنان كه ذكر و توجه، به معناي سعادت و خوشبختي ابدي است.
در آموزه هاي قرآني، سبك زندگي دنيا بايد از چنان تعادل و اعتدالي برخوردار باشد كه هر چيزي درسر جايش قرارگيرد؛ عبادتي چون نماز مي بايست همراه با عبادتي اجتماعي چون انفاق و زكات باشد تا بتواند نيت و توحيد را به كمال برساند. دراين نگرش قرآني، ايمان و عمل صالح تنها در عبادات محض نيست، بلكه در خدمت به همنوع بلكه خدمت به خلق و همه مخلوقات الهي است، چنان كه نظارت بر خود و خودسازي خود مي بايست همواره همراه با ديگرسازي و امر به معروف و نهي ازمنكر باشد. (سوره عصر و آيات ديگر قرآن)
نقش انفاق در سازه ماهيتي انسان
در آموزه هاي قرآني، دنيا به اين معنا از چنان ارزش و جايگاه رفيع و بلندي برخوردار است كه هيچ چيزي نمي تواند جايگزين آن شود؛ زيرا مقدمه اي براي سازه اخروي مي باشد. هركسي هرچيزي را در دنيا مي سازد؛ زيرا آسمان و زمين و كيفيت و چگونگي آن در اختيار هر شخصي است. هرشخص با نيت و اعمال خود، جهاني ديگر را براي خود مي سازد، چنان كه ماهيت نهايي خود را شكل مي بخشد و آن را به شكل برتر از فرشتگان و خداگونه شدن يا به شكل و ماهيتي پست تر از سنگ، جانوران وحشي و يا چارپايان درمي آورد.
انفاق به عنوان مهمترين عمل عبادي و اجتماعي دركنار نماز به عنوان مهم ترين و اصلي ترين عمل عبادي محض، نقش مهمي را در سازه ماهيتي شخص و جهاني دارد كه در آخرت از آن بهره مي برد، بنابراين، براي شناخت مسايل و مباحث انفاق در آموزه هاي وحياني به سراغ آيات قرآن مي رويم تا به درستي از اين ابزار خودسازي و آخرت سازي بهره مند شويم.
پاسخي براي پرسش هاي شش گانه
قرآن به همه پرسش هاي شش گانه بشر درباره انفاق به درستي و تمام و كمال پاسخ داده است. در اينجا تلاش بر آن است تا به اين پاسخ ها دست يابيم و آن را تبيين كنيم.
1- از چه چيزي انفاق كنيم؟
انفاق به معناي اخراج مال از ملك خود است، (مجمع البيان، ج1-2، ص121) ولي در فرهنگ قرآن به هرنوع بذل و بخشش به ديگري از مال و غيرمال چه واجب و غيرواجب اطلاق مي شود. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني) بنابراين، انسان هر چيزي را از مال و غيرمال از علم و دانش و مهر و محبت به شخص ديگري عطا نمايد، انفاق كرده است. خداوند به صراحت از انفاق «مما رزقناهم» سخن به ميان آورده است (بقره، آيه3) تا نشان دهد كه انفاق مي بايست نسبت به همه نعمت هاي الهي باشد و اختصاصي به مال ندارد. اگر خداوند مهر و محبت را روزي كسي كرده بايد آن را نسبت به ديگري انفاق كند و از مهر و محبت كم نگذارد، چنان كه از علم و دانشي كه خداوند روزي او نموده بايد انفاق كند.
با اين بيان روشن شد كه انفاق لازم است از همه چيزي كه خداوند روزي شخص كرده صورت پذيرد. بنابراين در پاسخ به اين پرسش كه از چه چيزي انفاق كنيم، بايد گفت كه از هر چيزي كه خداوند روزي شخص نموده انفاق انجام شود.
درباره ويژگي ها و صفات آن چه انفاق مي شود، خداوند در آيات قرآني پاسخ هاي دقيق و كاملي ارايه كرده است. خداوند در آيه 92 سوره آل عمران مي فرمايد كه آن چه انفاق مي شود بايد از مصاديق «مما تحبون» باشد، يعني هر آن چه را دوست مي داريد و خود به آن علاقه مند هستيد از همان چيز انفاق كنيد.
بنابراين، هرگونه انفاق از چيزهاي بد و پليدي كه انسان علاقه اي به آن ندارد و خود حاضر به گرفتن آن نيست، جايز و روا نمي باشد؛ چرا كه اگر كسي همان چيزها را به شما انفاق كند شما آن را نمي گيريد.
بهتر آن است كه انسان از بهترين چيزها و محبوب ترين آن ها انفاق كند، اما اگر نتواند از برترين ها انفاق كند، مي بايست دست كم به متوسط آن عمل كند و از آن انفاق كند. خداوند در آيه89 سوره مائده از انفاق و اطعام خوراكي از متوسط و ميانگين آن چه خودتان مي خوريد خبر مي دهد و توصيه مي كند كه متوسط غذا و خوراكي را كه خود مي خوريد انفاق كنيد.
2- چگونه انفاق كنيم؟
اما چگونه انفاق كنيم؟ پرسشي ديگر است كه خداوند در آيات 262 و 264 سوره بقره مي فرمايد كه اگر انفاق مي كنيد، بي منت و آزاررساني اين كار را انجام دهيد؛ چنان كه در آيه 177 همين سوره از انفاق كنندگان خواسته تا با ميل و رغبت به اين كار اقدام كنند و همواره مراعات اعتدال را در انفاق داشته باشند. (بقره، آيات 195 و 219 و نيز اسراء، آيه 29 و فرقان، آيات 63 و 67)، چرا كه هرگونه عبور از دايره اعتدال به معناي اسراف است و خداوند اسراف را حتي درباره انفاق نمي پسندد. (فرقان، آيات 63 و 67) همچنين خداوند از انفاق كنندگان خواسته است تا حيثيت و آبروي دريافت كننده انفاق را حفظ كنند و آبروريزي نكنند. (بقره، آيات 262 و 264 و 267)
بنابراين، اخلاص در انفاق از شرايط اصلي آن است كه در آياتي از جمله99 سوره توبه، 177 و 261 و 265 سوره بقره به آن توجه داده است.
براي دست يابي به اخلاص و دوري هرگونه منت و اذيت و آزار بهتر آن است كه شخص انفاق را مخفي و نهان بدهد، البته گاه براي تشويق و ترغيب ديگران انفاق آشكار، بهتر و برتر است. از اين رو خداوند در آياتي از جمله 29 فاطر و 19 و 22 سوره رعد و 274 سوره بقره بر هر دوگونه انفاق به عنوان امري ارزشي توجه مي دهد.
انفاق مي بايست از مال حلال باشد و هرگونه انفاق از مال و يا روزي غيرحلال مانند دانش دزدي جايز و روا نيست. (بقره، آيات 3 و 254 و 267 و نيز نساء، آيه 39 و انفال، آيه 3 و آيات بسيار ديگر) همچنين از چيزهاي طيب و پاك انفاق شود نه از چيزهايي كه خبيث و ناپاك است. (همان)
3- چرا انفاق كنيم؟
اما چرا انفاق كنيم؟ به دليل آثاري كه براي انفاق وجود دارد مي بايست اين كار انجام شود. چنان كه بيان شد انسان در دنيا خود را براي ابديت مي سازد و جهان آخرت چيزي جز سازه او در دنيا نيست كه با نيات و اعمال انجام مي شود. اگر انسان نيت خود را براي خدا خالص گرداند و به قصد خدايي و متاله شدن اعمال صالح و نيكي چون نماز و انفاق را به جا آورد، خود را در مسير كمال قرار داده و آخرتي خوب و نيك براي خود رقم مي زند.
البته انفاق آثار و بركات بسيار ديگري نيز دارد كه مي توان به امنيت اجتماعي (بقره، آيه 195 و انفال، آيه 60)، رفع مشكلات اقتصادي (نور، آيه 22)، آرامش دروني (بقره، آيه 262)، آساني كار و تسهيل امور دنيوي و اخروي (ليل، آيات 5 و 7)، آمرزش و مغفرت (بقره، آيات 267 و 268)، دست يابي به مقام صالحان (منافقون، آيه 10)، مقام نيكوكاران (آل عمران، آيه 134)، امداد الهي (بقره، آيه 270) سودمندي (بقره، آيه 272)، بركت (همان)، تزكيه روح و روان (ليل، آيات 18 تا 20)، تقرب به خدا (توبه، آيه 99)، تقوا (ليل، آيات 17 و 18)، توشه آخرت (بقره، آيه 254)، رستگاري (بقره، آيات 3 و 5) و مانند آن اشاره كرد.
4- كي انفاق كنيم؟
اما كي و چه زماني انفاق كنيم؟ خداوند مي فرمايد كه هر زماني كه از دست شما برآمد انفاق كنيد و همواره در اين كار شتاب ورزيد و سرعت بگيريد و بكوشيد در انجام اعمال خير و نيك و صالحي چون انفاق پيش دستي كنيد و بر ديگران سبقت بگيريد و جزو سابقون گرديد. (بقره، آيه 148 و مائده، آيه 48 و نيز آل عمران، آيه 133)
البته انفاق در برخي زمانها سفارش بيشتري شده همچون ماه رمضان، عيد غدير برخي ايام الله. خداوند در آيه 274 سوره بقره، انفاق شبانه را مورد توجه قرار داده است.
5- به كي انفاق كنيم؟
اما به چه كسي انفاق كنيم؟ به هر كسي كه نيازي دارد مي توان انفاق كرد، هر چند كه انفاق به نيازمنداني چون مساكين و فقيران و در راه ماندگان به ويژه كمك هاي مالي به آنان بسيار پسنديده است.
خداوند در آيه 10 سوره ضحي توجه خاص به سائلان مي كند و مي فرمايد كه از درخواست ايشان رنجيده خاطر نشويد و آنان را از خود نرانيد؛ چرا كه در هر نعمتي كه خداوند به انسان مي دهد، حقي براي دو گروه اصلي نيازمندان محروم و سائلان وجود دارد. (ذاريات، آيه 19، و نيز معارج آيه 25)
انفاق به اهل بيت(ع) و ذوي القربي و خويشان خود (اسراء، آيه 26 و نيز روم، آيه 38) از واجبات است. دايره انفاق به ديگران در اسلام چنان وسيع است كه براساس آيه 272 سوره بقره مي توان به غيرمسلمان و بينوايان آنان انفاق كرد و با اين عمل حتي از پاداش انفاق خالصانه چيزي كم نمي شود. نقل است كه مؤمنان از انفاق مال به غيرمسلمانان امتناع مي ورزيدند؛ آيه ياد شده نازل شد و آنان را از امتناع انفاق به غيرمسلمان نهي كرد. (مجمع البيان، ذيل آيه)
اما اين كه چه كسي مي بايست انفاق كند؟ بايد گفت كه بر همگان است كه انفاق كنند و تفاوتي ميان دارا و ندار نيست؛ زيرا هر كسي در حد خود دارايي دارد و مي تواند از همان كم خويش نيز انفاق كند. (آل عمران، آيه 134) چنان كه بايد در هر حالي چه شادي و غم يعني سراء و ضراء انفاق كنيم.(همان)
6 -كجا انفاق كنيم؟
اما كجا انفاق كنيم؟ در همه حال حتي ركوع و عبادت محض (مائده، آيه 55) و در مسجد و غيرمسجد (همان) در سفر و حضر و در شادي و غم، در دارايي و نداري مي بايست انفاق كرد؛ زيرا روزي براي همگان است و همگان در هر روز از روزي الهي برخوردار مي شوند، پس در هر حال و در هر جايي مي توان بخشي از روزي هاي مادي و معنوي را در راه خدا انفاق كرد.
با نگاهي گذرا به آيات قرآني مي توان جزئياتي بيش تر درباره پاسخ به پرسش هاي شش گانه به دست آورد. با اين همه در اين مطلب به همين مقدار بسنده مي شود؛ زيرا انسان با عمل به همين پاسخ ها مي تواند راه خويش را براي زندگي ابدي و حيات طيبه اخروي بيابد و سازه اي الهي و متاله از خود بسازد و جهان اخروي خويش را با زميني آباد و سبز و آسماني زيبا و پرستاره و نور پديد آورد. هر كار كوچكي در دنيا، بازتابي در آخرت دارد، ما مواد زندگي اخروي خود را در اين جا تأمين و فراهم مي آوريم و با هر سلام و صلواتي، خشتي از نقره و طلا و كاخي از نور برپا مي داريم، همچنان كه خود را مي سازيم، محيط زيست اخروي خود را نيز مي سازيم.
