شرح صدر ماهیت و آثار آن

نوع رفتار آدمی بستگی به عواملی چون بینش و نگرش شخص به هستی، منش و اخلاق، توانایی‌های معنوی و جسمی، علم و دانش و مانند آن دارد. هر چه دایره تعاملات شخص با افراد جامعه بیشتر باشد، لازم است تا آستانه تحمل او نیز افزایش یابد و گرنه نمی‌تواند تعاملات مفید و سازنده‌ای داشته باشد. مسئولیت‌های بزرگ‌تر در عرصه‌های علمی و سیاسی و اجتماعی، نیازمند آستانه تحمل بسیار بالاتر است که به شخص اجازه می‌دهد تا در کارش موفق‌تر باشد. شرح صدر که پیامبران آن را از خداوند تقاضا می‌کنند، در راستای مسئولیت بسیار سنگین رسالت و پیامبری است تا با آستانه تحمل بالا بتوانند این وظیفه و مسئولیت سنگین را به درستی انجام دهند. اما حقیقت شرح صدر چیست؟ چگونه این امر موجب می‌شود تا مسئولیت بزرگی چون رسالت را به درستی و خوبی انجام دهند؟ آثار و برکات شرح صدر چیست؟ اینها پرسش‌هایی است که نویسنده با مراجعه به آموزه‌های قرآنی در صدد پاسخگویی به آنها برآمده است.

کسب موفقیت‌های بیشتر در گرو افزایش آستانه تحمل
«آستانه تحمل» یک اصطلاح علمی در فعالیت‌های اقتصادی است. در فرهنگ اصطلاحات دو تعریف برای آن بیان شده است: 1- کیفیت: یعنی حداکثر مجاز خروج از استاندارد و یا خصوصیاتی که یک بخش، فرآیند و یا محصول می‌تواند داشته باشد و در فراسوی آن ممکن است آسیب جبران‌ناپذیر پدید آید؛ 2- خطر: یعنی حداکثر زمان و دوره که شرکت می‌تواند به استطاعت خودش بدون حمایت بیرونی به حیات و یا عملکرد  یا فرآیند خود ادامه دهد.
در اصطلاح روان‌شناسی، آستانه تحمل به معنای حداکثر میزانی است که شخص می‌تواند از نظر فشار روحی و روانی تحمل کند و پس از آن خشمگین شده و از حالت تعادل خارج می‌شود و رفتارهای خطرآفرین را در پیش می‌گیرد. در حقیقت آستانه تحمل، به معنای نهایت میزان صبری است که شخص دارد و می‌تواند فشار را تحمل کند. از این درگاه و آستانه اگر گذشت دیگر قابل مدیریت نیست.
برخی از روان‌شناسان در تعریف آستانه تحمل نوشته‌اند: آستانه تحمل به حدی از تحریکات و مشکلات ‌اشاره دارد که از طرف گیرنده‌های حسی و عصبی انسان، قابلیت  تحمل داشته باشد.
عوامل مختلفی  وجود دارد که آستانه تحمل ما انسان‌ها را در برخورد با مشکلات و حوادث گوناگون، افزایش و یا کاهش می‌دهد، به طوری که هر چه  فشارهای عصبی  وارده بیشتر باشد، به همان اندازه نیز احتمال واکنش‌های تکان‌دهنده وجود خواهد داشت.
بروز رفتارهاي پرخاشگرانه، چه غريزي باشد و چه حاصل يادگيري، چنان با زندگي روزمره ما پيوند خورده كه گاهي فراموش مي‌كنيم اين رفتار چقدر ناپسند است. مدیریت خشم و مهار آن، به ‌ویژه در هنگام تحقق عوامل خشم و غضب هر چند که به آموزش و مهارت‌ها بستگی دارد و انسان هر چه عقلانی‌تر و بر نفس خویش مسلط‌تر باشد، توانایی مدیریت و مهار آن را داراست، ولی باید توجه داشت که این مسئله به میزان بسیاری به آستانه تحمل و صبر ما بستگی دارد و این امری است که جز با مهار نفس و افزایش آستانه تحمل و صبر امکان‌پذیر نیست.
در همه اديان و فرهنگ‌ها و جوامع، زودخشمی یا عدم مهار خشم و تحت سلطه نفس قرار گرفتن مورد نكوهش قرار گرفته و از ما خواسته شده بر خشم خود كنترل داشته باشيم؛ چراكه هر تصميم و عملي هنگام عصبانيت که به طور طبیعی خارج از مدیریت عقل و عقلانیت است و از احساسات زودگذر و هیجانات شدید و طغیان نفس نشأت می‌گیرد، به طور طبیعی فاجعه به بار خواهد آورد.
بيشتر افرادي كه مي‌گويند در مواقع ناراحتي و عصبانيت نمي‌توانند خودشان را مهار و كنترل كنند، سخت در ‌اشتباهند! آنها مي‌توانند خود را كنترل كنند اما نمي‌خواهند! چرا كه ما عصبانيت خود را تنها متوجه كساني مي‌كنيم كه از لحاظ عاطفي و مالي به ما وابسته‌اند يا خطري از جانب آنها ما را تهديد نمي‌كند؛ اما در برابر كساني كه قدرت و موقعيتشان از ما بالاتر است، خودمان را كنترل مي‌كنيم.
در واقع ما به‌خوبي مي‌دانيم كجا و براي چه كساني خشممان را بروز داده يا آن را كنترل كنيم و وقتي پاي منافع پيش مي‌آيد، كنترل خشم، آسان به ‌نظر مي‌رسد.
با این همه، کسی که دارای آستانه تحمل و صبر پایینی است، حتی اگر نتواند به دلیلی چون برتری طرف مقابل از نظر قدرت و ثروت و مانند آن، خشم خویش را بروز و ظهور دهد، ولی آن را در درون می‌ریزد و همین امر پیامدهای منفی بسیاری دارد که از جمله افسردگی، بیماری عصبی و مرض‌های روحی و روانی است.
پس بهترین راه آن است که انسان آستانه تحمل و صبر خویش را افزایش دهد. این مسئله حتی برای کسانی که دارای قدرت و ثروت هستند لازم و ضروری است؛ زیرا اعمال خشونت و زودخشمی و مانند آن برای آنان زیانبار است و این افراد را از حالت تعادل شخصیت بیرون می‌برد.
اصولا کسانی که دارای قدرت بیشتری هستند و یا در مسئولیت‌های بزرگ‌تر اجتماعی چون  ریاست کشور یا وزارت و مانند آن قرار دارند، به سبب دایره گسترده تعاملات و ارتباطات و افزایش فشارها نیاز بیشتری دارند تا آستانه تحمل خود را افزایش دهند و به سرعت از کوره در نروند و خشمگین نشوند و یا رفتار عصبی از خود بروز ندهند، چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: آلهًْ الرئاسهًْ سعهًْ الصدر؛ ابزار ریاست و مدیریت، داشتن سعه صدر است.(نهج‌البلاغه، حکمت 167)
کسانی که دارای آستانه تحمل و صبر بالایی هستند، به طور طبیعی واکنش‌های عقلانی و مفیدتر و بهتری از خود بروز می‌دهند و موفقیت آنان در انجام مسئولیت و رسیدن به اهداف و مقاصد بیشتر و تضمین‌شده‌تر است.
از نظر آموزه‌های اسلامی هر چه آستانه صبر و تحمل فرد بالاتر و بیشتر باشد، امید به موفقیت و پیروزی برای او بیشتر است؛ زیرا تصمیم‌های شتاب‌زده و عصبی نمی‌گیرد و از عقلانیت بیرون نمی‌رود. از این رو امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: مِفتَاحُ الظَّفَرِ لُزُومُ الصَّبرِ؛ کلید پیروزی همراهی با صبر است.( غرر الحکم و درر الکلم، ص 283، حدیث 6330)
پیامبر گرامی(ص) صبر را بهترین نعمت الهی به بنده می‌داند که افزایش آن به طور طبیعی موجب افزایش بهره‌مندی از دنیا و بلکه از آخرت می‌شود. آن حضرت می‌فرماید: اَلصَّبْرُ خَیرُ مَرْكَبٍ مَا رَزَقَ الله عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لَا أَوْسَعَ مِنَ الصَّبْرِ؛ صبر بهترین مرکب است که خداوند بهتر و فراخ‌تر از آن به بنده روزی نکرده است.
(بحار‌الانوار، مؤسسة الوفاء، چ اول، 1404 ق، ج 79، ص139)
به هر حال، انسان چه بخواهد در زندگی مادی و دنیوی موفق باشد و چه از نظر روحی و روانی و نیز حیات اخروی موفقیت‌های بزرگی را کسب کند باید دارای آستانه تحمل باشد و صبر خویش را افزایش دهد. در مسئولیت‌های بزرگ‌تر و مسائل سخت‌تر، افزایش حد نهایی تحمل و صبر به معنای موفقیت‌های بزرگ‌تر خواهد بود.
شرح صدر، عامل افزایش آستانه تحمل و صبر
از نظر آموزه‌های قرآنی، انسانی می‌تواند دارای صبر و تحمل بسیار بالا باشد به‌گونه‌ای که هیچ عاملی او را از حالت تعادل و اعتدال خارج نکند که دارای شرح صدر باشد. کسی که دارای شرح صدر است، هم از نظر نگرشی دارای وسعت نظر و زاویه دید گسترده است و هم از نظر رفتاری هیچ عامل درونی و بیرونی او را از حالت تعادل خارج نمی‌کند. پس نفس و هواهای نفسانی تحت مدیریت اوست نه اینکه شخص تحت مدیریت هواهای نفسانی باشد و احساسات و عواطف و شهوات، او را مهار و مدیریت کند.
شرح صدر در لغت به معنای گشادگی سینه است؛ زیرا شرح در لغت به معناى بسط و گسترش دادن و صدر به معنای سینه است. اما شرح صدر در اصطلاح و فرهنگ قرآنی به معنای بسط و گشادگى سينه با نور، آرامش و رحمت الهى (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 449، «شرح») و استعداد دريافت معارف و حقايق است. (فرهنگ اصطلاحات و تعبيرات عرفانى، ص 503)
بديهى است با تعریفی که از شرح صدر بر اساس آیات قرآن داده شده، آن شرح صدری که براى پذيرش كفر در آيه 106 سوره نحل  آمده، شرح صدر طبيعى نيست و شرح در اين آيه بر خلاف آيات ديگر كه به خدا نسبت داده شده، به بنده و انسان نسبت داده شده است. (التحقيق، حسن مصطفوی، ج 6، ص 31 – 32)
خداوند در آیه 22 سوره زمر ماهیت شرح صدر را بیان کرده و درباره اصل آن توضیح داده است. چنان‌که می‌فرماید: أَفَمَن شَرَحَ الله صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ فَهُوَ عَلَي نُورٍ مِن رَبِّهِ؛ کسی را که خداوند سینه‌اش را برای اسلام گشوده است، پس او بر نوری از سوی پروردگارش است.
پس شرح صدر با نوری الهی تحقق می‌یابد و این گشایش سینه یک گشایش معنوی است. از اینجا فهمیده می‌شود که این صدر همان فضای روحانی و معنوی نفس انسانی است نه فضای مادی سینه انسان که فیزیکی و جسمی است و به طور طبیعی محدودیت دارد. در حقیقت نور الهی که بر دلی می‌تابد آن را چنان نورانی و فراخ می‌گرداند که آستانه صبر و تحمل شخص را نسبت به مسائل بالا می‌برد. پس با نور الهی، نفس انسانی نورانی می‌شود و دیگر هواهای نفسانی از جمله خشم و شهوت او را مدیریت نمی‌کند و احساسات و عواطف زودگذر او را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد، بلکه این نور الهی است که مدیریت نفس و مهار آن را به دست می‌گیرد.
بنابراین ظرفی که مظروفی چون نور الهی در آن قرار می‌گیرد، این سینه مادی و فیزیکی نیست بلکه آن دل و روان و روح و نفس آدمی است که ظرف چنین مظروف گرانبهایی است. ظرف معنوی و غیرمادی است که هر چه بیشتر در آن ریخته شود گشوده‌تر و فراخ‌تر می‌گردد؛ اما ظروف مادی این گونه نیست؛ بلکه وقتی چیزی بیش از ظرف در آن ریخته شود یا بیرون می‌ریزد یا ظرف می‌ترکد. امیرمومنان علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید: كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلاَّ وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ؛ هر ظرفي با آمدن مظروف جاي او تنگ مي‌شود، مگر ظرف دانش كه اگر دانش بيايد ظرفيّت آن ظرف بيشتر مي‌شود.
شرح صدر معنوی نیز این‌گونه است‌؛ زیرا این دل انسانی وقتی نور الهی  بر آن بتابد، افزایش می‌یابد  و آستانه صبر و تحمل شخص را نیز بالا می‌برد. از این رو امام صادق(ع) میان صبر و نورانیت قلب آدمی ارتباط ایجاد می‌کند و می‌فرماید: اَلصَّبْرُ یظْهِرُ مَا فِی بَوَاطِنِ الْعِبَادِ مِنَ النُّورِ وَ الصَّفَاءِ؛ صبر آنچه در باطن بندگان از نور و روشنی هست، ظاهر می‌سازد. (شرح مصباح‌الشریعهًْ و مفتاح الحقیقهًْ، عبدالرزاق گیلانی، نشر صدوق، تهران، چ سوم، 1366 ش، ص 185)
در حقیقت صبر و افزایش آستانه تحمل،‌ نتیجه طبیعی نور الهی است که در دل بندگان روشن شده است.
آثار و برکات شرح صدر
چنان‌که گذشت، شرح صدر به معنای تابش نور الهی در بنده‌ای است که موجب افزایش و فراخی روح و روان شخص می‌شود و او را برای دریافت مطالب و مسائل بزرگ‌تر و مسئولیت‌های سخت‌تر آماده می‌کند. از آنجا که پیامبری مسئولیت بزرگی است شخص می‌بایست هم از نظر فهم و دریافت مطالب سنگین‌تر و هم برای انجام مسئولیت‌های سخت‌تر و فشارها و اذیت‌های بیشتر آمادگی داشته باشد؛ زیرا به طور طبیعی تغییر اندیشه‌ها و قلوب و رفتارها نیازمند ایستادگی و استقامت زیادی است تا بتواند اذیت و آزارهای دیگران را تحمل کند.
وقتی خداوند کلام سنگین وحی را می‌خواهد نازل کند باید شخص استعداد کافی برای دریافت این مطالب سنگین و حمل آن را داشته باشد.(مزمل، آیه 5) و همچنین مقاومت در برابر مخالفان و دشمنان و بدگویان و استقامت نیازمند شرح صدری است که بتواند این فشارها را تحمل کند. (هود، آیه 112) از این رو خداوند برای مسئولیت پیامبری و انجام کامل آن به پیامبر(ص) شرح صدر داده است. (الم نشرح لک صدرک؛ سوره انشراح)
حضرت موسی(ع) نیز برای انجام رسالت بزرگ خود از خدا درخواست می‌کند که به او شرح صدر بدهد: قَالَ رَبِّ‌اشْرَحْ لِي صَدْرِي، گفت پروردگارا به من شرح صدر بده! (طه، آیه 25)
کسی که از این نور الهی برخوردار شد و دارای شرح صدر گشت، افزون بر اینکه دارای افزایش صبر و استقامت می‌شود و آستانه تحمل او در کسب فیوضات و الهامات الهی و وحی افزایش می‌یابد و او را در برابر مشکلات و فشارها مقاوم می‌سازد؛ آثار و برکات دیگری را نیز موجب می‌شود.
وَردَتِ الرّوایهًْ الصَّحیحهًْ أنّه لمّا نَزَلَت هذهِ الآیَهًْ: ـ «فَمَنْ یُرِدِ الله أن یَهدِیَهُ» ـ سُئلَ رسولُ اللّه(ص) عن شَرحِ الصَّدرِ ما هُو ؟ فقالَ: نورٌ یَقذِفُهُ الله  فی قَلبِ المؤمنِ فَیَنشَرِحُ لَهُ صَدرُهُ و یَنفَسِحُ. قالوا: فهَل لذلکَ مِن أمارَهًٍْ یُعرَفُ بها؟ قالَ(ص): نَعَم، الإنابَهًْ إلى دارِ الخُلود، و التَّجافی عن دارِ الغُرورِ، و الاستِعدادُ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ؛ روایت شده است هنگامى که آیه «پس کسى را که خدا بخواهد هدایتش کند…» نازل شد، از پیامبر خدا(ص) سؤال شد: شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود: نورى است که خدا در دل مؤمن مى‌افکند و بدان سبب سینه‌اش فراخ مى‌گردد و گشاده مى‌شود. عرض کردند: آیا براى شناخت آن نشانه‌اى وجود دارد؟ فرمود، آرى، روى آوردن به سراى جاودانى و دورى گزیدن از سراى پوچى و فریب و آماده شدن براى مرگ، پیش از فرارسیدن آن. (مجمع‌البیان، ج ۴، ص۵۶۱)
از امام سجاد (ع) این مطلب به شکل دعاي شب 27 ماه مبارك رمضان نقل شده است که ایشان چنین دعا می‌کرد: «اللهم ارزُقنِی التَجافِیَ عَن دارِالغُرور وَ الاِنابَهًْ اِلی دارِ الخُلود وَ الاستِعدادَ لِلمَوت قَبلَ حُلولِ الفَوت»(مفاتیح الجنان)
از آنجا که شرح صدر، نور الهی است که بر قلب و دل مومن می‌تابد و آن را نورانی و فراخ می‌کند، آن كسی که مشروح‌الصدرتر است نوراني‌تر است. اگر کسی دارای شرح صدر کامل شد، به تمام معنا نوراني‌ می‌شود؛ چنین شخصی نه تنها خودش روشن و نورانی است بلکه دیگران را نیز روشن می‌کند و دیگران نیز از نور وجودش بهره‌مند می‌شوند. خداوند چنین کسی را سراج منیر معرفی می‌کند؛ چنان‌که درباره پیامبر(ص) می‌فرماید (احزاب، آيات 45 و 46) چنین شخصی وقتی نورانی شد دیگر حیات و مماتش فرقی نمی‌کند؛ چنان‌که خواب و بیداری‌اش تفاوتی نمی‌کند؛ زیرا همه از آن بهره‌مند می‌شوند. شمعی نیست که در فضای محدودی روشن باشد یا با بادی خاموش شود،‌ بلکه چون ستارگان آسمان و خورشید است که همیشه فروزان است و شب و روز همه از آن بهره می‌گیرند. پس در زمان حیات و مرگ نیز مردم از چنین ستارگان و سراج منیر الهی بهره‌مند خواهند شد.
به هر حال، افزایش آستانه تحمل و صبر، هدایت‌پذیری، نورانیت قلبی، آسانی در کارها، آسان شدن مشکلات، از جمله مهم‌ترین آثار شرح صدر است که در آیاتی از جمله 125 سوره انعام، 24 و 25 سوره طه و سوره انشراح و مانند آن بیان شده است.