شرح صدر، ماهیت و آثار آن

نوع رفتار آدمی بستگی به عواملی چون بینش و نگرش شخص به هستی، منش و اخلاق، توانایی های معنوی و جسمی، علم و دانش و مانند آن دارد. هر چه دایره تعاملات شخص با افراد و گروه های انسانی و غیر انسانی بیش تر باشد، لازم است تا آستانه تحمل شخص نیز افزایش یابد و گرنه نمی تواند تعاملات مفید و سازنده ای داشته باشد. مسئولیت های بزرگ تر در عرصه های علمی و سیاسی و اجتماعی، نیازمند آستانه تحمل بسیار بالاتری است که به شخص اجازه می دهد تا در کارش موفق تر باشد. شرح صدر که پیامبران از خداوند تقاضا می کنند، در راستای مسئولیت بسیار سنگین رسالت و پیامبری است تا با آستانه تحمل بالا بتوانند این وظیفه و مسئولیت سنگین را به درستی انجام دهند. اما حقیقت شرح صدر چیست؟ چگونه این امر موجب می شود تا مسئولیت بزرگی چون رسالت را به درستی و خوبی انجام دهند؟ آثار و برکات شرح صدر چیست؟ این ها پرسش هایی است که نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن شد تا در این مطلب به آن ها پاسخ دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

نقش افزایش آستانه تحمل در انجام مسئولیت ها

«آستانه تحمل» یک اصطلاح علمی در فعالیت های اقتصادی است. در فرهنگ اصطلاحات دو تعریف برای آن بیان شده است: 1.کیفیت: یعنی حداکثر مجاز خروج از استاندارد و یا خصوصیاتی که یک بخش، فرآیند و یا محصول می تواند داشته باشد و در فراسوی آن ممکن است آسیب جبران ناپذیر پدید آید؛ 2. خطر: یعنی حداکثر زمان و دوره که شرکت می تواند به استطاعت خودش بدون حمایت بیرونی به حیات و یا عملکرد یا فرآیند خود ادامه دهد.

در اصطلاح روان شناسی، آستانه تحمل به معنای حداکثر میزانی است که شخص می تواند از نظر فشار روحی و روانی تحمل کند و پس از آن خشمگین شده و از حالت تعادل خارج می شود و رفتارهای خطر آفرین را در پیش می گیرد. در حقیقت آستانه تحمل، به معنای نهایت میزان صبری است که شخص دارد و می تواند فشار را تحمل کند. از این درگاه و آستانه اگر گذشت دیگر قابل مدیریت نیست.

برخی از روان شناسان در تعریف آستانه تحمل نوشته اند: آستانه تحمل به حدی از تحریکات ومشکلات اشاره دارد که ازطرف گیرنده های حسی وعصبی انسان، قابلیت تحمل داشته باشد.

عوامل مختلفی وجود دارد که که آستانه تحمل ما انسانها را دربرخورد با مشکلات وحوادث گوناگون،افزایش ویا کاهش می دهد، به طوری که هر چه فشارهای عصبی وارده بیشتر باشد، به همان اندازه نیز احتمال واکنشهای تکانشی وجود خواهد داشت.

بروز رفتارهاي پرخاشگرانه، چه غريزي باشد و چه حاصل يادگيري، چنان با زندگي روزمره ما پيوند خورده كه گاهي فراموش مي‌كنيم اين رفتار چقدر ناپسند است. مدیریت خشم و مهار آن، به ویژه در هنگام تحقق عوامل خشم و غضب هر چند که به آموزش و مهارت ها بستگی دارد و انسان هر چه عقلانی تر و بر نفس خویش مسلط تر باشد، توانایی مدیریت و مهار آن را داراست، ولی باید توجه داشت که این مساله به میزان بسیاری به آستانه تحمل و صبر شما بستگی دارد و این امری است که به جز با مهار نفس و افزایش آستانه تحمل و صبر شما شدنی نیست. در همه اديان و فرهنگ‌ها و جوامع ، زود خشمی یا عدم مهار خشم و تحت سلطه نفس قرار گرفتن مورد نكوهش قرار گرفته و از ما خواسته شده بر خشم خود كنترل داشته باشيم؛ چراكه هر تصميم و عملي هنگام عصبانيت که به طور طبیعی خارج از مدیریت عقل و عقلانیت است و از احساسات زودگذر و هیجانات شدید و طغیان نفس بوده باشد، به طور طبیعی فاجعه به بار خواهد آورد.

بيشتر افرادي كه مي‌گويند در مواقع ناراحتي و عصبانيت نمي‌توانند خودشان را مهار و كنترل كنند، سخت در اشتباهند! آنها مي‌توانند خود را كنترل كنند اما نمي‌خواهند! چرا كه ما عصبانيت خود را تنها متوجه كساني مي‌كنيم كه از لحاظ عاطفي و مالي به ما وابسته‌اند يا خطري از جانب آن‌ها ما را تهديد نمي‌كند؛ اما در برابر كساني كه قدرت و موقعيت‌شان از ما بالاتر است، خودمان را كنترل مي‌كنيم.

در واقع ما به‌خوبي مي‌دانيم كجا و براي چه كساني خشم‌مان را بروز داده يا آن را كنترل كنيم و وقتي پاي منافع پيش مي‌آيد، كنترل خشم آسان به‌نظر مي‌رسد.

با این همه، کسی که دارای آستانه تحمل و صبر پایینی است، حتی اگر نتواند به دلیلی چون برتری طرف مقابل از نظر قدرت و ثروت و مانند آن، خشم خویش را بروز و ظهور دهد، ولی آن را در درون می ریزد و همین امر پیامدهای منفی بسیاری دارد که از جمله افسردگی، بیماری عصبی و مرض های روحی و روانی است.

بنابراین، بهترین راه آن است که انسان آستانه تحمل و صبر خویش را افزایش دهد. این مساله حتی به نسبت به کسانی که دارای قدرت و ثروت هستند لازم و ضروری است؛ زیرا اعمال خشونت و زود خشمی و مانند آن حتی برای آنان زیانبار است و این افراد را از حالت تعادل شخصیت بیرون می برد.

اصولا کسانی که دارای قدرت بیش تری هستند و یا در مسئولیت های بزرگ تر اجتماعی چون رهبری و ریاست کشور یا وزارت و مانند آن قرار دارند، به سبب دایره گستره تعاملات و ارتباطات و افزایش فشارها نیاز بیش تری دارند تا آستانه تحمل خود را افزایش دهند و به سرعت از کوره در نروند و خشمگین نشوند و یا رفتار عصبی از خود بروز ندهند.

کسانی که دارای آستانه تحمل و صبر بالایی هستند، به طور طبیعی واکنش های عقلانی و مفیدتر و بهتری از خود بروز می دهند و موفقیت آنان در انجام مسئولیت و رسیدن به اهداف و مقاصد بیش تر و تضمین شده تر است.

از نظر آموزه های اسلامی هر چه آستانه صبر و تحمل افراد بالاتر و بیش تر باشد، امید به موفقیت و پیروزی برای او بیش تر است؛ زیرا تصمیم های شتاب زده و عصبی نمی گیرد و از عقلانیت بیرون نمی رود. از این روست که امیرمومنان علی(ع) می فرماید: مِفتَاحُ الظَّفَرِ لُزُومُ الصَّبرِ؛ کلید پیروزی ملازمت و همراهی با صبر است.( غرر الحکم و درر الکلم، محمد تمیمی آمدی، ص 283، حدیث 6330)

پیامبر گرامی (ص) نیز صبر را بهترین نعمت الهی به بنده ای می داند و افزایش آن را به طور طبیعی موجب افزایش بهره مندی از دنیا و بلکه از آخرت می شود. آن حضرت می فرماید: اَلصَّبْرُ خَیرُ مَرْكَبٍ مَا رَزَقَ اللَّهُ عَبْداً خَیراً لَهُ وَ لَا أَوْسَعَ مِنَ الصَّبْرِ؛ صبر بهترین مرکب است که خداوند بهتر و فراخ تر از آن به بنده روزی نکرده است.( بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، چ اول، 1404 ق، ج 79، ص139(

رسول خدا (ص) درباره آثار معنوی و اخروی نیز فرمودند: اَلصَّبْرُ كَنْزٌ مِنْ كُنُوزِ الْجَنَّةِ؛ صبر گنجی از گنجهای بهشت است.(مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چ اول، 1408 ق، ج 2، ص 425(

به هر حال، انسان چه بخواهد در زندگی مادی و دنیوی موفق باشد و چه از نظر روحی و روانی و نیز حیات اخروی موفقیت های بزرگی را کسب کند باید دارای آستانه تحمل و صبر خویش را افزایش دهد. در مسئولیت های بزرگ تر و مسایل سخت تر، افزایش حد نهایی تحمل و صبر به معنای موفقیت های بزرگ تر خواهد بود.

شرح صدر، عامل افزایش آستانه تحمل و صبر

از نظر آموزه های قرآنی، انسانی می تواند دارای صبر و تحمل بسیار بالا باشد به گونه ای که هیچ عاملی او را از حالت تعادل و اعتدال خارج نکند که دارای شرح صدر باشد. کسی که دارای شرح صدر است، همه نظر نگرشی دارای وسعت نظر و زاویه دید گسترده است و هم از نظر رفتاری هیچ عامل درونی و بیرونی او را از حالت تعادل خارج نمی کند. پس نفس و هواهای نفسانی تحت مدیریت اوست نه این که شخص تحت مدیریت هواهای نفسانی باشد و احساسات و عواطف و شهوات او را مهار و مدیریت کند.

شرح صدر در لغت به معنای گشادگی سینه است؛ زیرا شرح در لغت به معناى بسط و گسترش دادن و صدر به معنای سینه است. اما شرح صدر در اصطلاح و فرهنگ قرآنی به معنای بسط و گشادگى سينه با نور، آرامش و رحمت الهى(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 449، «شرح») و استعداد دريافت معارف و حقايق است.( فرهنگ اصطلاحات و تعبيرات عرفانى، ص 503)

بديهى است، با تعریفی که از شرح صدر بر اساس آیات قرآنی داده شده ، آن شرح صدری که براى پذيرش كفر در آيه 106 سوره نحل آمده، شرح صدر طبيعى نيست و شرح در اين آيه بر خلاف آيات ديگر كه به خدا نسبت داده شده، به بنده و انسان نسبت داده شده است.( التحقيق، حسن مصطفوی، ج 6 ، ص 31 – 32)

خداوند در آیه 22 سوره زمر ماهیت شرح صدر را بیان کرده و درباره اصل آن توضیح داده است. خداوند در این آیه می فرماید:أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ فَهُوَ عَلَي نُورٍ مِن رَبِّهِ؛ کسی را که خداوند سینه اش را برای اسلام گشوده است، پس او بر نوری از سوی پروردگارش است.

پس شرح صدر به نوری الهی تحقق می یابد و این گشایش سینه یک گشایش معنوی است. از این جا فهمیده می شود که این سینه و صدر همان فضای روحانی و معنوی نفس انسانی است نه فضای مادی سینه انسان که فیزیکی و جسمی است و به طور طبیعی محدودیت دارد. در حقیقت نور الهی که بر دلی می تابد آن را چنان نورانی و فراخ می گرداند که آستانه صبر و تحمل شخص را نسبت به مسایل بالا می برد. پس با نور الهی ، نفس انسانی نورانی می شود و دیگر هواهای نفسانی از جمله خشم و شهوت او را مدیریت نمی کند و احساسات و عواطف زودگذر او را تحت تاثیر قرار نمی دهد، بلکه این نور الهی است که مدیریت نفس و مهار آن را به دست می گیرد.

پس ظرفی که مظروفی چون نور الهی در آن قرار می گیرد، این سینه مادی و فیزیکی نیست بلکه آن دل و روان و روح و نفس آدمی است که ظرف چنین مظروف گران بهایی است. ظرف معنوی و غیر مادی است که هر چه بیش تر در آن ریخته شود گشوده تر و فراخ تر می گردد؛ اما ظروف مادی این گونه نیست؛ بلکه وقتی چیزی بیش از ظرف در آن ریخته شود یا بیرون می ریزد یا ظرف می ترکد. امیرمومنان علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلاَّ وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ؛ هر ظرفي با آمدن مظروف جاي او تنگ مي‌شود، مگر ظرف دانش كه اگر دانش بيايد ظرفيّت آن ظرف بيشتر مي‌شود.

شرح صدر معنوی نیز این گونه است ؛ زیرا این دل انسانی وقتی نور الهی برآن بتابد، افزایش می یابد و آستانه صبر و تحمل شخص را نیز بالا می برد. از این روست که امام صادق(ع) میان صبر و نورانیت قلب آدمی ارتباط ایجاد می کند و می فرماید: اَلصَّبْرُ یظْهِرُ مَا فِی بَوَاطِنِ الْعِبَادِ مِنَ النُّورِ وَ الصَّفَاءِ؛ صبر آنچه در باطن بندگان از نور و روشنی هست، ظاهر می سازد.( شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، عبد الرزاق گیلانی، نشر صدوق، تهران، چ سوم، 1366 ش، ص 185)

در حقیقت صبر و افزایش آستانه تحمل،‌ برآیند و نتیجه طبیعی نورالهی است که در دل بندگان روشن شده است. بازتاب آن نور در دل و شرح صدر به انوار الهی است که صبر را موجب می شود.

آثار و برکات شرح صدر

چنان چه گذشت، شرح صدر به معنای تابش نور الهی در بنده ای است که موجب افزایش و فراخی روح و روان شخص می شود و او را برای دریافت مطالب و مسایل بزرگ تر و مسئولیت های سخت تر آماده می کند. از آن جایی که پیامبری مسئولیت بزرگی است شخص می بایست هم از نظر فهم و دریافت مطالب سنگین تر آمادگی داشته باشد و هم برای انجام مسئولیت های سخت تر و فشارها و اذیت های بیش تر؛ زیرا به طور طبیعی تغییر اندیشه ها و قلوب و رفتارها نیازمند ایستادگی و استقامت زیادی است تا بتواند اذیت و آزارهای دیگران را تحمل کند.

وقتی خداوند قول ثقلین و کلام سنگین وحی را می خواهد نازل کند باید شخص استعداد کافی برای دریافت این مطالب سنگین و حمل آن را داشته باشد.(مزمل، آیه 5) و هم چنین مقاومت در برابر مخالفان و دشمنان و بدگویان و استقامت نیازمند شرح صدری است که بتواند این فشارها را تحمل کند. (هود، آیه 112) از این روست که خداوند برای مسئولیت پیامبری و انجام کامل آن به پیامبر(ص) شرح صدر داده است.(سوره انشراح)

حضرت موسی (ع) نیز برای انجام رسالت بزرگ خود از خدا درخواست می کند که به او شرح صدر بدهد: قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي، گفت پروردگارا به من شرح صدر بده!(طه، آیه 25)

کسی که از این نور الهی برخوردار شد و دارای شرح صدر گشت ، افزون بر این که دارای افزایش صبر و استقامت می شود و آستانه تحمل او را در کسب فیوضات و الهامات الهی و وحی افزایش می دهد و او را در برابر مشکلات و فشارها مقاوم می سازد؛ آثار و برکات دیگری را نیز موجب می شود.

پیامبر گرامی(ص)درباره نشانه ها و علامت های شرح صدر در شخص می فرماید: وَردَتِ الرّوایةُ الصَّحیحة أنّه لمّا نَزَلَت هذهِ الآیَةُ : ـ «فَمَنْ یُرِدِ اللّه أن یَهدِیَهُ» ـ سُئلَ رسولُ اللّه (ص) عن شَرحِ الصَّدرِ ما هُو ؟ فقالَ: نورٌ یَقذِفُهُ اللّه فی قَلبِ المؤمنِ فَیَنشَرِحُ لَهُ صَدرُهُ و یَنفَسِحُ . قالوا: فهَل لذلکَ مِن أمارَةٍ یُعرَفُ بها ؟ قالَ (ص): نَعَم ، الإنابَةُ إلى دارِ الخُلودِ ، و التَّجافی عن دارِ الغُرورِ ، و الاستِعدادُ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ؛ روایت شده است هنگامى که آیه «پس کسى را که خدا بخواهد هدایتش کند …» نازل شد، از پیامبر خدا (ص) سؤال شد: شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود : نورى است، که خدا در دل مؤمن مى افکند و بدان سبب سینه اش فراخ مى گردد و گشاده مى شود . عرض کردند: آیا براى شناخت آن نشانه اى وجود دارد؟ فرمود، آرى، روى آوردن به سراى جاودانى و دورى گزیدن از سراى پوچى و فریب و آماده شدن براى مرگ، پیش از فرا رسیدن آن.( مجمع البیان ، ج ۴، ص ۵۶۱)

از امام سجاد (ع) این مطلب به شکل دعاي شب 27 ماه مبارك رمضان نقل شده است که ایشان چنین دعا می کرد: "اللهم ارزُقنِی التَجافِیَ عَن دارِ الغُرور وَ الاِنابَةَ اِلی دارِ الخُلود وَ الاستِعدادَ لِلمَوت قَبلَ حُلولِ الفَوت"(مفاتیح الجنان)

از آن جایی که شرح صدر، نور الهی است که بر قلب و دل مومن می تابد و آن را نورانی و فراخ می کند، پس آن كسی که مشروح‌الصدرتر است نوراني‌تر است. اگر کسی دارای شرح صدر کامل شد، به تمام معنا نوراني‌ می شود؛ چنین شخصی نه تنها خودش روشن و نورانی است بلکه دیگران را نیز روشن می کند و دیگران نیز از نور وجودش بهره مند می شوند. خداوند چنین کسی را سراج منیر معرفی می کند؛ چنان که درباره پیامبر(ص) می فرماید: تر بود از او ذات اقدس الهي به عنوان سراجِ منير ياد مي‌كند در سوره ي مباركه ي « به اين صورت فرمود: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِيراً * وَدَاعِياً إِلَي اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِيراً» (احزاب، آيات 45 و 46 )

چنین شخصی نورانی وقتی شد دیگر حیات و ممات او فرقی نمی کند؛ چنان که خواب و بیداری اش تفاوتی نمی کند؛ زیرا همه از آن بهره مند می شوند. شمعی نیست که در فضای محدودی روشن باشد یا با بادی خاموش شود ،‌ بلکه چون ستارگان آسمان و خورشید است که همیشه فروزان است و شب و روز همه از آن بهره می گیرند. پس در زمان حیات و مرگ نیز مردم از چنین ستارگان و سراج منیر الهی بهره مند خواهند شد.

چنین افرادی که دل هایشان به نور الهی روشن شده است، همه مجاری در اختیار خداوند و نورانی است، پس شنیدنی ها و دیدنی ها و گفتنی ها را به شهود الهی دریافت می کند و نگار مکتب نرفته، هزاران استاد را استادی کند. مطلب از مجاری و ابزارهای عادی نمی آید بلکه دل روشن است. مطلب از صدر به اعضا و جوارح روان و جاری و سرازیر است نه آن که اعضا و جوارح آن را به صدر و قلب منتقل کند تا دل بفهمد و قلب درک کند. از این روست که به تعلیم الهی اول می فهمند بعد آن فهمیده را می گویند یا می بینند و یا می شنوند. از این روست که در جریان معراج پیامبر(ص) درباره یافته های پیامبر(ص) می فرماید: «مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَي؛ قلب آن چه را دید دروغ نیانگاشت.(نجم، آیه 11) سپس می فرماید: مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَي؛ بصر و چشم به خطا و کژی نرفت و طغیان نکرد و از حد واقعیت تجاوز نکرد(نجم، آیه 17)؛ چرا که اول به وحی یافت بعد به بصر دید. اول نور آمد سپس ابزار به کار آمد.

در این نور الهی قلب همه چیز را به درستی و روشنی می بیند و به روشنی بیان می کند و گر قلبی بیمار است و مفاهیمی چون قیامت و غیب برایش قابل قبول نباشد گمان می کند که سخن روشن نیست و بیان به فصاحت و بلاغت تمام گفته نشده است؛ چنان که فرعون بر اساس گفتمان و زوایه دید و نگرش خود با حقایق غیبی این گونه مواجه می شوند و موضع گیری می کنند و می گویند که این مطالب و مفاهیم روشن نیست و نمی توان آن را فهم و درک کرد پس دروغ است(زخرف، آیه 52)؛ اما اگر قلب روشن باشد چنین واکنشی نسبت به مفاهیم نورانی قلب دارای شرح صدر ندارد.

به هر حال، افزایش آستانه تحمل و صبر، هدایت پذیری، نورانیت قلبی، آسانی در کارها، آسان شدن مشکلات، و مانند از جمله مهم ترین آثار شرح صدر است که در آیاتی از جمله 125 سوره انعام، 24 و 25 سوره طه و سوره انشراح و مانند آن بیان شده است.